[zaloguj się]
[pdf]

OŚWIECAĆ (165) vb impf

-ś- (91), -ſ- (69), -s- (2), -ſz- (1), -ſs- (1), -sz- (1); -c- (138), -cz- (20), -tz- (5), -cż- (2).

o oraz a jasne; -e- Mącz (9), -é- (8) OpecŻyw (4), OpecŻywList, BiałKat, SarnStat, SiebRozmyśl.

Fleksja
inf oświecać
indicativus
praes
sg pl
1 oświecåm
2 oświecåsz
3 oświecå oświecają
praet
sg pl
2 m -eś oświecåł m pers
3 m oświecåł m pers oświecali
f oświecała m an
n subst oświecały
fut
sg
3 m oświecać będzie
conditionalis
sg pl
1 m bych oświecåł m pers
3 m by oświecåł m pers
f by oświecała m an
n subst by oświecały

inf oświecać (16). ◊ praes 1 sg oświecåm (17). ◊ 2 sg oświecåsz (5). ◊ 3 sg oświecå (86). ◊ 3 pl oświecają (2). ◊ praet 2 sg m -eś oświecåł (2). ◊ 3 sg m oświecåł (8). f oświecała (2). ◊ 3 pl m pers oświecali (1). subst oświecały (2). ◊ fut 3 sg m oświecać będzie (2). ◊ con 1 sg m bych oświecåł (1). ◊ 3 sg m by oświecåł (5). f by oświecała (1). ◊ 3 pl subst by oświecały (2). ◊ part praes act oświecając (13).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w. s.v. oświecić.

1. Sprawiać, że coś staje się jasne lub widoczne; oświetlać; illuminare Vulg, PolAnt, Calep, Cn; illustrare PolAnt, Calep, Cn; irradiare Mącz, PolAnt, Calep; refulgere PolAnt; elucere, praeradiare, resplendere Mącz; affulgere Calep; collustrare Cn [w tym: kogo, co (66)] (79): A w nocy ye [Izraelitów] oſwyecał ogyeń pałáyący LubPs R6; RejWiz 2v, 145; Mącz 201b, 345a [2 r.], 409d; GórnDworz L15v; BudBib Eccli 50/7; SkarJedn 55; NiemObr 68; Calep 40b, [505]a, b, 563a; Izali gwiazdeczká máła ſłońce oświeca? SkarKaz 515a; Ieſtem dźiedźic cnych Bogow/ ia [Apollo] niebo ſklepione Oświecam SapEpit A2.

oświecać czym (4): RejPs 114v; WujNT 241 marg; Y promieńmi oświeca [Trytonia] okrąg vtwierdzony SapEpit [B2]v; SzarzRyt C2v.

W połączeniu szeregowym (1): A ſą tácy zacni á poććiwi ludzie iáko ſłońce wſzem pożytecżni/ ktore wſzytki y oſwieca/ y ogrzewa/ y żywnośći rozmáite ożywia/ á wſzytkim dobrze cżyniąc. RejZwierc 100v.

W porównaniach (3): Rozdzielał wody byſtre ćiekące [...]/ á wćiemnoſći nocney iáko ogniem iáſnem ie gwiazdámi oſwiecał. RejPs 114v; BielKron 427v; A thák cżłowiek poććiwy á poććiwie rozważny ieſth iáko bláſk ſłonecżny co wſzytki kąty oſwieca RejZwierc 71v.

Zwroty: »świat oświecać« = illuminare orbem PolAnt [szyk zmienny] (6): BielŻyw 151; Tę to Olhę Ruś przywłaſzcża Słońcu/ mowiąc: iáko Słońce świát oświeca/ ták też oná nas oświećiła krztem Swiętym BielKron 427v, 25; BudBib Ps 76/18[19]; StryjKron 126; GrabowSet C4v, V3v.

»oświecać ziemię« (2): Niechay ſie ſtáną ſwiátłá [...]: áby ſwiećiły ná vtwierdzeniu niebá/ á oświecáły ziemię [ut ... illuminent terram]. Leop Gen 1/15; Complere luce terras dicitur sol, Oświecáć wſziſtkę ziemię. Mącz 304c.

