[zaloguj się]
[pdf]

NIERAD (416) ai

W pisowni rozłącznej (277), w łącznej (139).

e jasne; -råd (w tym 2 r. błędne znakowanie), -rad- (w tym 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg
mNnieråd fNnierada nNnierado
pl
N m pers nieradzi
subst nierady

sg m N nieråd (289). ◊ f N nierada (21). ◊ n N nierado (3). ◊ pl N m pers nieradzi (93). subst nierady (10).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w. s.v. rad.

1. Nie lubiący czego, nie znoszący czegoś, niechętny czemu; invitus Mącz, Calep, Cn; piger Mącz (405): Invitus, Nierad / przezdzięczny/ niechutliwy. Mącz 173d; Calep 560a.
a. W funkcji okolicznika (337):
α. „ktoś nierad coś czyni” = ktoś niechętnie, z przykrością coś czyni; „ktoś nierad by coś czynił” = ktoś nie chciałby czegoś czynić, najchętniej by czegoś nie uczynił; non libenter Modrz (291): Otożći o śliwy niedbam/ Y ták ich nie rádá iadam BierEz L3v, A3v, I3v, N3v; GlabGad I8; abowiem bych ia iſćie nierad niwczem odſtąpił ſwiętey woley twoiey. RejPs 176v; Y goſpodarzowi mniey wádzi Kiedy ſobie goſćie rádzi Ale gdy ieden vlewa Káżdy tego nie rad miewa RejRozpr G2v; Oyczu bych inak nieradzyl I czyebie bych nierat zdradzyl. RejKup N, i5, 16v, q3v; BielKom F8v; GliczKsiąż D5, F3v; GroicPorzRej B3v; KrowObr 66v; A hárda myſl y w leſie cżáſem ſławę tráći/ Bo widziſz że ſie s tákim żaden nie rad bráći. RejWiz 44; Káżdyby nie rad ſtráćił nigdy ná ſwey kupi. RejWiz 69, 173; RejZwierz 66, 76v, 81; ponieważ przyrodzenie ludzkie ieſt ták pyſzne y ták ſkáżone/ że nie rádźi ſámi z chući ſwey ludźie vznawáią ſię być grzeſznymi BibRadz *6v; BielKron 261, [3322]v, 387; Agolastus, [...] Który ſie nie rad ſmieye/ ſtateczny. Mącz 5d; Obiurgari moleste ferunt [...] nie rádźi ſie dádzą káráć. Mącz 229c; Ab iniuriis remotissimus, Nie rad nikomu krziwdy wyrządźi. Mącz 235a; Ad literas scribendas pigerrimus, Bárzo nie rad liftów piſze. Mącz 299a; Sicce dicere [...] Sucho mówić/ to yeſt krótko y ledwey/ nierad/ niedowodnie. Mącz 391b; Nolo offensum, Niechce [!] go rozgniewáć/ nieradbym go rozgniewał. Mącz 506c, 220b, 228c, [297]d, 299b, 401d [2 r.], 429b; OrzQuin V4v; Prot C2v; SienLek 29v, 107v, 186, 186v; owa niemáſz ták ſrogiey rzecży/ ktorey by ſie nie rad ná káżdą godzinę poważył/ áby to iedno dał znáć/ iż godzien ieſt oney GórnDworz Bb6v; przetobych nie rad przedłużał [książki] áni zátrudniał/ áby ći co czytáć będą/ łácniéy ſye wypráwić mogli GrzepGeom N2v; HistRzym 99; Panby nie rad potępił żadnego. RejPos 7 marg, 18v, 195v, 325 [2 r.]; BielSat C4v [2 r.], G4; przeto oni z mieyſcá ſwego [...] nie rádźi ſie ruſzą ku bithwie/ chcąc áby ie náiechano BielSpr 66, 65v; WujJud 225v; BudBib B2; MycPrz I [C]2v; CzechRozm 21v, 102v, 205v, 206v, 234; PaprPan G, Cc; ModrzBaz 17v, 122, 130; KochOdpr A2v; A iż nieieſt/ ktoby rzeczy zdrowéy z káżdéy miáry nierad vżył/ do winá niektórzy iéy przyléwáli Oczko 12; y zwierzę zábić coś ieſt máło ludzkiego/ gdy widziſz iáko nie rádo żywotá tráći SkarŻyw 271, 312, 354; CzechEp 10, 412, 426; gdyżbych ia był tego nie vcżynił/ bo nie rad dla ſwaru po goſpodách chodzę/ ále zá tą pobudką/ ktorą mi ſam X. K. podał/ vcżynićiem to muśiał. NiemObr 26, 97; BielSen 17; BielSjem 22; Nie rádá ćię ztąd puſczam/ á zwłaſczá bez śiebie KochPam 82; PRzeto nie rad do ćiebie ná biéśiádę godzę/ Bo téż nie rad ná cudzych nogách do dom chodzę. PudłFr 35; BierRozm 22 [2 r.]; GórnRozm D4v; PaprUp A2v; ActReg 50, 80 [2 r.], 105; KochFrag 18; WyprPl B2v; LatHar 76; Y przetoż nie rádzi przyimowáli do goſpody náſzego Zbáwićielá/ że widzieli/ iż on częſto przebywał w Hieruzálem/ á nigdy nie bywał w ich kośćiele. WujNT 233, 194; Nie rad tym namilſzych dźiateczek ſwoich łágodny bárzo oćiec Chryſtus Iezus záſmucał: y bolał ſam bárzo ná to/ iż ſię ſmućili. SkarKaz 548b, 38a, 550a; CzahTr H4v; GosłCast 53; PaxLiz D3; KlonWor 5, 8; ZbylPrzyg B2.

