Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DZIELNOŚĆ

Następne hasło: 2. DZIELNY »

1. DZIELNY (88) ai

-é- (11), -e- (8); -é- KochProp, KochPropKKoch, ZawJeft, KochFrag, OrzJan (4), SarnStat (2); -e- OrzQuin (5), KochEpit, KochFr; -é- : -e- KochJez (1 : 1).

comp dziélniejszy (9); -ejszy (1), -(e)jszy (8).

Fleksja

sg
m	N	dziélny, dziélni(e)jszy	f	N	dziélnå	n	N	dziéln(e), dziélni(e)jsz(e)
	G	dziélnégo		G			G
	D	dziéln(e)mu		D			D	dziéln(e)mu
	A	dziélnégo, dziélny		A	dziélną		A
	I	dziélnym, dziélniejszym		I	dziélną		I
	L	dziélnym		L			L
	V			V			V	dziéln(e)

pl
N	m pers	dziélni, dziélni(e)jszy
N	subst	dziéln(e), dziélni(e)jsz(e)
G		dziélnych
D		dziélnym
A	m pers	dziélné
A	subst	dziélné, dziélni(e)jsz(e)
I	f	dziélnymi
L		dziélnych

sg m N dziélny, dziélni(e)jszy (22). ◊ G dziélnégo (3); -égo (1), -(e)go (2). ◊ D dziéln(e)mu (4). ◊ A dziélnégo (7), dziélny (2); -égo (3), -(e)go (4). ◊ I dziélnym, dziélniejszym (7). ◊ L dziélnym (1). ◊ f N dziélnå (3). ◊ A dziélną (2). ◊ I dziélną (2). ◊ n N dziéln(e), dziélni(e)jsz(e) (4). ◊ D dziéln(e)mu (1). ◊ V dziéln(e) (1). ◊ pl N m pers dziélni, dziélni(e)jszy (7). subst dziéln(e), dziélni(e)jsz(e) (2). ◊ G dziélnych (9). ◊ D dziélnym (1). ◊ A m pers dziélné (3); -é (1), -(e) (2). subst dziélné, dziélni(e)jsz(e) (3); -é (2), -(e) (1). ◊ I f dziélnymi (1). ◊ L dziélnych (5).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) – XIX w.

Znaczenia

1. Umiejętny, sprawny, biegły, sposobny do czego, zdolny, dokonujący rzeczy wielkich lub pożytecznych; znakomity, wybitny (72)
- a. Mężny, odważny, waleczny, bitny (45)
- b. Mający zalety bojowe, ognisty (o koniach) (4)
- c. Pracowity (o pszczołach) (1)
2. Mogący dużo zdziałać, skuteczny, silny, mocny, potężny, ważny, wybitny, znaczny (14)
3. Działający (2)

1. Umiejętny, sprawny, biegły, sposobny do czego, zdolny, dokonujący rzeczy wielkich lub pożytecznych; znakomity, wybitny; callidus, catus Cn (72): Perykles Athenień: dźielny miáſtá onego Senator/ gdy do rády w záburzeniu Rzeczypoſpolithey chadzał/ [...] thák ſam do śiebie mawiał OrzRozm A4; nie przecz ći innego iedno prze tę wzgárdę/ z Krákowſkiey náuki nam dźielnych kácerzow w Polſzce ſye záwſze przymnaża. OrzRozm O4v, P3v, R3 [2 r.]; OrzQuin I4v; [gdyby] trefiło ſie iżby iáki cżłowiek dzyelny okazał ſie z narodu onego/ tedy on poſtronny krol zábiega temu [...] iákoby ono potomſtwo krolewſkie á on narod zágubić mogł. RejPos 25; TVrcżyn to chłop nikcżemny z narodu ſwoiego/ By nie miał ludzi dziélnych s ſwiátá poſtronnego. Bo [...] ſie márnie zácżął z narodu chłopſkiego. RejZwierc 241v; KlonŻal kt; A teraz bierz z rąk moich Proporzec dźiélnégo Piſorimá/ w Sármáckim kráiu przednieyſzégo KochPropKKoch 4.

W połączeniach szeregowych (2): GórnDworz B7v; [św. Leon] iſz był mądry/ wymowny/ y bárzo dzielny/ poſłány był od Papiezá Syxtuſa trzecie^go do Fráncyey SkarŻyw 317.

Wyrażenie: »w sprawach dzielny« (3): fráſunkom/ leniſtwu/ y proznowániu/ był nieprzyiacielem: w ſpráwach dzielny/ y wręcżnych robotách miſterny SkarŻyw 460, A3v, 76.

Szeregi: »(dobry) dzielny, (i) godny« [szyk 3 : 2) (5): pobudzaſz mię do tego/ drogi mi nie vkázuiąc/ ktorą bym ia też godnym y dźielnym w Polſzce był. OrzRozm Qv, R, S; gdzieby poddáni byli dobrzy/ dzielni/ godni/ y dobrze nákierowáni ku cżłowiecżemu ná ſwiecie błogoſławieńſtwu/ tedi ten pan ktoryby im roſkázował/ mogłby ſie zwáć wyſzſzym nád wſzytkimi krolmi krolem. GórnDworz Ii, Cc7.

