[zaloguj się]
[pdf]

OŚWIECONY (167) part praet pass pf

oświecony (149), oświecon (15), oświecony a. oświecon (3).

-ś- (102), -ſ- (44), -sz- (12), -s- (5), -ſſ- (2), -ſz- (2); -c- (129), -cz- (30), -tz- (5), -cż- (2), -z- (1).

Pierwsze o jasne; -é- (20), -e- (5); -é- OpecŻyw (3), OpecŻywPrzedm (3), OrzQuin (5), BiałKat, JanNKar, -e- MurzHist, Mącz; -é- : -e- SarnStat (7:3). ◊ W formach niezłożonych -on (1) OpecŻyw, -ón (1) Mącz; -ono. ◊ W formach złożonych -on- (15), -ón- (2); -on- OpecŻyw, OpecŻywPrzedm (2), JanNKar, SarnStat (10); -on- : -ón- OrzQuin (1:2).

comp oświéc(e)ńszy (1).

Fleksja
sg
mNoświécony, oświecon fNoświéconå, oświécona, oświécon(a), oświéc(c)ńsz(a) nNoświéconé, oświécono
Goświéconégo Goświécon(e)j Goświéconégo
Doświécon(e)mu Doświécon(e)j, oświéconé Doświécon(e)mu
Aoświécony A Aoświécon(e)
Ioświéconym, oświécon(e)m Ioświéconą Ioświéconym
Voświécony Voświécon(a) Voświécone
pl
N m pers oświéceni
subst oświécon(e), oświécony
G oświéconych
D oświéconym
A m pers oświéconé
subst oświécon(e)
I m oświéconymi
n oświéconémi
V subst oświécon(e)

sg m N oświécony (26), oświecon (10); ~ (attrib) oświécony (11); ~ (praed) oświécony (13), oświécon (10); -ony PatKaz II, KrowObr, BielKron, WujJudConf, CzechRozm, SkarŻyw (3), LatHar, WujNT (2), KlonKr, -on OpecŻyw, WróbŻołt, RejPs, HistAl (2), Mącz, HistRzym, RejPosWstaw, PaprPan; -ony : -on RejPos (1:1). ◊ G oświéconégo (9); -égo (4), -(e)go (5). ◊ D oświécon(e)mu (6). ◊ A oświécony (1). ◊ I oświéconym (2), oświécon(e)m (2); -ym BibRadz; -(e)m OrzRozm; -ym: -(e)m PatKaz II (1:1). ◊ V oświécony (8). ◊ f N oświéconå (4), oświécona (2), oświécon(a) (2), oświéc(c)ńsz(a) (1); (attrib) -å (2); ~ (praed) -å (2), -a (2); -å StryjKron; -a WujNT; -å : -a RejAp (1:1). ◊ G oświécon(e)j (2). ◊ D oświécon(e)j (2) LibLeg, WysKaz, oświéconé (1) OpecŻywPrzedm. ◊ I oświéconą (1). ◊ V oświécon(a) (2). ◊ n N oświéconé (8), oświécono (2); -é (4), -(e) (4); ~ (attrib) -é (4); ~ (praed) -é (4) OrzQuin (2), RejPos (2), -o (2) OpecŻywPrzedm, ModrzBaz. ◊ G oświéconégo (5); -égo (1), -(e)go (4). ◊ D oświécon(e)mu (12). ◊ A oświécon(e) (1). ◊ I oświéconym (1). ◊ V oświécone (5); -e (1), -(e) (4). ◊ pl N m pers oświéceni (27). subst oświécon(e) (9), oświécony (1); ~ (attrib) -(e) (2); ~ (praed) -(e) (7), -y (1) LubPs. ◊ G oświéconych (4). ◊ D oświéconym (3). ◊ A m pers oświéconé (1). subst oświécon(e) (3). ◊ I m oświéconymi (1). n oświéconémi (1). ◊ V subst oświécon(e) (2).