W związku przyzwolonym z czasownikiem „musieć” (51): LibLeg 11/48; przyszło dotego zem iabarzo nie rad iako człek letni y spokoyny musiałem zroskazania Pana mego iechac do Polski ActReg 159. Cf »rad i nierad musieć«.

W przeciwstawieniach: »nierad ... rad (8), woleć (4), z chęcią, ochotnie« (14): LibLeg 7/34v; RejKup v3v; KrowObr 66 [2 r.], 156v; Dawny to ieſt obycżay Puhacżá ſproſnego/ Iż nie rad w ſłońce pátrzy/ woli zá krzem ſiedzyec RejWiz 29; á ia krup nierad iadam/ wolę mięſo. OrzList b2; Ferocissime gentes, Okrutny álbo ſmiáły lud który ſie ochotnie pobiyę [!] a nie rad vſtąpi. Mącz 124d, 479c; Możeć pan Boiánowſki [.,.] ſłucháć w.m. nierad/ ále nas tu więcey ieſt/ ktorzy w.m. ſłuchamy s chęcią. GórnDworz Z4, H7; KochFr 70; Nie rad żnieſz/ nie rad kośiſz: á w ćieniu rad śiadaſz KlonWor 45.

Przysłowia: Pátrz by inemu tego nie dziáłał/ Cżegoby ſam nie rad widział BierEz N3; Cżego ſam nierad widziſz nie cżyńże tego drugiemu [quod oderis nemini facias], BudBib Tob 4/16; CzechRozm 89v, 98v. [Ogółem 4 r.]

Bo powiedaią iż Kozy Nierady by wiecz na wozy Woliali by pieſky ſkakaċ RejKup v3v; WyprPl C.

bo trudno tego/ powiedáią/ do tańcá ciągnąć/ kto nierad ſkacże. RejZwierc 26v.

