Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [OSIEROCIAŁOŚĆ]

Następne hasło: OSIEROCIĆ »

OSIEROCIAŁY (44) part praet act

osierociały (36), osirociały (8); osierociały RejPs (2), HistAl, MurzHist, BibRadz, BudBib, BudBibKaw, MycPrz (4), SkarJedn (2), StryjKron (2), KlonŻal, WerKaz, Calep, GrochKal, LatHar (2), WujNT (2), SarnStat, SkarKazSej, KlonWor; osirociały LubPs (2), Leop, BielKron, RejPos (2); osierociały : osirociały Mącz (2:1), SkarŻyw (8:1).

Oba o oraz e jasne; -a- (40), -å- (4); -å- BudBibKaw; -a- : -å- MycPrz (3:1), SkarJedn (1:1), SkarŻyw (8:1).

Fleksja

sg
m	N	osierociały	f	N	osierociałå	n	N	osierociał(e)
	G	osierociał(e)go		G	osirociał(e)j, osierociałyj		G
	D	osirociał(e)mu		D	osierociał(e)j		D	osierociał(e)mu
	A	osierociałégo		A	osierociałą		A	osierociał(e)
	I			I	osierociałą		I

pl
N	subst	osierociał(e)
G		osierociałych
D		osirociałym
A	subst	osierociał(e)
I	m	osierociał(e)mi, osierociałymi
L		osierociałych

sg m N osierociały (9). ◊ G osierociał(e)go (1). ◊ D osirociał(e)mu (2). ◊ A osierociałégo (1). ◊ f N osierociałå (6). ◊ G osirociał(e)j (1) LubPs, osierociałyj (1) MurzHist. ◊ D osierociał(e)j (2). ◊ A osierociałą (1). ◊ I osierociałą (3). ◊ n N osierociał(e) (2). ◊ D osierociał(e)mu (2). ◊ A osierociał(e) (2). ◊ pl N subst osierociał(e) (1). ◊ G osierociałych (2). ◊ D osirociałym (1). ◊ A subst osierociał(e) (4). ◊ I m osierociał(e)mi (1) LatHar, osierociałymi (1) WujNT. ◊ L osierociałych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

1. Opuszczony przez kogoś bliskiego, osamotniony przez śmierć czyjąś; bez rodziców, owdowiały, bezdzietny (19)
- W przen (2)
- α. W funkcji rzeczownika: sierota (4)
2. Opuszczony, samotny; bezradny, bezbronny (24)
- W przen (1)
- α. W funkcji rzeczownika (5)
3. Pozbawiony czegoś (1)

1. Opuszczony przez kogoś bliskiego, osamotniony przez śmierć czyjąś; bez rodziców, owdowiały, bezdzietny; orbus Mącz, Cn; orbatus Vulg; viduus Mącz (19): Viduus, Oſierociáły/ opusciáły/ też złupiony/ zdárty. Mącz 495c; iam ośieroćiáłą nie ieſt: mam ſam Máryą mátkę Bożą SkarŻyw 198; BYł Epiphániuſz rodzáiem Zyd z Fenicyey [...]/ w dziećinſtwie z mátką y śioſtrą/ śmierćią oycowſką ośieroćiáły. SkarŻyw 451; Rácż ſię zmiłowáć nád námi/ y nád wſzelkimi ludźmi pokuſámi ſtrapionemi/ fráſunkámi ſtreſktánemi [...] y iákożkolwiek z twego dopuſzcżenia ośieroćiáłemi LatHar 30; KlonWor ded **2v; [potym obá [synowie] vmarli/ y Mahalon/ y Chelion: y zoſtałá niewiáſtá ośieroćiáła/ bez mężá y bez ſynow [remansitque mulier orbata duobus liberis ac marito] Leop Ruth 1/5 (Linde)].

W porównaniach (2): HistAl C7; SkarKazSej 673b cf »wdowa osierociała«.

Wyrażenia: »osirociałe dziatki« [szyk 1:1] (2): BielKron 58; Bo żáłoſnać to ieſt rzecż/ gdy miły á wdzyęcżny ociec ábo mátká vmrze á zeydzye s ſwiátá tego ośirociáłym dzyatkom ſwoim. RejPos 354.

»osierociała matka« (1): á on [Chrystus] roſkazał Aniołom/ áby ná prośbę twoię wroćili mię ośieroćiáłey mátce moiey. SkarŻyw 436.

»wdowa osierociała« (3): gdyż przez náſzego pánowánia ziemiá mogłáby iáko wdowá oſierociáła rzecżoná być [Cum absque nostra dominatione terra posset quasi vidua nuncupari; szyemya moglaby bycz szwana yakoby wdowa HistAl 1510]. HistAl C7; To ſpráwiwſzy [Olha]/ zárázem Gońcá do Drewlanow wypráwiłá/ dziękuiąc im zá to/ iſz ſię o nię iáko o Wdowę oſierociáłą ſtáráią StryjKron 122; SkarKazSej 673b.

»żona, żonka, małżonka osierociała« [szyk 2:1] (1:1:1): Wſzakże ieſli cię nic nieruſza/ ani hańba wieczná/ ani śmierć okrutná możeſzli téſz być tak okrutny/ aby twoich namileiſzych dźiátek/ aby żonki oſierociałyi niezapłakáł MurzHist N; BielKron 58; RejPos 354v.

W przen (2): Orba philosophia in Graecia, Opuſzczona/ Ośierociáła. Mącz 267d; Iuż bez pochyby Zygmuntá prowádzą/ A Koronę mu w opiekę oddádzą. Ten pewnie iedźie ná páłace ſwoie/ Ośieroćiáłe Krolewſkie pokoie GrochKal 18.