Składnia dopełnienia sprawcy: oświecon(y) od kogo (10), przez kogo (2) BielKron, WujJudConf.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

1. Oświetlony, dzięki światłu uczyniony jasnym lub widocznym; illuminatus PolAnt (22): Bowiem [księżyc] naprzod ſie vkazuie sklęcżony iako obłąk/ potym poł iaſny/ zatym przez połowiczę oſwieczony KłosAlg A3; Verberari sole, luna, imbre, ac ventis, Być tráfion nádchnión/ oświecón. Mącz 484b.

oświecon z czego = [czym] (1): ábowiem był oſwięcon [!] páłac wſzytek z iáſnoſći drogiego kámienia [Fulgebat enim totum palacium ex claritate gemmarum.] HistAl G3.

oświecon(y) czym (5): Bywa ſlyſſaná rozmaita ſrogoſć gromow z roſkazánia twego/ á iáko ogniſtemi pochodniami bywa oſwiecona ziemiá RejPs 113v; HistAl I7; Nye będąć ſwyátłem ſłońcá nigdy oſwyeczeni. LubPs O3v, E2v marg; ModrzBaz 70.

Szereg: »oświecon i zagrzewan« (1): ſlońce bárzo iáſne/ kthorego iáſnoſcią wſzytek ſwiáth bywa oſwiecon y zágrzewan [splendet et calet; yasznyeye y szgrzewaszye HistAl 1510 373] HistAl 17.
W przen (1): Wierni náucżiciele máyą cnotámi być oſwieceni iáko gwiazdy. LubPs E2v marg.
a. Gdy światło jest zesłane przez Boga (2):

oświecony od czego [= czym] (1): POtymem widzyał Anyołá drugiego/ sſthępuiącego z niebá/ á máiącego moc wielką/ á ziemiá byłá oſwiecona od chwałi iego RejAp 147.

oświecon czym (1): Mocą Páńſką wſzytki drzewá dziwnie ſą oświecony LubPs X5v.

b. Gdy światło ma właściwości nadprzyrodzone (12): Ci ktorzy ku niemu poglądáią/ będą oświeceni/ á oblicża ich nie będą záwſtydzone. BibRadz Ps 33/6; RejPos 189; Tyś był (Pánie) w światłośći/ á ia w ćięmnośći: y przetoż nie znałem ćię: bom nie mogł być oświecony bez ćiebie/ y nie máſz świátłośći okrom ćiebie. LatHar 569.

oświecon(y) czym (8): OpecŻywPrzedm C4; RejAp 147v; KuczbKat 195; WujJud 104; Ormiánie [...] przez nieiákiego Grzegorzá Cudothworcá názwánego [...] świátłośćią wiáry Niebieſkiey oświeceni ſą SkarJedn 302; Oto pátrzę ná świátłość/ ktorą máią być wizytki národy oświecone SkarŻyw 113; NiemObr 84; LatHar 354.

oświecony przez co (1): ieſt Kápłan/ Duchem S. przez rękę Biſkupią/ iákoby láternia oświécony OrzQuin G3v.

W przen (6): OrzQuin G3v; RejAp 147v; Záśię/ tym świátłem/ to ieſt miłośierdźim oświeceni/ przez Wiárę ku Pánu Bogu przyſtępuiemy. KuczbKat 195; WujJud 104; SkarJedn 302; Iáſność tedy Ewánieliey ś. prawdźiwie świeći w ſercách wſzytkich wierzących/ ktorą oświeceni będąc/ z drogi prawdy/ y pobożnośći/ vſtępić nie mogą. NiemObr 84.
2. Rozjaśniony, uczyniony jasnym (3): Cżemu ocży żółte lepiey w noci niż wednie widzą. (–) Bowiem żołtoſć zawſze ieſt iaſna, á ſama ſiebie oſwiecza, także ony duchy oſwieczone, wednie nieiako mgleyſie [!] bywaią dla ſłonecney iaſnoſci GlabGad B5.

oświecony od czego [= czym] (1): Noc od gwyazd oſwyecona/ náukę nam dawa LubPs E2v.

W przen (1): iż iuż złożono ieſt iárzmo cięſzkośći náſzey z nas/ [...] á iżechmy oſwieceni z onego cieniá ſmierći RejPos 17.
3. Zapalony, płonący; w przen (1):
Szereg: »zapalony i oświecony« (1): Nie mogłá iey [światłości] zátáić oná nędzna Mágdálená/ ktora vcżuwſzy á obácżywſzy w ſobie tę zginęłą ſwiátłość w ſercu ſwoim/ ták długo płákáłá v nog Páná ſwego/ áż záſie znowu było zápalone á oświecone ſerce iey RejPos 339.
4. W którym dokonała się przemiana duchowa pozwalająca zrozumieć prawdy boskie, tajemnice wiary itp.; illuminatus Vulg (53): OpecŻyw 95; WróbŻołt nn4v; MurzHist R4; Rozpomnieyćie iedno ſobie pierwſſe dni w ktore będąc oſwieceni/ wythrzymáliśćie wielkie ſthoſſy á boiowánia ćięſkośći Leop Hebr 10/32; BibRadz II 133b marg; OrzQuin O4; rozumy wáſze y doſtoieńſtwá wáſze máią być od tego Páná oſwiecone RejPos [290]v; BiałKat 286; ći z łáſki Bożey bywáią oſwieceni/ kthorzy ſą przychylni roſkazániu Bożemu RejPosWstaw [413]; StryjKron 150; CzechEp 25; NiemObr 11, 16; WujNT Hebr 6/4, 10/32.