Szeregi: »oświecać a grzać« (1): A to [niebo] ſie w koło zyemie tocży vſtáwicżnie/ Oſwiecáiąc á grzeiąc wſzytki rzecży ſlicżnie. RejWiz 145.

»oświecać i ożywiać« (1): Gdyż táką moc ná niebie dziwnie ſpráwioną maſz [słońce]/ Iż tu wſzytko oſwiecaſz y wſzytko ożywiaſz. RejWiz 34v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»i żywić i oświecać« (1): Táć nas gwiazdá [jutrzenna] y żywi y oſwieca RejAp 195.

W przen (6): GlabGad B5; Iż náuká twoiá á ſłowá twoie moy miły Pánie/ ſą iáko pochodnia/ ktore oświecáią nogi moie. RejPos 337v; O Pánno święta/ łáſki nápełniona/ [...] Tyś [...] Spráwiedliwośći Słońce: co oświeca Swiát/ ſtráſznych błędow zewſząd nápełniony GrabowSet V3v; KRolowi Hymn możnemu śpiewaymy Kámaeny/ Bogu naprzod/ bez Bogá nic nie godno ceny/ On ſtworzył/ on ſpráwuie/ on oświeca tego/ Zywotem/ ſzczęśćiem/ ſławą SzarzRyt C2v, B3.

W porównaniu (1): Alexander ſyn Philipow Dariuſowi [...]. Czoż tho ieſt á iako to rzecż dziwna ieſt, że ten ktory wſzitek ſwiat iako ſłonce oſwiecza boi ſie cżłowieka wzgardzonego á młodego Alexandra BielŻyw 151.

a. Gdy światło jest zesłane przez Boga (7): y niebędzie potrzebá ludziom pochodnie/ áni ſwiátłośći ſlonecżney/ bo ie Pan Bog oſwieca Leop Apoc 22/5, Ps 75/5; BibRadz Apoc 22/5; RejAp 185; WujNT Apoc 22/5, s. 888 marg.
Zwrot: »oświecać światłością« (1): Aza wieſz gdy ie Bog rozrządzał/ y oświecał światłośćią obłoki [irradiare lucem nubis] ſwe. BudBib Iob 37/15.
b. Gdy światło ma właściwości nadprzyrodzone (33): LubPs R4v; SarnUzn E7; iam ieſt Swiátłość świátá tego/ ktory oświecam káżdego/ áby w ćiemnośćiách nie chodźił/ by ná lewo nie vgodźił ArtKanc P5, A16v; O wſzechmogący Boże/ świátłośći ſzczęśliwa/ Sercá náſze ośiadłá rdzá grzechow płáczliwa/ Skąd choćiay nas oświecaſz/ żywiemy iák w nocy SzarzRyt B3.

oświecać czym (6): duch ſzwyąty [...] nathnąl duchem uyſokyem proroky oſzwyeczayącz ye promyenmy yaſnoſzczy ſwey PatKaz II 54v; LubPs ff3v; KrowObr C; SkarJedn A6. Cf »oświecać światłośćią«.

Zwroty: bibl. [Ioann 1/9] »oświecać wszelkiego (a. każdego) człowieka, każdego (na (ten) świat przychodzącego)« [szyk zmienny] (17:1): Abowim ſam pan Kryſtus yeſt śwyátłoſć prawdźiwa ktora ośwyeca káżdego człowieká przychodzącego ná ten śwyát KromRozm I E3; KromRozm III M4; KrowObr 43v, 88v, 90v, 122; SarnUzn E7; RejAp 134v; RejPos 339; KarnNap Cv; powiádaſz iſz twoy Bog świátłość przynioſł/ y on oświeca wſzelkiego cżłowieká SkarŻyw 147, 80, 147; Náwiedźił nas w tey ćiemnośći/ będąc pełen iáſnośći/ oświecáiąc on ſam káżdego/ ná ten to świát przychodzącego. ArtKanc A12v; LatHar 105, 616, 687; Byłáć świátłość prawdźiwa ktora oświeca wſzelkiego człowieká ná ten świát przychodzącego [Erat lux vera, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum]. WujNT Ioann 1/9.

»oświecać rozumy« (1): áby náucżał [Aaron] wſzytkiego Izráelá woley Bożey/ y oświecáł rozumy ich zbáwienną y duchowną świátłośćią. SkarŻyw 491.

