Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PIENNY]

Następne hasło: PIEPRZ »

PIEŃ (113) sb m

-e- (111), -ę- (2).

-e- Mącz (14), -é- (2) PudłFr, SarnStat.

Fleksja

	sg	pl
N	pień	pni(e)
G	pnia	pni(o)w
D		pni(o)m
A	pień	pni(e)
I	pniem	pni(a)mi
L	pniu	pni(a)ch

sg N pień (48). ◊ G pnia (29). ◊ A pień (14). ◊ I pniem (5); -em Mącz (2), -(e)m (3). ◊ L pniu (6). ◊ pl N pni(e) (1). ◊ G pni(o)w (4). ◊ D pni(o)m (1). ◊ A pni(e) (3). ◊ I pni(a)mi (1). ◊ L pni(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Główna nadziemna część drzewa lub większego krzewu (108)
- W przen (1)
- Przen (21)
  - a) Człowiek tępy, niewrażliwy (6)
  - b) Przeszkoda (8)
  - c) Trudne zadanie, zagadnienie (2)
- a. O drzewie genealogicznym (9)
  - Przen (8)
    - a) Protoplasta rodu (2)
    - b) Ród (6)
- b. Gruba belka, kłoda drewniana stanowiąca część urządzenia bądź wykorzystywana w funkcji narzędzia (5)
- c. [Przedmiot wykonany z drewna; przen o figurze świętego]
2. Część drzewa pozostała w ziemi z korzeniami po ścięciu jego części nadziemnej, karpa (4)
3. Ul (prawdopodobnie zrobiony z pnia drzewnego) wraz z zamieszkującą go rodziną pszczelą (1)

1. Główna nadziemna część drzewa lub większego krzewu; caudex Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Cn; truncus Murm, Mącz, Cn; strips Mącz, Cn; lignum PolAnt, Cn; codex Calep, Cn; caudix, radix BartBydg: crus arborum, virgetum Mącz; crus arboris (a. vitis), matrix, ramorum mater, stylus, unistirpia Cn (108): ZapWar 1511 nr 2067; Truncus statura arboris insistens radici. Dye lenge ader ſtam des boms von der wurtzel byſz an die eſte. Pyen od korzenya áż do gáłęźy. Murm 104, 103; Mymer¹ 20v; BartBydg 25; FalZioł IV 26b; RejPs 85v; RejWiz 104 [2 r.]; Caudex, Pień który w ziemi korzeniem yeſzcze ſtoyi. 41 d; Sappinus, Pień álbo odſpodnia część yodłowego drzewá króm ſękow. Mącz 368b; Fruticatio inutilis, Wilk/ to yeſt niepożyteczne gáłęźi á odnoſzki ode pniá ſie puſzczáyące. Mącz 420a, 41d, 58c, 69c, 417a [2 r.], 455c (13); WujJud 123v [2 r.]; A zaſię vćinek ktory ſię ni nacż nie godził/ y pień záwiły/ á dla gáłęzi ſękowáty/ wziąwſzy ſpilnośćią [...] miſternie wykſztałtował ná podobieńſtwo wyobráżenia cżłowiecżego. BudBib Sap 13/13; CzechRozm 179; SkarJedn 54; KochOdpr D2; Calag 462a; Sprochniały pień podśiecżony/ pátrz iáko zá cżáſem/ Oſadza ſię nowym láſem. KlonŻal C2v; PudłFr 41; Duramen – Winna á twardſzą galąska przi pniu, twardzina. Calep [345]b; Stipes – Pien, słup. Calep 1006b; Stirps – [...]. Pien kazdego drzewa. Calep 1007a, 173b, 210b, 705a, 1090b.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy rośliny [przydawka + pień (4), pień + przydawka (3); w tym: pień winny (6), jodłowy] (7): Vitis, eyn weynſtock ader remſtok Wynny pyen álbo korzen Murm 106; Calep 945a, 631b, 1130b [3 r.], 1139a.