»zacny, (i) dzielny (a sprawny)« (2): OrzRozm R2; niechcę o nim [o prawie] iá tego mowić co mowił on zacny/ y dźielny Dworzanin/ y Sekretarż Krolá Sigmuntá ſtárego Zębocki GórnRozm E2.

a. Mężny, odważny, waleczny, bitny (45): ácz ći ſerce y rozum v dźielnych ludźi przodkuią/ ále bes chlebá nieduży Hetmánowie ſą. OrzRozm N4; ktorą [Okszą] ia teraz będąc nikcżemny/ po dźielnych przodkow ſwoich ku háńbie więcey noſzę/ á niżli ku czći ſwey OrzRozm Q, Ev, N4, Rv, R2 [2 r.]; GórnDworz Kk4v; RejZwierc 93 [3 r.], 113; [Wołoszy] Dźielni ſą y dobrze ſje potkáią z drzewcem zá tarcżą BielSpr 69; Zołnierzow też y Pocztow Panięcych niemáło Koronnych/ Ian Swiercowſki Mąż dzielny ſpráwował StryjKron 742, 742, 782; KochJez A3v; y Połock dotąd/ byłby był w Moſkiewſkich ręku/ by był on dźielny Krol Sztephan/ w Woyſku nie był. GórnRozm A2, D2, H2v; KochProp 13; GostGospSieb +3; OrzJan 61, 108; KmitaSpit Av, B2.

dzielny w czym (4): Táko mężne w potrzebie iák ktory s Troianow/ Co o nich dziwy piſzą wielce mężnych pánow/ Máło ći Zołędzyowie w tym nie ſą dzyelnieyſzy PaprPan H3v. Cf »dzielny w rzeczach wojennych, rycerskich«.

W przeciwstawieniu: »dzielny ... nikczemny« (1): Seymu Wárſzáwſkiégo Dekrétem w Polſzce ſye ſpáda: á ktemu/ ieſli łotr z godnym/ dźielny z nikczemnym/ dobry ze złym/ pod iednym Dekretem Seymowym podlęgą. OrzQuin B4v.

W charakterystycznych połączeniach: dzielny (-e) hetman (6), krol (3), książę (2), mąż (2), pan (2), plemię, przodek (2), rycerstwo (2), rycerz (2), żołnierz.

Wyrażenia: »mężnie dzielny« (1): y Brátá Frideriká Owiczá ſmiáłego y mężnie dzielnego Ricerzá [...] zábili StryjKron 320.

»przeważnie dzielny« (1): s tego woyſká ſto mężow przebránych y przeważnie dziélnych ważyli ſię przebyć przez rzekę Drwiącą StryjKron 309.

»dzielny w rzeczach wojennych, rycerskich« [szyk 2 : 1] (2 : 1): GórnDworz Ii2; Ieſli ma bydź człowiekiem zwan bogoboynieyſzym/ Czyli w rzeczach rycérſkich hetmáném dźiélnieyſzym. KochFrag 42; o narodźie Niemieckim/ którym ſámym tę ſławę przypiſuią/ że ieſt dźiélny w rzeczach woiennych OrzJan 63.

»sławnie dzielny« (2): NIe bez cżęſtego á práwie oſmoletnego s krwáwym potem zątrwożenia [!] [...] do záłożenia fundamentu tey przedſięwziętey Hiſtoriey náſzey [...] przyſtępuię ſławnie dzielne Ricerſtwo/ á łáſkáwy Czytelniku StryjKron A, A.

Szeregi: »mężny i dzielny« [szyk 1 : 1] (2): á wſzákoż iż [Romulus] był y mężnym/ y dzielnym/ odiął ſie [nieprzyjaciołom] bárzo prędko GórnDworz Z2; StryjKron 467.

»dzielny i ochoczy« (1): Y by [...] nie był ták dźielny/ y ochoczy Krol Sztephan iáko był/ tedy y do tąd Połock/ y Inſlanty byłyby były w Moſkiewſkich ręku GórnRozm Mv.

»dzielny a sławny« (1): Bo nigdyby byli dziś ludzie nie wiedzieli co był Hektor/ co był Achilles [...] álbo oni dzielni á ſławni Hetmáni Rzymſcy/ by ich byłá tá ſwięta krolowa oną zacną ſławą [...] nie vkoronowáłá. RejZwierc 23.

»sławny, dzielny, przeważny (i przemyślny)« (1): GDy ták Witołd sławne/ dzielne/ przeważne/ y przemyſlne Xiążę w Trokach żywotá dokonał StryjKron 567.

»dzielny, (a) sprawny (biegły)« [szyk 2 : 1] (3): Potym żeby był [pan mój] [...] ſpráwnym/ dźielnym/ biegłym w rzecżach woiennych GórnDworz Ii2; Brutus iż był dzyelnieyſzy/ ſpráwnieyſzy/ iuż o nim w Antoniuſowym woyſku wiedzieli RejZwierc 93, 267v.

