[zaloguj się]
[pdf]

OŻYWIAĆ (139) vb impf

o oraz a jasne.

Fleksja
inf ożywiać
indicativus
praes
sg pl
1 ożywiåm
2 ożywiåsz
3 ożywiå ożywiają
praet
sg pl
3 m ożywiåł m pers ożywiali
f ożywiała m an
imperativus
sg
2 ożywiåj
conditionalis
sg
3 m by ożywiåł

inf ożywiać (11). ◊ praes 1 sg ożywiåm (9). ◊ 2 sg ożywiåsz (4). ◊ 3 sg ożywiå (87). ◊ 3 pl ożywiają (4). ◊ praet 3 sg m ożywiåł (2). f ożywiała (1). ◊ 3 pl m pers ożywiali (3). ◊ imp 2 sg ożywiåj (6). ◊ con 3 sg m by ożywiåł (3). ◊ part praes act ożywiając (9).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w. s.v. ożywić.

I. Transit. (133):
1. Przywracać do życia, wskrzeszać; reviviscere Mącz, Calep, Cn; vivificare Calep, Vulg, Cn (58): RejZwierc 11v [2 r.]; Calep 1132a; Coż to zá ták mocny Pan ktorego niemocy ſłucháią/ ktory ſłowem ożywia/ ktory mocą ſwoią wſzędźie ieſt? SkarKaz 421b.

ożywiać kogo, co (22): FalZioł IV 12c; Mącz 286d; A ácż ie przeſládowáć będą y drugie zábijáć będą/ przedſię on ie ożywiáć to ieſt ine ná to mieyſce náſtáwowáć obiecuie RejAp BB3, 112v; BiałKat 233v; Pelikan ptak Egiptſki/ obumarłe dźieći ſwe wylaniem krwie ożywia. LatHar 387 marg; Lázárzá czterzy dni w grobie máiącego ożywia. WujNT Ioann 11 arg, przedm 34, 35, 38, s. 510; SkarKazSej 670a. Cf Zwrot.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: zaimek względny (6), zaimek pytajny (4)] (10): RejAp 4v; BiałKaz Ev [3 r.]; CzechRozm 53, 62v; NiemObr 107, 109; WujNT Ioann 5/21, Ioann 5 arg.

Zwroty: »ożywiać umarłe« = vivificare mortuos Vulg [szyk zmienny] (10): RejRozpr B3; Thu ſłyſzyſz kcżemu śię śćiąga ſłowo y moc Kryſtuſowá/ iż do trupow/ á prochu źiemie/ ábowiem mu dał Bog áby ożywiał vmárłe. GrzegŚm 8, 10, 44, 48; BiałKaz Ev; Swięty Witus rzekł: nie cżárownik álem ieſt ſługá Chryſtuſow: ktory vmárłe ożywiał y powodzie ſuchą nogą chodził/ y twoię rękę zlecżyć może. SkarŻyw 552, 285; WujNT Ioann 5/21, Rom 4/17.

»zaś ożywiać« (1): którego [pelikana] to yeſt przirodzenie że krwią ſwoyą [...] ptaſzętá ſwe gdy od wężów bywáyą zaduſzone pokrápia á ták ye záś ożiwia. Mącz 286d.

Szeregi: »wskrzeszać i ożywiać« (1): Abowiem/ iáko oćiec vmárłe w ſkrzeſza y ożywia ták y ſin ktore chce ożywia. BiałKaz Ev.

»wzbudzać i ożywiać« (2): BiałKat 233v; Abowiem iáko Oćiec wzbudza vmárłe y ożywia [suscitat mortuos et vivificat]: ták y Syn ktore chce ożywia. WujNT Ioann 5/21.

Przen (22):
a) Wznawiać, odnawiać [co] (5): Práwo ſie iuż tych pánow/ s pánem Koſtką ſkońcżyło: á ia go niechczącz ożywiáć/ nie rzekę o białychgłowach ſłowká więczey GórnDworz Ii8; A przetho iáko ogień ten widomy/ odgania od złotá plugáwość/ y ono ná wybor dobre cżyni/ ták ten ogień nie widomy/ á ſwięty/ ſproſnośći duſzne/ y to co w nich ieſt ſmiertelnego wypala y gubi/ á ożywia to wſzytko/ czo byli ſmyſłowie vmorzyli/ y podeptáli. GórnDworz Mm5v; [sprośni heretykowie] Metro[p]olitſkie kácerſtwo/ iuż ná Piątym Zborze potępione ożywiáli/ y Greki zárażáli. SkarJedn 392, 24, 243.
b) Uwalniać od grzechów, usprawiedliwiać (17): Zakon nie ożywiał. Gál: 3. 31. WujNT Cccccc4v.

ożywiać kogo, co (7): Leop *A3v; A też Páweł ſwięty powiáda/ iżby was text zábił by was wykład nie ożywiał. (marg) ij. Kor. iij. (‒) RejAp 32. Cf Zwrot.