W porównaniach (20): Bo czoſzkolwiek na ſię włożyſz Prawie ſzytkim roſkoſz plodzyſz Takći nadobnie przyſtoi [...] Na drugim więcz by na pień wdzał RejJóz C7v, F3v; Ktory gdy od Krolá mowić powſtánie/ naprzod iáko wryty pień ná źiemię pátrzy OrzRozm Q4, K4; Mącz 423c, 467a, 476b; nie bądźże też iáko pień przy drodze nikomu nie pożytecżny RejZwierc 112, 36, 155v, 160v; CzechRozm 179; Wiem co ćię od tego [zjednoczenia Rusi z Kościołem Bożym] nawięcey odwodźi/ y iáko iáki pień tobie do tey iednośći záſtępuie SkarJedn 377; A powiádał: iáko drzewo ſtáre ze pnia wyćięte/ trudno ma zákwitnąć: ták kácermiſtrz trudno ſię nawroćić do Kátholickiey wiáry ma SkarŻyw 119, 373, 441; Ták żeby muśiał być nád Kretá ślepym/ ktoby tego nie widźiał: á nád pień gnuśnieyſzy/ ktoby ſię w tym nie cżuł [...] że bez piſmá ś. nic w ſpráwie zbáwienney nielza cżynić CzechEp 122; PowodPr 64; Iáko ze pniá ſok roſzczká bierze táki iáki ieſt we pniu [...] y my táki żywot mieć mamy/ iáki z korzeniá drogiego y ſłodkiego/ to ieſt/ z Páná IEZVSA pochodźi. SkarKaz 85a, 418a; [Pan Chryſtus [...] nas czeka y vpomina: kazánim/ káznodźieymi/ przykłády/ náukámi/ przygodámi: á my iáko pień leżym/ porwáć ſię z błotá niechcemy SkarKaz 482b (Linde); Do wolnych mów w R.P. wolnej dwie rzeczy są na przekazie a jako pień na drodze zawadzają AktaSejmikPozn 1590 107].

W charakterystycznych połączeniach: pień mocny, niepotrzebny, podły, podsieczony, pozostały, rozkorzeniony, sękowaty, skręcony, sprochniały (3), suchy, wryty, zawiły (2); pień drzewa.

Przysłowia: Stupidus, Zdumiáły/ zmilkły/ ochotny yáko pień ná ptaki Mącz 423c, 476b.

bibl. nie łay głuchemu/ y przed ślepym pniá nie kłáć/ mowi zakon [Vulg Lev 19/14]. SkarKaz 279a.

Zwroty: »ze pnia rąbić« [szyk 1:1] (2): Kmieć y Mieſzcżánin/ gdy ma iecháć ſobie ná ſwą potrzebę po drwá do boru álbo do puſzcżey/ [...] nie ma do palenia rąbić ze pniá/ iedno leżące GostGosp 36, 166; [LustrRaw 1570/195].

»pnie rozłupować« (1): Kiedy mocno ſiekierę/ ſtálą záhártuią/ Tedy ią pnie y ſęky/ mocne rozłupuią. RejZwierz 139.

Wyrażenia: »odcięty od pnia« (1): Rózgá odćięta od pniá/ ieſli w źiemi ſtánie/ Zá krótki czás ták wielka/ iáko máć powſtánie GórnTroas 40.

»ze pnia spuszczony« = świeżo ścięty (1): Abo iáko budownicy mądrze y dobrze w rzemieſle ſwym biegli/ choćiaż iuż ma doſyć drzewá wypuſzcżonego: iednák nie záraz z onego/ iáko ieſt ze pniá ſpuſzcżone y z láſá przywieźione buduie CzechRozm 235v.

Szeregi: »pień albo korzeń« (2): Murm 106; Vitis – winny pien albo korzen. Calep 1130b.

»pnie i sęki« (1): RejZwierz 139 cf »pnie rozłupować«.

W przen (1): w ciele niema być gnuſność/ áby ſie nie zdáło/ iż pień mowi/ ále ma być iákaś żywość we wſzytkich cżłonkach GórnDworz F8.

Przen (21): Rozráduyże ſie thedy á roſkochay ty wierna winnicżko Páná ſwego/ á zwłaſzcżá ktoraś ieſt wſzcżepioná w then ſwięty pień Boſkiey máćice iego RejPos 267; RejZwierc 185; á naród náſz [Bog] obrał/ y to leśne drzewo/ kwaśne iábłká rodzące [!]/ w pień ſłodkiego korzeniá Syná ſwego wſzcżepić/ [...] nie zániechał. SkarŻyw 26; niegodziło ſię wzoru cnot wſzytkich Chrześćiáńſkich/ y pniá wiáry ſktorego roſzcżki wſzech wierzących idą/ zániechać SkarŻyw [282].

Szereg: »drzewo i pień« (1): Poległo drzewo/ y rofkorzeniony Pień/ z gruntu vſechł GrochKal 21.

a) Człowiek tępy, niewrażliwy (6): Caudex, per Metaph. pro homine stulto, Głupi/ Dubiel/ Pień. Mącz 41d; RejPos 346v; y dla tego ich ieſzcże popędliwe duchy zowie/ grube pnie/ próżne kloce/ [...]/ w ktorych in fumma nic dobrego nie máſz. ReszPrz 66, 97; [GDzie iedno nam przed ocży będzie wyſtáwiony cżłowiek vmárły [...] doſwiádſzona tho ieſt rzecż/ iże nie może z nas być żaden thákowym pniem/ áby go nie miáło to z iákim przeſtráchem y żalem obeyść. GilPos 210].

Wyrażenie: »pień niemy« (2): Gdyż y mrowká/ gdy ią kto śćiſka broni ſie y kąſa: á iá bych miał być pniem niemym/ któryby káżdy [...] mogł rębáć y ſieć CzechRozm 233v, 242.