oświecon przez co (1): iáko lud był oſwiecon przez przyſćie iego [Chrystusa] RejPs 173.

oświecon(y) czym (17): OpecŻyw 176; [Maryja] byla wſzytkych cznoth napelnyona a doſkonale dobroczą cznoth oſzwyeczona PatKaz III 96; KromRozm I E2v; KrowObr 171; iż krztem świętym mieli być oświeceni przez tego Mieſzká BielKron 343; Króleſtwo Polſkié ieſt [...] Wiárą Krześćijáńſką od Bogá oświécóné OrzQuin I2, X4v, [Aa6]; nie naydzyeſz żadnego áni pogáńſkiego áni Krześćiáńſkiego cżłowieká/ ktorykolwiek był kiedy od Páná rozumem iákim oświecon/ áby miał kiedy pogánić pokoy RejPos 334; KuczbKat 80; RejPosWstaw [1432]v; ABrámiuſz [...] z młodu oświecony łáſką Boſką SkarŻyw 234, 111, 486; LatHar 243; á lud oświecony Wiárą/ co cżyni? GrochKal 24; SkarKazSej 657a.

oświecony w czym (2): CzechRozm 209; WLádyſław będąc Chrztem przyozdobiony, Y Duchem świętym w wierze oświecony. Odwiodł poddáne od błędu pierwſzego KlonKr E3v.

W połączeniu szeregowym (1): docżeśnym vżywániem/ nadrożſzego ćiáłá y krwie twoiey/ ieſteſmy oświeceni/ zbogácżeni/ pośileni/ y vweſeleni. LatHar 243.

Wyrażenia: »oświecony duch« [szyk 1:1] (2): poſzwyączyl nauyſſzy pan przebytek ſwoy zwyecznoſzczy aboyuem prorok oſzwyeczonem duchem to ſlouo uyrzekl PatKaz II 68v, 58v.

»oświecon(y) Duchem (Świętym, a. Bożym, a. Chrystusowym), od Ducha Świętego, przez Ducha Świętego« [szyk 5:4] (7:1:1): Nyebyłći Luter duchem ſwyętym/ ále duchem ſwyętym ośwyecony KromRozm I B2v; RejPos 285v; W odrodzeniu thedy naprzod bywa oświecony rozum przez Duchá S. áby y táiemnicę y wolą Bożą zrozumieć mogł. WujJudConf 66v; RejPosWstaw [1432]; SkarJedn 148; żem ia teſz był tákże w tych błędach/ á oświecony Duchem Chryſtuſowym ieſtem/ y znam Bogá iednego SkarŻyw 74; CzechEp 209; WujNT 429; KlonKr E3v.

»oświecon na drogę prawdy« (1): Ale iże był bárzo miłoſierny [Placidus]/ dla tego zásłużył oświecon być ná drogę prawdy. HistRzym 126v.

»rozum oświecony« [szyk 4:1] (5): mnodzy ludzie proſci a nieumiętni/ bywaią rozumu oſwiétzonégo ij żywota ſwiętego OpecŻywPrzedm C4; WróbŻołt oo8v; OrzRozm P3, P3v, Q.

Szeregi: »oświecony a objaśniony« (1): co Pan powiedáć racży o tákim wiernym ſwoim/ ktory z łáſki iego ſwiętey iuż ták oſwiecony á obiáſniony będzye Duchem s. RejPos 285v.

»powołany i oświecony« (1): ábyſmy ſię ták tobie podobáli: będąc do znáiomośći y obietnic y łáſki twoiey powołáni y oświeceni SkarKaz 520b.

