[zaloguj się]
[pdf]

ROZCIĘGAĆ (107) vb impf

rozcięgać (105), rozścięgać (2); rozcięgać : rozścięgać SarnStat (1:2).

roſ- (44), roś- (30), roz- (30), roż- (1).

o oraz a jasne.

W inf -cięg- (8), -ciąg- (6); -cięg- RejPs (3), Mącz (2), GórnDworz, BielSpr; -ciąg- FalZioł, BudBib, SkarŻyw, GostGosp, OrzJan; -cięg- : -ciąg- RejPos (1:1); w pozostałych formach -ciąg-.

Fleksja
inf rozcięgać, rozciągać
indicativus
praes
sg pl
1 rozciągåm rozściągåmy
2 rozciągåsz
3 rozciągå rozciągają
praet
sg pl
1 m rozciągåłem m pers
2 m m pers rozciągaliście
n -ś rozciągało subst
3 m rozciągåł m pers rozciągali
n rozciągało subst
fut
sg pl
1 m m pers będziem rozciągać
3 m będzie rozciągåł m pers
imperativus
sg pl
2 rozciągåj rozciągåjcie
conditionalis
sg pl
3 m by rozciągåł m pers by rozciągali
con praet
pl
3 m pers by byli rozciągali

inf rozcięgać (8), rozciągać (6). ◊ praes 1 sg rozciągåm (23). ◊ 2 sg rozciągåsz (3). ◊ 3 sg rozciągå (20). ◊ 1 pl rozściągåmy (1). ◊ 3 pl rozciągają (12). ◊ praet [1 sg m rozciągåłem.] ◊ 2 sg n -ś rozciągało (1). ◊ 3 sg m rozciągåł (5). n rozciągało (1). ◊ 2 pl m persrozciągaliście (1). ◊ 3 pl m pers rozciągali (5). ◊ fut 3 sg m będzie rozciągåł (3). ◊ [1 pl m pers będziem rozciągać.] ◊ imp 2 sg rozciągåj (8). ◊ 2 pl rozciągåjcie (1). ◊ con 3 sg m by rozciągåł (2). ◊ 3 pl m pers by rozciągali (1). ◊ con praet 3 pl m pers by byli rozciągali (1). ◊ part praes act rozciągając (4). ◊ praes 3 pl rozciągająa. part praes act rozciągająć (1) FalZioł.

Sł stp notuje, Cn: rościągać, Linde XVI (pięć z niżej notowanych przykładów) – XVIII w. s.v rozciągnąć.

1. Ciągnąć, szarpać w różne strony [kogo] (1):

[rozcięgać za co: Ale zloſnyczy [...] yali go [Jezusa] roſczyagacz za ræ˛cze wolayacz [...] wſtany wſtany poydzy naſząd RozmyślDomin 56.]

Przen (1): RZecżpoſpolitą nágo ná wozye máluią/ [...] Iedni ciągną ná lewo/ á ná práwo drudzy [...]. Vyźrzyſz iakoć okrutnie/ tá nędznicá wrzeſzcży/ Co ią ták roſciągáią/ áż iey ſkorá trzeſzcży. RejZwierz 109.
2. Rozprostowywać coś zwiniętego, złożonego, skurczonego; wygładzać, napinać; distendere, expandere, pandere Mącz, Calep, Cn; pertendere Mącz, Calep; extendere PolAnt, Calep; porrigere Mącz, Cn; dispandere Calep, Cn; distentare, laxare Mącz; dilatare, displicare, distrahere, divellere, evolvere, explicare, praetendere Calep; protendere, tendere Cn (32): Distendo, Rościągam/ rośpoſcieram. Mącz 444d, 186c, 275a, b, 350d, 444d; Explico, Extendo, evolvo, et proprie de iis rebus dicitur, quae plicis involutae sunt – Rozwiiąm, rożcżagąm, rozkładąm. Calep 394a, 331a [2 r.], b, 334a, b, [750]b, 792a, 841b.

rozcięgać co (9): FalZioł V 35; LubPs ee2v; Velum, Zagiel/ płáchtá zwłaſzczá ná okręciech którą dla wiatru roſciągáyą. Mącz 479a, 445d; v więż nić v forty á idąc rośćiągay ią HistRzym 103v; BudBib Is 44/13. Cf Zwroty.

Zwroty: »[co] rozcięgać na dłużą, na szerzą« (1): że tákowy plác wſzyſtek Miernik zwykł był mierzyć/ dwá ſznury rośćiągáiąc ná dłużą/ á dwá ná ſzérzą. GrzepGeom M4.

»rozciągać namiot« (1): niemáſz komu więcey rozćiągáć namiotu mego [non est qui extendat ultra tentorium meum] BudBib Ier 10/20.