»oświecać świat« [szyk zmienny] (2): Ze go [Chrystusa] zowie piſmo Oycową mądroſcią/ formą/ wyobráżeniem/ ſwiáthłoſcią kthora oſwiecza wſzytek ſwiát SarnUzn Hv; SkarJedn 310.

»oświecać światłością« (2): iż on [Chrystus] oświeca nas nową á wiecżną światłością prawdy ſwoiey LubPs Z2; SkarŻyw 491.

Szereg: »objaśniać a oświecać« (1): then Pan náſz nam świećić á nas miłośćiwie obiáśniáć á oświecáć racży. RejPos 337v.
W przen (3): A toż yeſli Luter też ośwyeca/ toć inſſa śwyátłoſć/ á Kryſtuſowi przećiwna. KromRozm I E3; LubPs Z2; ktory [papież] iáſnośćią ſwoią świát oświeca SkarJedn 310.
2. Kierować światło w ciemność, usuwać mrok; illuminare PolAnt [w tym: co (6)] (7): KromRozm I E3; Ale [Anioł Pański] oświecał noc/ ták iż iedni do drugich przez cáłą noc nie mogli ſie przybliżyć. BibRadz Ex 14/20.
Zwrot: »oświecać ciemność (ciemności)« [w tym: komu (1)] [szyk zmienny] (5): Wdzień gorący roſćiągnął [Bóg] chłodny obłok nád niemi á ćiemnoſć nocną iáko ogniem iem oſwiecał. RejPs 155v; Iż śwyátłoſć oná wćyemnoſćyach śwyeći/ yáko y ſlońce to ktore widźimy/ ćyemnoſći ośwyeca. KromRozm I E3; LubPs V2; IAk Mieśiąc nocne oświeca ćiemnośći/ Ták tá Leliwá dla mężney dźielnośći/ W Moniwidowem świeći Domu sławnem ModrzBazStryj πv.
W przen (1): Nubila humani animi sol Serenat [!]. Ciemnośćy ludzkiego vmysłu słońće [!]/ To yeſt pan Chriſtus oſwieca. Mącz 252b.
3. Rozjaśniać; serenare Mącz; illuminare, lucere PolAnt [w tym: co (5)] (6): Cżemu ocży żołte lepiey w noci niż wednie widzą. (–) Bowiem żołtoſć zawſze ieſt iaſna, á ſama ſiebie oſwiecza GlabGad B5; w iákiey pięknośći ſłończe y mieſiąc oſwyeca dzyeń y noc zá ſpráwą páńſką. LubPs R3 marg; Sereno, Oświecam/ Obyáſniam álbo wyyáſniam. Mącz 386b.
W przen (3):

oświecać czym (1): Cżemu mozg ieſt zimny. (–) Napirwej aby zimnoſcią ſwą wycżiſciał á oſwieczał rozum GlabGad B4.

Zwrot: »oświecać oblicze« (1): mądrość cżłowieká oświeca oblicże [lucere faciet vultum] iego BudBib Eccle 8/1.
Szereg: »oświecać a objaśniać« (1): Bo náukę oświecam iáko świtánie/ á obiáśniam ią ná długi cżás [Quoniam disciplinam quasi antelucanum illuminabo et ostendam eam usque ad longinquum]. BudBib Eccli 24/38.
4. Świecić (2): Vcżyniż y Lámp ſiedḿ/ á pokłádzież ie ná Lichtarzu áby oświecáły przećiwko ſobie [ut luceant ex adverso; áby świéćiły ná przećiwko WujBib] Leop Ex 25/37; Lumino – Oſwiecząm. Calep 617b.
5. Zapalać [w tym: co (2)] (3): Illumino, Oświecam/ záżegam Mącz 199c.
Przen (2):
Szeregi: »oświecać a wystawiać« (1): [czart] wiele ich od they ſwiętey á od tey chwalebney ſwiátłośći odwodzi/ iż miáſto thego/ áby ią iáwnie á iáſnie oświecáć á wyſtáwiáć mieli/ ieſzce ią kthemu márnie niſzcżą á zátłumiáią. RejPos 338v.