»ku wierze przywiedziony i oświecony« (1): byli też inſzy wybráni ku wierze przywiedzeni y oſwieceni CzechRozm 190v.

5. Wykształcony, światły, mądry (7): A iako doktor oſwiétzony/ ij ijnſſy doktorowie nábożni mowią OpecŻyw 102; bylo ueſele ſzwyątey anny y yoachyma mąza oſzwyeczonego oczcza panny Maryey PatKaz II 75v, 51v; PatKaz III 93.

oświeceńszy czym (1): panna bądącz wzyuoczye matky ſwey mądrſza była nyſz wſzytczy doctorouye a oſzwyeczenſza była wboga uznanyem nyſz ſerafynouye PatKaz II 80.

Szereg: »zacny, (a) oświecony« (2): Publius Scipio/ y Q. Fabius [...] o ſobie to powiedali/ yż s przypatrowania wyobrażeń żacnych a oświęconych [!] mężow/ wielce ku wſzelakim cnotam pobudzani bywali KwiatKsiąż B4; cżegom ſię ſam był náucżył/ nie z moiey głowy/ [...] ále od zacnych oświeconych kośćiołá Bożego náucżyćielow. ReszPrz 101.
6. Sławny (3): Oświeconemu pokoleniu Słowieńſkiemu á ięzyku ich/ miłość/ pokoy/ záchowánie y pozdrowienie BielKron 337v; Perillustris – Barzo sławni, oſwieczoni. Calep 782a.
Szereg: »oświecony a wszem oznajmiony« (1): iáko ſwięty Antoni proſty puſtelnik był oświecony á wſzem oznáymiony w cudach w wierze Krześćiáńſkiey. BielKron 160v.
7. Któremu została przywrócona zdolność widzenia; illuminatus Vulg (15): PaprPan Dd3; SkarŻyw 567; ten ktorego ślepy oświecony widział y ſłuchał [...]/ zowie ſię Synem Bożym WujNT 346, Matth 9 arg, Mar 10 arg, Xxxxx2v.

oświecony czym (1): Ale ocży wiárą oświecone ktore miáły [errata zmienia: miał] ten ſtárzec Symeon/ y ſerce duchem Bożym wzbudzone/ inákſzą ćię być zna. SkarŻyw 112.

Wyrażenie: »oświecone oczy (oko)« [szyk 6:3] (9): KromRozm I E2v; RejPos 69, 284; WujJud 167v; [Symeon] przybiezy do kośćiołá/ oświecone ocży iego miedzy ćierznim poznáią rożą/ miedzy rodzącemi [...] Pánnę bez ſkázy/ á ná ręku iey iednorodnego [...] Bogá SkarŻyw 113, 112; NiemObr 86; áby Bog [...] dał wam Duchá mądrośći y obiáwienia [...]/ oświecone oczy ſercá wáfzego [illuminatos oculos cordis vestri]/ ábyśćie wiedźieli ktora ieſt nádźieiá wezwánia iego WujNT Eph 1/18; SkarKaz 514b.
W przen (6): Tákać to widźimi ſye śwyátłoſć/ yáką ośwyecone ſą oczy Yádámá y Yewy po grzechu/ czártowſka y Bogu przećiwna. KromRozm I E2v; RejPos 69; WujJud 167v; dał wam duchá mądrośći y obiáwienia/ przez poznánie iego: oświecone ocży vmyſłu wáſzego [illuminatos oculos cordis vestri PolAnt Eph 1/18] NiemObr 86; WujNT Eph 1/18; Lecz Ian miał byſtre oko/ od Bogá oświecone, nigdy ieſzcze Páná Iezuſá nie widząc/ záraz go tám poznał. SkarKaz 514b.
8. W tytułach królów i książąt lub im równych; illustris, illustrissimus JanStat, Cn; serenissimus JanStat; clarus, clarissimus, splendus, splendidissimus Cn (63): MetrKor 34/287v, 288 [2 r.], 37/1, 1v [2 r.]; Przedmowa na żywot pana Iezuſow ku oſwiétzoné pannié pannié Elzbiécie/ dobré pamięci/ krolewnie Polſkié ij kſiężnie Legnitzkié. OpecŻywPrzedm C3; ZapWar 1527 nr 2361; WróbŻołtGlab A2; Oſſwieczoney xieznye panyey Iaduidze Marcrabiney Brandemburſzkiey LibLeg 8/132, 8/132v; GroicPorz i2; BibRadz *4v; BielKron 392v, 393; Prot Av; KwiatOpis B2v; BudBib b; BudBib Kaw A2 [2 r.]; Oświeconemu Pánu á Pánu Konſtántemu Kśiążęćiu Oſtrowſkiemu Woiewodzie Kijowſkiemu/ etc. SkarJedn A2, A2; SkarŻyw kt, A2; PaprUp E4v, F, Fv; Aretás przywodzi imię λ᾽αμπέτης, to ieſt Oświecony y ῾ο νικητὴς, to ieſt Zwyćiężcá. WujNT 870; WysKaz 2; kiedy z wielkim triumphem y weſelém Oświecony Król Zygmunt Polſki/ Dźiad W.K.M. zwyćięztwo v Orſzéy nád Moſkwą otrzymał SarnStat *4v; A iże teraz Oświeconé Kśiążę, Pan Iendrzéy Báthory, [...] to Biſkupſtwo z wielką pochwałą trzyma SarnStat 1139, 170, 186, 194, 999, 1086 (10); WitosłLut kt; SapEpit kt.