»żagle rozcięgać« (1): żagle rozćiągáią/ Znák wſzytkim ku wśiádániu głośną trąbą dáie. GórnTroas 75.

Przen (3):
Zwrot: »rozcięgać proporce, chorągwie« (2:1): gdzie tey zrozumem cznoty ná ſądzie niemáſz/ thám roſćiągáią ſzeroko zli Prokuratorowie ſwoie proporce GórnDworz Hh6, R4v; Iuż on drugi ich ſrogi á okruthny pan [tj. diabeł] [...] roſciąga nád nimi chorągwie ſwoie RejPos 344v.
a. O działaniu lekarstw i kosmetyków [co] (5): [wódka kosaćcowa] liſzaie ſpądza y ſkorę zmarſzcżoną na twarzy roſciąga/ piegi też zgania. FalZioł II 6d; Ten oleiek miernie zagrzewa y odwilża/ cżłonki ſkurczone roſciąga. FalZioł II 22v, ‡‡3v, IV 37b; Lábęćie ſádło lice czyśći y zmárſki rośćiąga SienLek 80; [SpiczZioł 158v (Linde); Zmárſki iáko rozćięgáć SienHerb 511a].
3. Rozszerzać; extendere Cn (6):
a. Rozciągając krawędzie; przen (1):
Zwrot: »rozcięgać [na kogo] paszczekę« = chcieć kogoś skrzywdzić (1): A wy ſie ſám przyſtąṕcie ſynowie cżártowi [...] ktorzyſcie nágrawáli wiernego mego/ á roſciągáliſcie nań páſzcżeki ſwoie [dilatastis os PolAnt Is 57/4; ná kogośćie gęby rozdźieráli BibRadz ] RejPos 322.
b. Rozszerzać, rozpychając od wewnątrz [co] (2): [korzeń wysokiego ślazu] boleſcz ktora bywa w cżłonkach w ſtawiech: vſmierza/ y też roſtziągaiąć żyły ſuche FalZioł I 3a; Gdy gich [orzechów laskowych] kto wiele albo cżęſtho pożywa/ [...] żołądek nadymaniem roſciągaią FalZioł III 19b.
c. Rozszerzać powierzchnię (zwłaszcza przez kucie); ducere, procudere Mącz; dilatare, late explicare Calep (3): Ducere argentum vel aurum, Rościęgáć/ to yeſt blachy czinić. Mącz 96a, 324c; Calep 324a.
4. Rozsmarowywać (2):

rozciągać na co (1): wezmiſz tego moſkala [tj. placek upieczony z mąki] yle trzeba/ á rozmocżywſzi trochę: rozciągaj iakobi naplaſtr czo na cieniey możeſz FalZioł II 20b.

rozciągać co na czym (1): vcżyń maſć rzadką iakoby kaſzę/ rozciągay to na zamſzowey ſkorze FalZioł V 94.

5. Rozpościerać (o Bogu stwarzającym świat i rozkazującym siłom natury); extendere Vulg, PolAnt; expandere PolAnt [co] (5):

rozciągać po czym (1): Ten z lochów źiemſkich obłoki wyćiąga/ Y po powietrzu ſzyrokim rośćiąga. KochPs 197.

W porównaniach (1): on rośćiąga iáko ſkorę niebioſá/ á roſprawia iáko namiot dla mieſzkánia. BudBib Is 40/22; [Leop Is 40/22 (Linde)].

Zwrot: »rozcięgać niebiosa« = extendere caelos Vulg, PolAnt; expandere caelos PolAnt (4): To mowi Pan Bog kthory ſtwarza niebioſá y roſćiąga ie Leop Is 42/5, Iob 9/8; BudBib Is 44/24. Cf W porównaniach.
6. Oddalać od siebie dwie części jakiegoś przyrządu (1): Divarico, [...] rozciągam/ rozwodzę/ yáko gdy cirkiel rozwodzę gdy im chcę okrąd [!] czynić. Mącz 475d.
7. Podnosić ramiona lub skrzydła, rozkładać na boki, też wyciągać w górę lub przed siebie; extendere PolAnt, JanStat; expandere PolAnt (12):
Zwroty: »rozciągać rękę« (1): Bo być Kriſtus roſciągáć miał rękę ſwą od niebá áż do piekłá/ wedle cżłowiecżeńſthwá ſwego/ tedyćby to było monſtrum ábo iáki dziw przećiwko rozumowi ludzkiemu. RejPos 78.

»skrzydła rozcięgać« (1): Y poſtáwił ony Cherubiny w pośrzodku Domu wnętrznego/ ktorzy ſkrzydłá ſwe roſćiągáli [extendebant alas] thák/ iż ſkrzydło iednego dothykáło iedney ſćiány/ á drugiego ſkrzydło dotykáło też drugiey ſćiány BibRadz 3.Reg 6/27.