Szeregi: [»grzyb abo pień«: Ta rádá podobała ſię Alfonſowi/ bo mniemał żeby grzybami abo pniámi byli ći kthorzy o tym radźić mieli BazHist 86 (Linde).]

»pień abo kamień« (1): muſiałćiby ſie pniem iákim/ ábo kámieniem niemym y martwym ſtać/ teżby dopiero/ mogł to wſzyſtko coś ty mowił wykonáć [zaniechać zemsty za krzywdy] CzechRozm 242.

b) Przeszkoda (8): Tem [lege: ten] my to pyen był nadrodze Ze tak baczys żłie obodze. RejKup n4v; RejWiz 138; LeszczRzecz A5v; Tákże ty gdy pyeń widziſz/ iáki w przyrodzeniu/ Ktoryćby co przekażał/ w pocżćiwym bacżeniu/ Wykopay precż/ á náſiey/ ze cnoty pſzenice RejZwierz 139; GórnDworz Bb4v; Ale gdybychmy ſie wſzyſcy chcieli moczno thego viąć/ á iżby nam on nieſláchethny á ſprochniały pień drogi nie záwálił/ co gi priwatą zową RejZwierc 193v; SkarJedn 377; A ták zwáliwſzy ten piéń z drógi około Succeſsiiéy: [...]/ ták w Imię Boże ſtánowiémy SarnStat 1002; [niezgoda a różność w wierze – ten pień wszyćko zawalił. Diar 1566 47, 41].

c) Trudne zadanie, zagadnienie (2): ABy iuż nic więczey nie było iedno ſtan á oſobá Páńſka/ wierz mi iż to ieſt twárdy á ſękowáty pień rádzić y myſlić o tym. RejZwierc 41v.

Zwrot: »pień rozłupować« (1): Tákże káżdy gdy cnotą/ rozum záhártuie/ Wierz mi natrudnieyſzy pień/ ſnádnie rozłupuie. RejZwierz 139.

a. O drzewie genealogicznym (9): Drzewo krewnoſci/ Ieſt wymálowánie/ Drzewu Przyrodzonemu podobne/ máiące w ſobie pień y rozgi/ to ieſt początek rodzáiu/ Linie proſte y poboczne GroicPorz ffv.

Przen (8):

a) Protoplasta rodu (2): Pień Tu rozumiey/ tę Perſonę od kthorey krewni poſzli. GroicPorz ffv; [Stipes, persona a qua alij originem ducunt [...] Pyeń, Rodzicz Cervus F40 322].

Wyrażenie: »spolny pień« (1): Rowna poprzecznych Linia ieſt/ gdy perſony o ktorych bywa gadká ná rownym ſtopniu ſą od ſpolnego Pniá/ to ieſt od Rodźicá GroicPorz ff3.

b) Ród (6): Y Wyniknie rozczká ze pniá Iſáiowego/ á látoroſłká z korzeniá iego wyroſćie. BibRadz Is 11/1; tám dopiero właſnośći tego kwiatká ze pniá Izáiego wyroſłego/ opiſuie CzechRozm 179, 113v, 114, 179v; CzechEp 298 [zawsze przekład lub nawiązanie (do) tego samego tekstu].

b. Gruba belka, kłoda drewniana stanowiąca część urządzenia bądź wykorzystywana w funkcji narzędzia (5): Fistucatus, Pálámi nábity też pniem álbo baranem tákowym w zimię wtłuczony. Mącz 128d; Lanionia mensa, Rzeźnicza łáwá álbo pień ná którym bydlęta rozbierayą. Mącz 183d, 270c; Acmotheton – Pien naktoym [lege: na ktorym] kowadło. Calep 18a, 1013a.

c. [Przedmiot wykonany z drewna; przen o figurze świętego: [obrazy] Bałwochfalſtwać zaprawdę naucziłi wybornie ludźi. Ach czegoſz ćię dobrego pięń nauczy. ConfLutom av].

2. Część drzewa pozostała w ziemi z korzeniami po ścięciu jego części nadziemnej, karpa; radix PolAnt (4): A wſzákoż pień korzeniá iego zoſtawćie w źiemi BibRadz Dan 4/12; BudBib Dan 4/15[12], 23[20]; Gdyby leżącego [drewna] nie było w boru/ ma Vrzędnik náznácżyć/ kędyby mnieyſza ſzkodá byłá: pniow wyſokich nie zoſtáwuiąc/ áni wierzchowiſk odchodząc. GostGosp 36.

3. Ul (prawdopodobnie zrobiony z pnia drzewnego) wraz z zamieszkującą go rodziną pszczelą (1): anym wszyala cztery dzyesczy pnyov pszczol ZapWar 1524 nr 2314; [psczół pniów 6 InwSzlachKal 1576 nr 33].

Synonimy: 1.a. rod; b. kloc, kłoda, kłodzina; 2. karcz, karpa; 3. barć, dzienie, ul.