»śmiały i dzielny« (1): StryjKron 320 cf »mężnie dzielny«.

»dzielny i wielki« (1): Iákubá Deſzpotá/ dźielnégo y wielkiégo człowieká/ [...] wydánégo w oblężeniu długiem przez Wuhry niewierné ſłużebné ſwé/ ná Soczáwie zámordowáli Wołochowie zdrádliwi. OrzQuin Z4.

»dzielny i wojenny« (1): Gáiná nieiáki Arryan/ cżłek dzielny y woienny/ miał wielkie mieyſce v Ceſarzá SkarŻyw 87.

W przen (1): PLácżą ćię też záwołáne miáſtá/ ſzerokiego Narodu Słowieńſkiego. Ktorych/ Polus nieruchomy/ dźielnemu plemieniu Máło nie ná ćiemieniu. KlonŻal B4.

b. Mający zalety bojowe, ognisty (o koniach) (4): Y ná koniá dzielnego chociay w proſtym ſiedłe wolałby káżdy ku potrzebie wſieść/ niż ná owego vpſtrzonego co ſie wſpina/ wirzga/ á ogonem hárcuie. RejZwierc 68; KochJez B4; Wśiáday ná ſwóy dźielny koń zacny Rádźiwile/ Który/ [...] wędźidłá ſmákuie/ Nogámi źiemię kopa/ páná vpátruie [...] á wjédź ná bogáty Dwór Dubieńſki z ſwoiémi vcćiwémi ſwáty. KochEpit A2v; KochFr 122.

c. Pracowity (o pszczołach) (1): Więc ábo ſię złodźieyſtwem/ ábo cudzołoſtwem Báwi [...] Iáko trąd w vlu/ miedzy dźielnymi pſzcżołkámi KlonWor 45.

2. Mogący dużo zdziałać, skuteczny, silny, mocny, potężny, ważny, wybitny, znaczny (14): OrzRozm R2; którzy w Sokálſkiéy bitwie byli/ ći wam powiedzą/ co dźielna Wolność Polſka vmié. OrzQuin R2v, A3; PaprPan Yv; SkarŻyw 337; A ty o zacna coro/ w dźiélnych cnotách twoich/ Zyy Oyczyznie y Bogu ZawJeft 43.

dzielny na co (1): Nie mieni nam to gniazdo [= Baliccy] co dáley mężnieyſze/ Y ná wſzytki cne ſpráwy iuż mi wierz dzyelnieyſze PaprPan P.

W charakterystycznych połączeniach: dzielne (-y, -a) błogosławieństwo, cnota, dowcip, dzielność, łaska, męstwo, obyczaje, posługa, praca, sejm, słowo, służba, sprawy, strzelba (3), wolność (2).

Szeregi: »mężny i dzielny« (1): MAiąc przed oczymá mężné y doſyć dźiélné poſługi PP. Bekieſzów ná expedicyách woiennych téy R. P. SarnStat 74.

»dzielny i mocny« (1): Izali błogoſłáwieńſtwo iego prożnuie/ izali nie ieſt dźielne y mocne? SkarKaz 159b.

»poważny i dzielny« (1): dáleko więcey poważne y dzielnieyſze ſłowá/ y prętſzą od Bogá na to pomoc tá przecżyſtſza Panną miáłá. SkarŻyw 242.

»pożyteczny i dzielny« (1): y były krotkie ſeymy/ ále pożyteczne kroleſtwu y dźielne. SkarKazSej 694a.

»dzielny, rycerski« (1): Ci byli cżołem wſzyſtkich ludźi pogránicżnych/ Węgięrſki [!] źiemie będąc záwſze w vſtáwicżnych. Pracách dźielnych Rycerſkich CzahTr H.

»dzielny i ważny« (1): VWażáiąc dźiélné y ważné ſłużby Vrodzónégo Prokopá Pieniążká/ Káwálérá/ Stároſty náſzégo Wendeńſkiégo SarnStat 1207.

»zacny i dzielny« (1): w którégo woyſku gdy [Piotr Kmita] tákże wiele zacnych y dźiélnych rzeczy dokázował OrzJan 66.

3. Działający [przez co] (2): Bo w Chriſtuśie Ieſuśie nic nie waży áni obrzezánie/ áni nieobrzezká: ále wiárá/ przez miłość dźielna [fides quae per charitatem operatur]. WujNT Gal 5/6.

Szereg: »dzielny abo sprawujący« (1): Obácz iż tu Apoſtoł zowie nowym ſtworzeniem to/ co wyżſzey názwał wiárą przez miłosć dzielną ábo ſpráwuiącą vczynki dobre WujNT 666.

Synonimy: 1. biegły, dobry, godny, sprawny, umiejętny, zacny; a. bitny, mężny, przeważny, rycerski, sprawny, śmiały, waleczny, wojenny; 2. mężny, mocny, potężny, poważny, pożyteczny, silny, skuteczny, ważny, zacny, znaczny; 3. sprawujący.

Cf BEZDZIELNY, DZIAŁAJĄCY, SAMODZIELNY