Przen (10):
Zwroty: »ramiona rozcięgać« (1): A ono leżą ná pował ich ćiáłá/ Tám gdźie ſwe Wiſłá rámioná rośćiąga GrochKal 13.

»[komu] rękę rozścięgać« (1): którym [obywatelom Ziemi Litewskiej] częſtokroć rękę ſczodrobliwośći náſzéy rozśćiągamy [manum extendimusJanStat 744] SarnStat 986.

»rozcięgać rękę (ręce) [komu, [do kogo]]« [o Bogu: pomagać] = expandere manus PolAnt (1): zawzdy bez omieſzkania roſciągay nam ſwiętą rękę twoię ku wſpomozeniu naſſemu. RejPs 58v; [BibRadz Is 65/2; Cáły dźień roſciągałem ręce do ludu moiego przewrotnego [Vulg Is 65/2] GilPos 53].

»rozcięgać rękę [nad kim]« [o Bogu: karać, zsyłać zło] [szyk zmienny] (2): RejPos 198v; A nawięcey ſwą rękę roſciągał nád tymi/ Co im wedle ſwey woley kazał włádáć imi [tj. nad władcami]. RejZwierc 250v.

»skrzydła rozścięgać« (1): Otóż Státut Polſki ſzérzéy ſkrzydłá ſwé rozśćiąga SarnStat *6v.

»rozcięgać skrzydła« = wyrządzać zło, czynić źle [w tym: nad kim (1)] (4): iż on duch zły [...] tuż roſciąga nad tobą ſkrzydłá ſwoie RejPos 114v, 54v, 57v, 297.

8. Rozstawiać, zajmować czymś miejsce (2):
Zwrot: »rozcięgać sieć« (1): będą łkáć wſſytcy ktorzy wędę miecą w rzekę/ á ći co rozćiągáią ſieć [expandentes rete] po wodzie/ powiędną. Leop Is 19/8.
Przen (1):
Zwrot: »rozcięgać sieci« (1): Y pokądże ták będźie rozćiągał [Kaldejczyk] ſieći [evacuabit sagenam] ty ſwoie/ á iuż thák wiecżnie zábiiał narody nieprzepuſzczáiąc? BibRadz Hab 1/17.
9. Formować w długi szereg; expandere, porrigere Cn (2): Diduco, Rozciągam/ Rozwodzę/ Roſprzeſtrzeniam. Mącz 96c.
Zwrot:»długo rozcięgać [kogo]« (1): Aleć lepiey mieć rzędow więcey/ niż długo rozćięgáć lud Rycyrſki dla mocnieyſzego ſtánia/ bo prędzey przerwie woyſko ćienkie niż miąſzſze káżdy nieprzyiaćiel. BielSpr 17.
10. Zadawać męki, torturować przez wyciąganie członków ze stawów (też zapewne przez rozciąganie całego ciała) [kogo] (1):

W połączeniu szeregowym (1): tedy go [sędzia męczennika] ieſzcże barziey rośćiągáć/ palić/ y bić kazał. SkarŻyw 127.

11. Rozkradać, zabierać dla siebie czyjś majątek [kogo] (1): ⟨Dzisia z⟩á oſobną roſkoſz máią ⟨Iż gdzie⟩ mogą tu mie rozćiągáią RejRozpr K2.
12. Przedłużać w czasie; producere Cn (2): Perduco, Roſciągam/ Przewłocę Mącz 96d.
a. Mówić dłużej (1):
Zwroty:»dalej rozcięgać« (1): Iám o electiey tylko [...] z tobą mowić chćiał/ á ty daley rośćiągaſz mowę. GórnRozm C3v.

»rozcięgać mowę« (1): GórnRozm C3v cf »dalej rozcięgać«.

13. Nadawać czemuś coraz większy zasięg; pertingere, propagare Mącz; extendere JanStat [w tym: co (20)] (22): Mącz [325]d, 440b; RejPos 67; ty [tj. dochody] wedle cżáſu ták rośćiągáć coby mogł ſtać/ á cżymby [...] mogł wiecżnie pożytek vcżynić ſobie. GostGosp 142; OrzJan 116; niepráwość ſwoię złośliwie rośćiągáli. LatHar 307; SarnStat 921; tedy Pan Bog ſłuſznie one plagi do oſtátniego zátrácenia ich rośćiąga PowodPr 7; GosłCast 50; [OrzKsiąż G2].

rozcięgać na kogo (1): Nie iżeby ſię [papież Grzegorz] Páſterzem wſzytkiego kośćioła y Biſkupow wſzytkiego chrześćiáńſtwá być nie cżuł (bo Iurisdykcyą ſwoię ná wſzytki rośćiągał [...]) SkarJedn 194.

rozcięgać na co [= w jakim celu] (2): Abowiem ieſliżeś możnieyſzy/ nie roſciągay możnośći ſwey ná vpadek á ná śćiſk żadnego cżłowieká RejPos 61; SkarKazSej 693a.

rozcięgać po czemu (1): áczkolwiek [Pan Chrystus] moc ſwoię będzie rośćiągał po wſytkiemu świátu. WujNT 864.