»zapalać a oświecać« (1): vpada ná nie ogień Ducha ſwiętego kthory zápala á oſwieca wiárę y ſthałość onych wiernych á vćiſnionych ſwoich/ á odkryie á obiáſni fáłſz á zdrádę thych ſprzećiwnikow ich RejAp 171.

6. Przekazywać jakąś wiedzę, nauczać, wyjaśniać; illuminare Vulg, PolAnt; dilucidare Calep [w tym: kogo, co (41)] (47): OpecŻyw 168v; KrowObr 218; RejAp 187v; BiałKat c3v; CzechRozm 30; W piśmie S. Pan Bog oświecał S. Chryzoſtomá. SkarŻyw 86 marg, 201; Gdyż Dawid ś. zgołá to tám/ nie o Chriſtuśie/ ále o zakonie/ ábo o ſłowie Bożym nápiſał: iż ono oświeca. CzechEp 167; Calep 324b; KOśćioł twoy rácż Pánie miłośćiwie oświecáć LatHar 436, 412, 600; To Słowo y tá mądrość oświecáłá człowieká/ dáiąc mu rozum przyrodzony/ ktory vkázował grzechy y ćięmnośći/ ktorych ſię świát vſtrzedz nie mogł SkarKaz 486b.

oświecać komu (1): Kto dobre vczynki czyni/ oświeca mu P. Bog rozum. SkarKazSej 662a.

oświecać przez kogo (1): A potym mieſzka w tychże przez Duchá s. przez duchá mocy y łáſki ſwoiey/ przez ktorego ie oſwieca/ ożywia/ odradza/ karmi/ o nich rádzi/ ich broni/ á náwſzem ie záchowywa. RejPosWiecz2 92v.

oświecać czym (10): Roſkazuie ſprawiedliwym/ oſwiétzá ié laſká bożą OpecŻyw 189v; Kto prawdziwie pozna Páná/ tego pan tym więczey mocną wiárą oſwiecáć racży LubPs Ev marg; RejPos 44; ReszHoz 130; O Pánie BOże/ ktory Kośćioł twoy dźiwną náuką wielebnego Thomaſzá [...] oświecaſz/ á cnotą iego tenże rozmnażaſz/ day nam to [...]/ abyſmy y náukę iego [...] poięli LatHar 447, 673; SkarKaz 42a. Cf »Duchem Świętym oświecać«.

W połączeniach szeregowych (4): Gdy wierzym w ducha ſwiętego oſwięcza nas/ poſwiąca/ poczwerdza poſyla w prawdzie/ zachowywa przes ſłowo Boże y okazuie Chriſtuſſa y rozmaite dari dawa SeklKat P4, P2, P3; RejPosWiecz2 92v.

Zwroty: »Duchem Świętym oświecać« (3): GrzegŚm [67]; BudBib c3v; Pan Bog tych ktore Duchem S. oświeca/ do kośćielnych sług ſwoich odſyła. SkarŻyw 27 marg.

»oświecać ku prawdzie« (1): wierzyc że on [Duch Św.] nas oſwiecza ku wſzelkiey prawdzie SeklKat P2v.

»oświecać rozum« [szyk zmienny] (5): GlabGad A5; WróbŻołt A4; Tymże obycżáiem/ łáſká Páńſka oświeca rozum ludzki/ rozgrzewa myśli oźiębłe/ zápala ſercá miłośćią Boſką KarnNap E4; LatHar 673; SkarKazSej 662a.

»oświecać serce« [szyk zmienny] (5): SeklKat P3v; nie záwżdy Duch s. oświecał/ ſercá Prorockie RejPos 232v, [278]v; KuczbKat 10; SkarŻyw 165.

»oświecać przez Słowo Boże« (3): on nas wziwa ku prawdzie oſwięcza przes ſlowo Boże SeklKat P2v, P2, P2v.

»oświecać świat« [szyk zmienny] (3): RejPos 44, 339v; Bo on wſzyſtek świát náuką y rozumem duchownym oświecáć przyſzedł. SkarKaz 42a.

»oświecać umysły« (1): Apoſtołowie Páná Kryſtuſowi nawiernieyſzy ſłudzy [...] nie podawáli Duchá ſwiętego/ nie przyciągáli ſerc ludzkich/ nie oſwiecáli vmyſłow/ nie odradzáli duſz [...]. Abowiem ty wſzytki ſpráwy ſą ſpráwy Boże/ ktorych nikomu nie vdzyela. RejPosRozpr b4.