W połączeniu szeregowym (1): Nie iżby ſámá wiárá bez wſzelákich vczynkow ożywiáć/ vſpráwiedliwiáć y zbáwiáć miáłá WujNT 526.

W przeciwstawieniu: »zabijać ... obumierać, ożywiać (5)« (6): A iż tćyonká álbo literá zábiya/ ále duch/ to yeſt duchowne wyrozumyenye y wypełnyánye piſmá ożywya KromRozm II n3v, 1v; Abowiem litera zábija/ á Duch ożywia [littera enim occidit, spiritus autem vivificat Vulg 2.Cor 3/6]. KrowObr 144; RejAp 32; RejPos 220v marg; WujNT 2.Cor 3/6.

Zwrot: »ożywiać duszę, [kogo] na duszy« [szyk zmienny] (3:2): Racż ożywic [Ps 118/17], czuſz łaską twoią ktora ożywia duſzę, iako duſza ożywia ciało. WróbŻołt nn6v; Oziwiać bliznego na duſzy/ roſzwięzuiąć iego ſąmnięnie od roſpaczi/ á okazac mu drogę zbawieńną. SeklKat I2v; RejPos 220v marg; WujNT 143, 353.
Szeregi: »ożywiać i grzechy odpuszczać« (1): A komuż należy ożywiać y grzechy odpuſzcżáć iedno Bogu? RejZwierc 11v.

»ożywiać i odradzać« (1): [Duch Św.] ktory ożywia y odradza w wodźie/ y oney ná ożywienie duſz ludzkich moc dáie SkarKaz 516a.

»nie ożywiać, ale więcej umarzać« (1): Przes Moizeſzá zgory Synai ieſt zakon przynieſion/ ktory [...] martwego nie ożywia/ ále więcey go vmarza. KrowObr 43v.

»uzdrawiać od grzechów i ożywiać od śmierci« (1): krzeſt, ktori vzdrawia od grzechow y ożywia od ſmierci. WróbŻołt H3.

»ożywiać i wzbudzać z śmierci grzechow« (1): Iáko te wſkrzeſzenia vmárłych/ figuruią że on [Chrystus] ieſt ktory duſze náſze ożywia y wzbudza z śmierći grzechow. WujNT 143.

2. Utrzymywać przy życiu; przywracać zdrowie, siły; uszczęśliwiać; vivificare PolAnt, Vulg; vivere Vulg [w tym: kogo, co (48)] (69): PatKaz III 92; Kthorzi ludzie miewaią omdlenie z gorączey przycżyny/ ſama telko wonia Ogorkowa ożiwia cłowieka [!] y ſercze chłodzącz. FalZioł I 31d; Theż oleiek thych Koczenkow mozg pothwierdza y ſuche żyły y koſci zagrzewa á prawie ie ożiwia. FalZioł I 128d, I 150a; Bowiem ono [serce] ieſt pocżątkiem żywota wſzythkich cżłonkow ktoreż ożywia, tak iż bez niego żaden nie może żyw być GlabGad E2v; WróbŻołt nn6v; Stąd go też práwym Krolem znamy/ iż on zwalcżywſzy ſrogie nieprzyyacioły náſze/ cżártá/ grzech/ śmierć/ ożywia nas Duchem ſwiętym LubPs Z2; Swięty Marćin Febry vzdrawia/ Dijabły odgania/ záráżone tzłonki powietrzym ożywia. KrowObr 174v; RejWiz 2v, 34v; BibRadz II 143c marg; GrzegRóżn D2v; Animo, Ożywiám [!]. [...] Smiáłym czynie [!]/ Smiáłośći dodawam. Mącz 10b; Bo y ſam Pan Kryſtus tá nieomylna prawdá/ ták tego potwirdzáć racży/ mowiąc: Iż ciáło tho widome á cieleſne nic nie ieſt pożytecżne/ Duchći ieſt ktory ożywia. (marg) Ian s. w vi. kapitu. (–) RejPos 89v; BiałKat c3v, 201, 336; GrzegŚm 55; Y deſzcż pomierny tedy zawżdy piękniej ziołá ożywia y zázieleniewa niżli ow gwałtowny/ bo gwałtowny álbo potłucże álbo z błothem pomieſza. RejZwierc 15, 197v; Głos moy vsłyſz wedle miłoſierdzia twego Iehowo/ wedle ſądu twego ożywiay mię. BudBib Ps 118/149, Ps 118/154, 156, 159, Is 57/15 [2 r.]; CzechRozm 264, 265v, 267; PaprPan V3; iedná głowá Chryſtus dwoy ma rząd w kośćiele ſwoim: ieden táiemny w Duchu/ ktory ożywia cżłonki kośćiołá Bożego: á drugi iáwny przez ſwoie poſłáńce SkarJedn 58; Drugi przywiley miáło ćiáło/ iſz zá tą powolnośćią/ ktorą duſzy y rozumowi cżyniło/ vmieráć nigdy niemogło: ále duſzá/ oną práwośćią pierworodną obdárzona/ ożywiáć ćiáło ná wieki mogłá SkarŻyw 260; KochPieś 72; Animo, [...] Aliquando animare est animam inducere, animam inspirare, vivificare – Ziwot wracam, ozywiam. Calep 71b; WujNT Ioann 6/63, 1.Tim 6/13.