Zwroty: »rad (i) nierad musieć« [szyk zmienny] (49): Ale ſerce ieſt lękliwe. A przetoż gdy pſy vsłyſzę/ Rad y nierad biegać muſzę. BierEz L; KromRozm III P5v; GliczKsiąż H6; KrowObr 2v, 27, 34, 132, 181v (8); BibRadz I 91a marg, II 141b marg; y przyzwolić mi tho rad nie rad muśiſz OrzRozm B4, B, Q4v; Hoc facere inviti et recusantes coacti sumus, Toſmy muśieli rádźi y nierádźi czinić. Mącz 173d; OrzQuin F3; SarnUzn D7; BielSat B3v; RejZwierc 9v, 25v, 130v, 136, 194; WujJud 153; BiałKaz H4; CzechRozm 129v, 238, 254v; Bo tu drugi rad nie rad choćby cżáſem niechciał/ Muśi z náſzym Marćinem náwet by do práwá PaprPan Tv; Teraz muſzę rad nie rad po twey woli chodzić. PaprPan Gg3v; KochTr 18; NiemObr 139; KochFr 29, 101; KochSz C3v; Ma to twarz twoiá/ Pánno wſzech pięknieyſza w ſobie/ Ze człowiek rad y nierad muśi ſłużyć tobie. KochPieś 5; GórnRozm A, C2, D, H4v; ActReg 104; GrochKal 12; WujNT 841; WysKaz 39; GosłCast 33; PaxLiz B4; SkarKazSej 688a.

»nierad słyszeć, słuchać« = graviter audire Mącz, Cn; ab auribus abhorrere Mącz; abhorrere, fastidire, gravari, abhorrent aures meae Cn [szyk zmienny] (12:12): BierEz Qv; LibLeg 11/171; RejKup e6v, Ddv; Nierad JKM słyszy narzekania takowego na niesprawiedliwość prze mieszkanie tych sądow Diar 24; KrowObr 66, 66v; Surdus veritatis, Ten który wzgardza prawdę/ nierad słucha prawdy. Mącz 435a, 149c, 158c, 411a; GórnDworz Z4; RejPos 64, 83; bo bárzo o they wiliey nie rad ſłyſzy/ bo thám nie iedzą áż o gwiaździe. RejZwierc 159; MycPrz II A4; CzechRozm 77v; SkarŻyw 598 [2 r.]; GórnRozm D4v; ZawJeft 29; RybGęśli B4; káżdéy złéy rzeczy vſzy królewſkié ſłucháć zdrygáią ſie: á wſzákże tych więcéy złośći nie rádźi ſłuchamy/ któré ſie dźieią w Rzeczypoſpolitéy zdrádą SarnStat 21 [idem] 702.

»nierad (u)czynić« = invitum facere Mącz; abhorrere, fastidire, gravari Cn (7): LibLeg 11/138v; Cangius Chan [...] roſkazał im [siedmią Tatarom]/ áby káżdy ſnich [...] ſynowi pierworodnemu głowę vćiął [...]/ ácż to nierádźi vcżynili/ wſzákże go w tym poſłuſzni byli/ bacżąc go z obiáwienia Boſkiego ná ten vrząd wſtąpić. BielKron 438v, 69; Mącz 173d; HistRzym 20; RejZwierc [782]v; Mowiąc tedy o wáſzych obyczáiách (czego nie rad czynię) wſpomniećby potrżebá GórnRozm L2v.