α. W funkcji rzeczownika: sierota; orphanus Vulg, PolAnt; pupillo PolAnt (4): przypuśćiwſzy k ſobie w rowny dźiał ludźi niedoſtáteczne/ oſieroćiáłe/ wdowy/ y ſtáre. BibRadz 2.Mach 8/30; corko Krolá nawyżſzego/ mátko wielce wielebna/ mátko ośieroćiáłych/ poćiecho ſtruchláłych/ drogo błędnych LatHar 487; [Pana naſſego Ieſuſa obietnicze. Będę zwami/ aſz do ſkonczenia ſwiata/ y onę drugą/ nie opuſzcze [!] was oſyerocziałych [Non relinquam vos orphanos PolAnt Ioann 14/18] FlinsCunDzień E3v].

W połączeniach szeregowych (2): vcżćie ſie dobrze dziáłáć: ſzukáyćie ſądu/ pomagayćie vćiſnionemu/ ſądźćie oſiroćiáłemu/ brońćie wdowy. Leop Is 1/17; SkarŻyw 151.

2. Opuszczony, samotny; bezradny, bezbronny; orbatus PolAnt; orbus Calep; nudus Cn (24): RejPs 109; A przetoſz/ káżdemu z nas powinna rzecz ieſt o to ſie vſiłowáć/ ábyſmy to oſieroćiáłe y nákłonione do vpadku Páńſtwo k dobremu y ku poćieſze przyẃieść mogli MycPrz II A, I A3v, II A2, Dv; [wierzymy] iż Rzymſki kośćioł/ nie ieſt ośierociáły/ áni ſam zoſtał iáko ty mnimaż SkarJedn 249; Boże Heliaſzá y Ianá Krzćićielá/ pierwſzych żywotá tákiego miſtrzow: bądz przy mnie á przyimi mnie ośiroćiałego w obronę twoię SkarŻyw 51, 14; Ták Ruſſacy y Litwá [...] Mázowſze biedne bez Xiążęćiá oſierociáłe okrutnie plundrowáli. StryjKron 335; Iáko po ſtárym páſterzu liſzy ſię więc rádo Ośieroćiáłe/ nowemu nieprzywykłe ſtádo. KlonŻal B3; Calep [736]b; [wolny nam zawſze delectus był/ y ieſt principum miedzy tymi wſzyſtkimi ktorzy ná ten czás o tę oſieroćiałą Koronę proſzą Sentencja D4].

W porównaniach (2): Nye dáy beſtiam ſrogim mey nędzney duſſycżki/ Strzeż yáko ośirocyáłey thu śinogárlicżki LubPs R3v; ty wieſz oycá twego y męże iego/ że rycerze ſą/ á gorzko (ich) duſzy / ſą iáko niedzwiedz oſieroćiáły wpolu BudBib 2.Reg 17/8.

W charakterystycznych połączeniach: osierociały(-a, -e) dom, [korona], kościoł, państwo (4), zbor.

Wyrażenie: »osierociały(-e) człowiek, ludzie« [szyk 2:1] (2:1): RejPs 123; Pociechá cżłowieku ośirociáłemu/ kthorego Pan ſam yeſth prawdziwym obrońcą. LubPs C3 marg; Przeto ośieroćiáłégo człowieká ratowáć nád iáłmużnę dánia przekłádáią. SarnStat 1275.

Szeregi: »opuszczony i osierociały« (1): kto żony nie ma: By też naybogátſzym był/ nic nie ma ſwego [...]/ ná wſzem opuſzcżony y ośieroćiáły WerKaz 288.

»strwożony i osierociały« (1): on to zbor prze smierć Iego K. M. Paná brátá Waſzey K: M: ſtrwożony y ośieroćiáły/ bez omieſzkánia racżyłeś do obrony ſwey przyiąć BudBibKaw A2v.

W przen [w czym] (1): Ale gdj v śiebie vważyſz/ iáko nędzne ſą [...] ony kośćioły Moſkiewſkie/ y iáko ſą ośieroćiáłe w náuce/ y wielką grubośćią á nievmieiętnośćią záráżone SkarJedn 377.

α. W funkcji rzeczownika; desolatus Vulg (5): To ſłyſząc pánienká płákáłá y nárzekałá mowiąc: O nędzna ia cudzoziemká y ośieroćiáła. A mátká rzecże: niemożeſz być ośieroćiáłą áni cudzoziemką: poniewaſz Chryſtuſa mężá maſz. SkarŻyw 224; A ktora prawdźiwie wdowá ieſt y ośieroćiáła [Quae autem vere vidua est et desolata]: niech ma nádźieię w Bogu WujNT 1.Tim 5/5, 1.Thess 2/17.

W połączeniu szeregowym (1): Dziś [św. Józef] kroluie/ y zá nas [...] prośi Bogá/ o dáry wſzelákie/ tym ktorzy żywotá iego náſláduiąc/ w vbogich y vkrzywdzonych y ośieroćiáłych/ ſłużą temuſz P. Iezuſowi SkarŻyw 245.

3. Pozbawiony czegoś; orbus Mącz; nudus Cn (1): Orbus, Ośirociáły/ Pozbáwiony/ Oſtradány czego Mącz 267c.

Synonimy: 1. opuszczony, opuściały; α. sierota; 2. opuszczony, pozostawiony, samotny, zostawiony; 3. opuściały, ostradany, pozbawiony.

Cf [NIEOSIROCIAŁY], OSIEROCIAĆ, OSIEROCIEĆ