W porównaniach (2): záś z źiemie/ ktora iáko roſą pokropiona zeſchłe naśienia ożywia y z źiemie wywodźi/ dáleko więcey mocą Kryſthuſową ruſzoną [!]/ wypuśći vmárłe GrzegŚm 6; y iáko deſzdż wſzytki ziołá ożywia/ y rozmáite bárwy im dáie: ták iego náuká rozne ſtany/ y obycżaie/ y ſpoſoby ludzkie polewáłá SkarŻyw 544.

W połączeniach szeregowych (8): [głowa] vſtáwitznie/ ná kożdym mieyscu známi ſpoiona/ ktora rządzi/ broni/ y ożywia/ wſzyſtki ſwoie wierne tzłonki. KrowObr 12v; Zwłaſzcżá ábyś nie zábijał ſpráwiedliwego/ gdyż on nie tylko áby zábijáć miał/ ále ożywia/ ſzcżyći/ broni/ á pilnie ſtrzeże káżdego wiernego ſobie. RejPos 171; RejPosWiecz2 92v, 93, 95; A ſą tácy zacni á poććiwi ludzie iáko ſłońce wſzem pożytecżni/ ktore wſzytki y oſwieca/ y ogrzewa/ y żywnośći rozmáite ożywia/ á wſzytkim dobrze cżyniąc. RejZwierc 100v; Oczko 6; Przez Chryſtuſá Páná náſzego przez ktorego ty Pánie Boże/ te wſzytkie rzecży ſtwarzaſz / poświącaſz/ ożywiaſz/ onym błogoſłáwiſz/ y nam ich vdźielaſz. LatHar 101.

Szeregi: »bić, ożywiać« (1): ty [Chryste] dáieſz/ ty bierzeſz/ ty bijeſz/ ty ożywiaſz. SkarŻyw 36.

»ożywiać i leczyć« (1): Krolowie ćiáłá zábijáią/ páſterze duſze vmárłe/ pokármem wietznym ożywiaią y letzą. KrowObr 3v.

»martwić i ożywiać« (1): A to ſye ſtáłá executia ápoſtolſkyego ſkazánya nye przez człowyeká/ ále przez bogá ſámego (ktory martwi y ożywya [mortificat et vivificat Vulg 1.Reg 2/6]/ yáko Anná Sámuelowá mátká mowi) KromRozm III H6.

»ożywiać i posilać« [szyk 2:1] (3): KwiatKsiąż B3; Abowiem Koſcioł przeto bywa názywan ciáłem Páná Kryſtuſowym/ iż przez wiárę przyłącżon bywa ku iedney głowie pánu Kriſtuſowi/ ktory wſzytki cżłonki ſwoie ożywia y posila Duchem ſwoim ſwiętym. RejPosWstaw 143v; Iedno nas w wierze y pobożnośći Kátholickiey pośiláć y ożywiáć nie przeſtáy. SkarKazSej 683b.

»ożywiać i rządzić« [szyk 1:1] (2): A iáko w ćiele iedná duſzá/ y iedná głowá wſzytki członki rządźi/ y ożywia: ták w Rzeczypoſp: muśi być ieden ktory wſzytkim władnąć ma SkarKazSej 676a, 671b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»ożywiać i sprawować« (1): Pan Kryſthus nie ieſthći prożne iákie zmyſlenie álbo przez ſen widzenie/ ále ieſth w ludzyoch wiernych żywym vmocznieniem/ ożywiáiącz y ſpráwuiącz cżł[ow]ieká RejPosWstaw [1102].