»nierad widzieć, patrzeć, uźrzeć« = odi PolAnt, Cn; abominari, aegre ferre, aegre pati Mącz; nolle, odio habere Modrz; abhorrere, fastidire, gravari, invitum videre Cn (64:5:1): BierEz Nv, N3; ForCnR E2; FalZioł IV 27b, V 13v; BielŻyw 100; Bywa też ten łakomy [...] kthory nie rad widzi ſzcżęſcia czudzego GlabGad M5; boby Krol yego M. nyerad wydział abi ſye ktoremv poſlowy yaka krziwda abo ſzkoda ſtala LibLeg 10/122v, 11/41v, 153v [2 r.], 164, 182; Rozmyſlcie ſie wzdy na to/ że Bog ſprawiedliwy Nie rad patrzy na krzywdę RejJóz B2; Pamiętayże też na to/ iż ten pan Bog zywy Nie rad żadnego widzy/ kto mu ſie ſprzećiwi RejJóz B4, B2 marg, K8 [2 r.], N2v; RejKup g3; MrowPieś A3v; BielKom B8v, Fv; GliczKsiąż B2v, F5v, H2v, O7v; Przecż pan wierne miłuye á złych nye rad widzi/ á owſzem ie gubi. LubPs ffv marg, B4, 12 marg, S5; KrowObr 151; RejWiz 23v; Krol rzekł/ nie radbych widział/ by ten bárwirzem był/ Pewnie kogoby drapał RejZwierc 39, 41; BibRadz 3.Reg 22/8; Aegre fero, Czięſzko mi to/ Nie rad tego widzę Nie mam zá dobre. Mącz 121c, 263b, 284a, 495a; Prot C2v; SienLek 22v; Więc áni to ieſt podług zakonu przyrodzonego/ áby cżłowiek miał thego w drugim prágnąć/ cżego w ſobie nie rad by widział. GórnDworz Hhv, H7, M4v, Dd5, Ee4v; RejPos [36], 280, 322v; BiałKat 226; RejZwierc 114v; BudBib Tob 4/16; BudBibKaw A2v; MycPrz II A4; CzechRozm 98v, 206v; Z temi złącżone ſą y owe poſtáwy/ do zmyślania y ochylánia vprzędźione/ podrigánie/ cżapki zeymowánie/ pocżćiwośći wyrządzáne/ ábo tym ktore ſobie lekce ważyſz/ ábo ktorich nierad widźiſz ModrzBaz 60, 7; SkarJedn 334; SkarŻyw 27, 57, 301, 333 marg; ArtKanc N11v; Wiedząc od innych ze nie rad widział kiedy mu kto przy maximilianie gratifikatie iakie czynił ActReg 84; SiebRozmyśl F4v; PowodPr 56; SkarKaz 638a; SkarKazSej 675a.

Szeregi: »z kwaśną postawą a nierad« (1): ábo mu nie ná iego ſłowá nie odpowie/ ábo ieſli odpowie/ tedy s kwáśną poſtáwą/ á bárzo nierad. GórnDworz K8v.

»(bądź) rad (bądź, i) nierad« = veli(n)t noli(n)t Mącz, Cn; invitus et recusans Mącz (59): Widźiſz tu/ yáko wſſyſtko wobec krzeſciyańſtwo rádo nyerádo zwirzchnoſć papyeſką wynzawáło [!] KromRozm III P7, N5v, P6; OrzRozm G; Velint, nolint, Bądź rádźi/ bądź nierádźi. Mącz 506a; á przedſię rad nie rad/ przydzie ſwięthy Marćin/ day cżyńſz RejZwierc 167v; dał cżłeku: áby ſpráwy ſwe wolne miał/ y nic nie cżynił/ iedno z obierániá y vpodobánia: nie ták iáko beſtye/ ktore [...] cżynią to/ do cżego ich wiedzie przyrodzenie/ rády nie rády. SkarŻyw 259, 472; CzechEp 303; WerGośc 269; OrzJan 89; WujNT przedm 10; GosłCast 66. Cf »rad nierad musieć«.