Zwroty: »daleko (a. dalece, a. [jak nadalej]) rozcięgać« (2): KromRozm III P5v; ReszPrz 86; [Lecz rzymscy księża mowią: [...] »Bo na to przysięgamy Ojcowi świętemu: [...] jego krolestwo jak nadalej rościęgać [...]« Apolog 27].

»szeroko (a. szyrzej) rozcięgać« (2): Szcżeśliwe práwie miáſto ktore [...] ſzyrzey ſwoię duchowną władzą/ niſzli kiedy páńſtwo Rzymſkie/ rośćiąga SkarŻyw 408; Brencyani [...] obecność Páná Chryſtuſowę ták dálece y ták ſzeroko rośćiągáią/ iż go też ćieleſnie obecnym cżynią ReszPrz 86.

W przen (1): iż kthore kroleſtwo od Páná bywa opuſzcżono/ thám [...] ten ſproſny cżárt nieprzyaciel narodu ludzkiego záwżdy roſciąga ſtolicę ſwoię RejAp 106v.
a. O terytorium (3): [Skanderbeg] rozćiągał ſobie páńſtwo ktore iego oćiec trzymał [...]/ áż do Bulgáryey BielKron 244, 241v.
α. Zajmować powierzchnię [skąd dokąd] (1): ktore [Inflanty] mil 90. wzdłuż á 40. wſzerz páńſwo ſwoie zá pánowánia Miſtrzow od Zmodzi do Filándiey roſciągáło StryjKron 692.
b. O zakresie odnoszenia się wyrazu w tekście (2): [Matth 1/20] Gdźie też zoſobná ſłowko to/ ex álbo ek/ to ieſt co mowi z Duchá barzo rośćiągáią/ [...] iákoby nic nie mogło być/ ieſliby/ ex/ to ieſt z cżego nie było/ á ták to ex/ chcą mieć Duchem świętym CzechRozm 156v; NiemObr 37.
14. Poddawać swemu oddziaływaniu, władzy (często o Bogu) [w tym: nad kim (17)] (19): ázaż by ták iuż miał náſz pánie wiecznie znarodu wnárod roſćięgáć ſrogoſć rozgniewánia twego. RejPs 126v, 70v, 106v, 151; RejWiz 178v; á sſtánę ſie żądłem twoim nieſláchetne piekło/ ktoreś nád nim [ludem moim] roſciągáło ſrogośći ſwoie. RejPos 87, 79v; chczeſzli ábyć [Chrystus] vſtáwicżnie roſciągał nád tobą błogoſłáwieńſtwo ſwoie. RejZwierc 196v; CzechRozm 250v; ODpuść prze Bóg Márſzałku: á ſwégo vrzędu Nie rośćiągay nádemną/ dla moiégo błędu. KochMarsz 153; WerKaz 295; ktory [Tarkwiniusz] okrutne ſwe Pánowánie nád mieſzcżány roſciągał Phil E2, R; Będźie Bog kroleſtwo rośćiągał nád narody LatHar 364, 87, 183, 717; [żeby Stároſtá káżdy Kiiowſki [...] żadnego bezpráwia nád niemi [mieszkańcami] nie rośćiągał WerSposób 17].
W przen (2): ktory [czart] pánował á roſciągał to ſceptrum ſwoie od pocżątku ſwiátá ńád [!] narodem ludzkim RejPos 15v.

W przeciwstawieniu: »rozcięgać ... skurczać« (1): niedźiw iż P. Bog ná ten oſtátek [ziemi węgierskiej] rękę Pogáńſką rozćiąga/ á Chrześćiáńſką iákoś ſkurcża. PowodPr 33.

Zwrot: »[na kogo] rękę [czyją] rozcięgać« (1): PowodPr 33 cf W przeciwstawieniu.
*** Dubium (1): ponieważ klęſzcżeſz ręką/ á tępaſz nogą (marg) wł: rozpośćieraſz álbo rozćiągaſz. (–) BudBib Ez 25/6.

Synonimy: 2. rozkładać, rozpościerać, rozstawować, rozszerzać; 7. rozkładać, rozszerzać.

Formacje współrdzenne cf CIĄGNĄĆ.

Cf ROZCIĄGAJĄCY, ROZCIĄGANIE, ROZCIĄGANY

KW, (LWil)