»ubogacać i ożywiać« (1): Przydźże Pánie gdy ták miłuieſz/ bogáty do vbogiego/ lekárzu do chorego/ żywoćie do vmárłego/ á vbogacay y ożywiay duſzę moię. SkarKaz 161a.

»umartwiać i ożywiać« (1): Nie máſz ktoby mię poćieſzył ze wſzech ktorzy pod niebem ſą/ iedno ty Pánie Boże moy/ niebieſki lekárzu duſzny/ ktory vmartwiaſz y ożywiaſz LatHar 593.

»umarzać, (i) ożywiać« (3): GrzegŚm 48; BiałKaz Cv; Bo ſam P. Bog vmarza y ożywia SkarKazSej 665a.

»(nie) zabijać, (i, ale) ożywiać« (6): tym ktorzy niezabyaią/ ale ożywiaią blizniego ſwego SeklKat K; Patrzayćieſz teras/ iżećiem ia tylko ſam á niemáſz żadnego Bogá/ okrom mni[e]. Ia zábijam/ y záſię ożywiam [ego occidam et ego vivere faciam Vulg Deut 32/39]: Ia ſłukę/ y ia vzdrowię KrowObr 241v; BiałKat 3v; GrzegŚm 28; RejPosWstaw 44; CzechRozm 5.

»ożywiać a w żywocie zachowywać« (1): A iż pan Kriſtus/ ile Bog tylko/ nas y ine wſzytko ſtworzenie ſwoie/ mocą ſwoią Boſką ożywiáć/ á w żywocie záchowywáć racży RejPosWiecz2 91. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

W przen (2): Ożywiay dobrotliwy Pánie/ pobożność Kátholicką SkarKazSej 688b.
Szereg: »ożywiać i oświecać« (1): iż iáko duch ożywia ćiáło/ ták Kryſtus ożywia y oświeca w nas Zakon Boży/ ábychmy go rozumieli y odkryty mieli. GrzegŚm 55.
3. Dawać życie, powoływać do życia [kogo, co] (6): iáko tá beſtia co ten obraz tey beſtiey ożywiáłá/ cżyniłá przed nią dziwy á znáki RejAp 113, 113; GrzegŚm 48; CzechEp 194; Pátrzmy co tu iey náwiedzenie y pozdrowienie domowi Zácháryaſzowemu przynośi. Ianá głoſem ſwoim w mátce ożywia: mátkę iego Duchem ś. vweſela SkarKaz 579b.
Przen: Wzbudzać (1): niemoże żaden vżyć cudnośći/ áni vcżynić doſyć chęći tey/ ktorą piękność w vmyſle cżłowiecżym ożywia/ dotknieniem GórnDworz Mm2.
II. Intransit. (6):
1. Powracać do życia (5): Revivo vel potius Revivisco, Ożywiam. Et per translationem, Powſtaye [!] ku pierwſzemu ſtanu przichodzę. Mącz 501a; A przetoż wiele táko záráżonych żywo pogrzebano/ mniemáiąc ie vmárłymi/ ktorzy w grobiech ożywiáli SienLek 60v.
Zwrot: »znowu ożywiać« (2): Revivisco – Znowu oziwiąm. Calep 921b.
Szeregi: »ożywiać i ku władzy przychodzić« (1): y też pęcherze ſie po onym na ciele wzdymaią/ z ktorich woda ciecże/ á z tąd cżłonki martwe ożywiaią/ y ku władzy przychodzą. FalZioł V 77.

»ożywiać a wychodzić z grobu« (1): Człowiek/ práwi/ kiedy żáłuie zá grzechy/ tedy ożywia: á wychodzi z grobu kiedy przez ſpowiedz odkrywa ſwe ſumnienie. WujNT 353.

2. Mieć się lepiej, krzepić się (1): O miły wdzyęcżny niebieſki pokoiu/ Thoż thy nie myſliſz nigdy nic o boiu. W pokoiu ludzie práwie ożywiáią/ Bogáctwá ſkárby z nim ſie rozmnażáią. RejZwierc 228v.

Synonimy: I. 1. odradzać, wskrzeszać, wzbudzać; II. 2. pokrzepiać, posilać.

Formacje współrdzenne cf ŻYĆ.

Cf OBŻYWIAĆ, OŻYWIAJĄCY, OŻYWIAN, OŻYWIANIE

EW