W przen (4): Ieſzcżeć nam ſłużyć może fortuna łáſkáwie. Bo tá ná iednym mieyſcu nie rádá ſie báwi PaprPan Hh3; á w tych duchownych [rzeczach] y ſubtelnych/ ktorych ſię nie rádá náſzá nátura ima y pretko ie tráći/ ták mocną [pamięć] mieć mógł. SkarŻyw 293; Lecz iż ná táki frymárk śmierć nierádá zwoli/ Azáchowáć ſwą ſrogość iednoſtaynie woli KochFr 70; We krwi mizernych ludźi śmierć nie rádá brodźi. GórnTroas 62.
β. „ktoś nierad coś uczynił”= ktoś niechcący lub nieumyślnie coś uczynił (2): Myſz gdy śię z myſzą goniłá/ Ná nogę mu [lwu] náſtąpiłá. [...] Nierádámći to vcżyniłá/ Iżem ćię ták przebudziłá. BierEz M4v; Hanc iniuriam nolit mihi factam esse, Nierad mię przipráwił ku tey ſzkodzie. Mącz 506c.
γ. „ktoś nierad coś czyni” = ktoś raczej nie czyni czegoś, ktoś nie zwykł czegoś czynić, ktoś rzadko, prawie nigdy czegoś nie czyni; non libenter Modrz (44): GlabGad N2v; To wiem iż [Bog] żytá nieiada Bo w ſtodole nie rad ſiádá. RejRozpr E2; RejKup e6v; BielKom B3; RejZwierz 62; Bo więc ludzie nie rádzi o tym doſypiáią/ Gdzie co s pożytkiem cżuią á gdzie co wziąć máią. HistLan F, F5; bo on [cesarz turecki] czás vpátrzywſzy zwykł przymierze łamáć [...] á zwłaſzczá gdy widźi że co s ſobą ma czynić iáka źiemiá/ ábo Kroleſtwo/ nie rad zámieſka [!] do vpadku. MycPrz II B4v, C2v; WierKróc A3v; CzechRozm 114v, 163; Snadź to iego potomek zoſtał ná Podolu/ Bo też nie rad iák y on ſiada ná pokoiu. Vſtáwicżna zabáwá ieſt iego kopia. Cżáſem z łukiem á s ſzáblą cżyſcie ſie vwiya. PaprPan Y3v, F2v, N4, Rv, Z2, Bb3, Dd3v; ModrzBaz 130; KochOdpr A4v; o nowinách ſię teſz nierad pytał/ y niełácno ich powiádáł. SkarŻyw 292; MWilkHist D2; CzechEp 203; Wiecznie wam ſłużę nie ſłużę náchwilę/ Beſpiecznie wiérzćie nie rad ia omylę. KochFr 10; Wiérzćie mi/ káżdy záiąc przede pſy vćieka/ Kuropátwá iaſtrząbá téż nie rádá czeka. PudłFr 33, 23, 30; Gdy komu co Pan da/ ma ten w ſwoie ſtátki bráć: bo ten co dáry bierze/ nie rad wraca tego w co mu dádzą. GostGosp 14; Phil G4; KochFrag 52; SkarKaz 416a; CzahTr A4v, [D]v; KlonWor 35, 61.

W przeciwstawieniu: »nierad ... raczej« (2): trudnych rzeczy nie rad ná kazánie wnośił: ále ie racżey do ſzkoł odſyłał SkarŻyw 202, 185.

Przysłowia: Nierad bywa wierny kot vmleká. March3 V v.

Bo to pewna iż złodźiey złodźieiá nierad ſądźi. GroicPorz d2.

W przen (4): RejJóz I2; ale śię śẃiat/ o pana Chriſtuſowę krzywdę nierad gniewá MurzHist Rv; A przetoż tákie táiemne iednánia/ o rzecży iáwnie obrażáiące/ nie rády długo trwáią [non solent esse diuturnae] ModrzBaz 65v.
Przysłowie: Iáko Ruśin więc mowi/ że odna lichotá/ Nie rádá więc przypádnie od tego tu świátá. A gdy ieden vpadek iáki więc przypádnie/ Zá nieſcześćim przybywa złego názbyt ſnádnie. MycPrz I C4.
b. W funkcji orzeczenia; nie chcieć, być niezadowolonym, niechętnym; invitum esse, nolle Mącz (66): Powiedz nam iáko ſie ma [...] Tákoć ſie iemu prowdzi/ Iákobyśćie wy nie rádzi. BierEz P3; LibLeg 10/56v;fGliczKsiąż E4, Gv, I6v; BielKron 87v; Dic me hic oppido esse invitam, Powiedz żem tu bárzo nie rádá. Mącz 266b; RejZwierc 207v, [272]; PaprPan B3; á gdy ſię zſtárzeieſz/ śćiągnieſz ręce/ á drugi ćię paſać będzie/ y powiedzie ćię gdzieby nie rad [quo tu non vis Vulg Ioann 21/18; gdzie nie chceſz WujNT]. SkarŻyw 599; GosłCast 30.