Szeregi: »oświecać a rozum dawać« (1): Declaratio ſermonum tuorum illuminat et intellectum dat paruulis. Wykład przykazania twego oſwiecza/ á rozum dáie malutkim. WróbŻołt 118/130.

»oświecać i dawać zrozumienie« (1): Początek ſłow twoich oświeca/ y dawa zrozumienie [illuminat et intelligere facit] proſtakom. BibRadz Ps 118/130.

»oświecać i objaśniać« [szyk 1:1] (2): Mnie [...] dána ieſt tá łáſká/ ábych opowiádał miedzy Pogány/ nie doſtępne bogactwá Chryſtuſowe/ y żebych oświecał wſzyſtki y obiáśniał [et illuminare omnes] Leop Eph 3/9; RejPos 273v.

»oświęcać i odradzać« (1): á ſłowo Boże w ſercách ludzkich mieſzkánie ludźi oświeca y odradza NiemObr 89.

»ożywiać i oświecać« (1): ták Kryſtus ożywia y oświeca w nas Zakon Boży/ ábychmy go rozumieli y odkryty mieli. GrzegŚm 55.

»oświecać i w prawdzie pomnażać« (1): ábyćię Duchem ſwoim Swiętym oświecáć y w prawdźie pomnáżáć racżył GrzegŚm [67].

»oświecać i do prawdy wprowadzać« (1): iż Duch S. ktory nas oſobliwie oświeca y do prawdy wprowádza/ tenże Oyca y Syná y ſámego ſiebie nam oznaymuie BibRadz II 133b marg.

»oświecać i wzbudzać« (1): ono odſzcżepieńſtwo Piotrá Leoná vſtáło/ pocżęło ſię ono Tyrráńſkie á okrutne iego ſerce kruſzyć: a łáſká Boża ſerce iego oświecáć y wzbudzáć SkarŻyw 165.

7. Przywracać wzrok; illuminare Vulg, PolAnt; oculare Calep; restituere visum Cn [w tym: kogo, co (17)] (18): Oculo – Oſwiecani [lege: oświecam] wzrok daię. Calep 723b.
Zwroty: »ślepe(go) oświecać« = illuminare caecos Vulg [szyk zmienny] (10): ktorégo ręce niebioſa ſtworzyly/ trędowaté ocżyſcialy/ ſlepé oſwiétzaly OpecŻyw 92, 134; OpecŻywList Cv; TarDuch B3; WróbŻołt 145/8; Pan oſwieca ſlepe. Leop Ps 145/8, Mar 10 arg; WujNT przedm 35, Luc 18 arg; SiebRozmyśl E3.

»oświecać ślepo narodzonego« [szyk zmienny] (2): Oświeca ślepo národzonego. WujNT przedm 37, Ioann 9 arg.

W przen (5):
Zwrot: »oświecać oczy (zaćmione)« = illuminare oculos Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (5): á wola iego wypełnioná oſwieca oczy záćmyone. RejPs 27v; Leop Eccli 34/20; BudBib Eccli 34/19[20]; CzechEp 112; proſząc Páná Bogá/ áby on oczy wáſze oświecał SkarKazSej 702b.
8. Rozsławiać (3): Illustro, oświecam/ czinię słaẃnym [!]/ osławiam/ oznáymiam. Mącz 200d; [Grzegorz XIII] Miáſtá wſpániáłość práwie oświećił/ y oświecáć co dźień nie zániechywa. ReszHoz 134.

oświecać co (1): iáko Paryż zá zgromádzeniem y przyzwániém ludźi vczonych y mądrych wſzyſtkę Fráncią zdobi: Padwá tákże y Bononia/ wſzyſtkę Włoſką źiemię ſławną czyni. Prágá záśię Czechy oświéca [illuminat JanStat 215]: á Niemiecką źiemię/ Vxonia oſzláchćia. SarnStat 195.

Synonimy: 1. objaśniać; 3. rozjaśniać; 5. zapalać; 6. nauczać, objaśniać; 8. osławiać, oślachcać.

Formacje współrdzenne cf ŚWIECIĆ.

Cf OŚWIECAJĄCY, OŚWIECAN, OŚWIECANIE

MMk