W charakterystycznych połączeniach: oświecony(-a, -e) krol (11), książę (30), księżna (6), pan (15), panna (1).

Wyrażenie: »jaśnie (a. jasno) oświecony« (12): GliczKsiąż A2 [2 r.], A4; Thy śiedm Zamkow/ Iáſno oświeconemu/ Pánu a Pánu Magnuſowi z łáſki Bożey Krolowicowi Duńſkiemu/ Norweyſkiemu/ Wandálſkiemu/ y Gockiemu [...] przysłucháią. KwiatOpis Dv, A2, [C2]; KAZANIE NA POGRZEBIE Iáśnie Oświeconego Kśiążęćiá/ Iego X. Mczi Páná Páná Ianá Symeoná Olelkowicża/ z łáſki Bożey Kśiążęćiá Słuckie[go] y Kopylſkiego. WysKaz kt, )?(2 [2 r.]; JanNKar A3; SarnStat 168, 879.
Szeregi: »oświecony a cnotliwy« (1): Semigália Ziemicá leży miedzy Liflandyią á Kurlándyią [...]. A teras ią s Kurlándyią/ oświecone á cnotliwe Xiążę/ Pan á Pan Gotthard Kettler [...] lennym práwem trzyma KwiatOpis Cv.

»oświecony, (a) miłościwy« (5): Iásnie Oſwiecone á Miłosćiwe Kſiążętá/ Panowie moi Miłosćiwi GliczKsiąż A2, A4; BudBibKaw A2v [2 r.]; SarnStat 168.

»najaśniejszy, (i) oświecony« [szyk zmienny] (1): wſzytkié práwá/ Przywileie/ Wolnośći/ prȩrogátiwy/ przez Naiáſnieyſzé y Oświéconé [per serenissimos illustrissimosque JanStat 16] Króle y Kśiążętá króleſtwá náſzégo Polſkiégo/ y przez Oycá náſzégo im dáné [...] potwiérdźiliſmy SarnStat 908; [Oſſwyeczona nayaſnyeyſſa Pani P. Churfirſtowa a krolewno goſpodze nam myloſzcziwa. ZapWpolActCon 1536 9/57v].

»oświecony a prawy« (1): Oswyecony á práwy Krol Węgyerſki tem obycżáyem nábył ſobie preceptorá GliczKsiąż L6v.

»oświecony a prawie świętobliwy« (1): Przisłucha teras iáſno oświeconemu/ á práwie ſwiętobliwemu Pánu á Pánu Woićiechowi/ z Láſki Bożey Márgrabi Brándęburſkiemu/ Xiążęćiu Pruſkiemu KwiatOpis [C2].

»oświecony, (a, i) wielmożny« (5): Oſwieczonemu y Wielmozne: panu: Panu Piotrowi Kmicie. Grabi z Wiſznicża BielŻyw nlb 2, nlb 3; WróbŻołtGlab A2, A5; Iasnie oſwyeconym/ á Wielmożnym Pánom á Pánom/ Iurgiewicom [...] Erázmus Glicner [...] życżliwie ſprza y wincżuie. GliczKsiąż A2.

Synonimy: 1. objaśniony; 2. jasny; 3. zapalony; 4. objaśniony; 5. mądry, światły; 6. sławny.

Cf NIEOŚWIECONY, OŚWIECIĆ

MMk