nierad komu, czemu (17): Wſzyſcy ludzie śmierći nie rádzi / Ták ſtárzy iáko y młodzi BierEz I3v, L3v; OpecŻyw 163v; LibLeg 11/166 [2 r.]; RejKup m3; Iuż on niebożątecżko co ſpokoiem ſiedzi/ Chociay więc gościom nie rad káżdy go náwiedzi. RejWiz 69v, 57; OrzRozm Qv; Videor mihi aliquid quod nollem persentiscere, Widźi mi ſie że nieco czemu bych nie rad/ przebaczam. Mącz 383c; GórnDworz Nv; PaprPan Bb; Litwin nie rad vniey/ Prus exekucyey BielRozm 6; ActReg 119; CiekPotr 25; KlonWor 38. Cf Ze zdaniem.

nierad co (2): Cierpi y Apoſztoł [!] coby nie rad/ y chcąc tego zbyć/ o to trzy kroć Páná proſił SkarŻyw 196. Cf Przysłowie.

nierad na co (1): Bo wnich widzę wielka trfogę Nieradzy by nate drogę RejKup v3v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: z zapowiednikiemi temu (1); aby (6), by (2), iże (1)] (9): Koń był temu bárzo nie rad/ Iże z nim ieleń ſpołem iadł. BierEz Ov; Bowiem bych nie rad abyſcie na cżym krzywdę znali A potym Czo nie ſluſznego o mnie powiedali RejJóz O5v; RejKup dd8v; GliczKsiąż B3; Leop *B4v; Nolo quicquam mea causa damni facias, Nie radbych ábys dla mnie naymnieyſzą ſzkodę miał popáść. Mącz 77d; GórnDworz S4; ActReg 100, 134.

W związku przyzwolonym z czasownikiem „musieć” (14): BierEz S3v; RejRozpr F; Muſſiċ każdy aby nierad Iechać naten quaſny obiad. RejKup v3v, f2; RejZwierz 31v; iuż muśiſz z nimi kozerę gráć choćbyś nierad/ folguiąc oney potrzebie ſwoiey. RejZwierc 72; CzechRozm 100v, 190; SkarŻyw 570; NiemObr ktv; BielRozm 7; chceli ſam nie bydź zábit/ muśi o tym myślić nie rad/ iákoby onego zuchwálcá pożył. GórnRozm B3v; WujNT 622; PowodPr 5.

Przysłowie: oná ſtára przypowieść chłopſka przeſtrzega: Iż kto mowi co chce vſłyſzy coby nie rad. RejZwierc 80.
Fraza: »choć(by), acz, (a)by, chociaby nierad« (13:7:3:1): BierEz S3v; RejRozpr F; RejKup 12 [2 r.], v3v; KrowObr 220; RejWiz 148; RejZwierz 31v; BielKron 217v, 231v; Więc y ſługam/ choćby też cżáſem drugi nie rad nieborak/ tedy mu dzbanem gwałtem będzie lał w gárdło RejZwierc 61, 72, 237; CzechRozm 89v, 100v, 190, 249; SkarŻyw 298, 570; NiemObr ktv; KochFr 40; WujNT 622; PowodPr 5; GosłCast 45.
2. Nie poddający się czemu, trudny do czego, oporny; zawsze w funkcji okolicznika: trudno, z trudem (11): [włoski kopr] nie rad ſie trawi rychło w żołądku FalZioł I 52b; Gniewliwy gdi ku karaniu prziſtępuie, nierad zachowa miary BielŻyw 119; RejKup ee4v; Acż vkłádność s powagą/ nie rádá ſie zgodzi/ Przedſię to tym cnym pánnam/ nadobnie przychodzi. RejZwierz 49v, 123; Ktory koń ſłábégo ćiáłá ieſt/ á ćiáło mu ná poſládku zwiſnie/ ten nie rad tłuśćieie. SienLek 187; Strum D2, N2, O3; GosłCast 68.
Przysłowie: Nye wyedzą podobno ze ten kámyeń kthorego cżęſto z myeſcá poruſſa/ nye rad mchem obraſta rychło. GliczKsiąż L2v.

Synonimy: 1. a. niechętnie, niechutliwie, przezdzięcznie; b. niechętny, niechutliwy, przezdzięczny; 2. ciężko, trudno.

Cf RAD

AK