).
1.
Główna nadziemna część drzewa lub większego krzewu;
caudex Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Cn; truncus Murm, Mącz, Cn; strips Mącz, Cn; lignum PolAnt, Cn; codex Calep, Cn; caudix, radix BartBydg: crus arborum, virgetum Mącz; crus arboris (a. vitis), matrix, ramorum mater, stylus, unistirpia Cn (108):
ZapWar 1511 nr 2067;
Truncus statura arboris insistens radici. Dye lenge ader ſtam des boms von der wurtzel byſz an die eſte. Pyen od korzenya áż do gáłęźy. Murm 104,
103;
Mymer1 20v;
BartBydg 25;
FalZioł IV 26b;
RejPs 85v;
RejWiz 104 [2 r.];
Caudex, Pień który w ziemi korzeniem yeſzcze ſtoyi. 41 d; Sappinus, Pień álbo odſpodnia część yodłowego drzewá króm ſękow. Mącz 368b;
Fruticatio inutilis, Wilk/ to yeſt niepożyteczne gáłęźi á odnoſzki ode pniá ſie puſzczáyące. Mącz 420a,
41d,
58c,
69c,
417a [2 r.],
455c (
13);
WujJud 123v [2 r.];
A zaſię vćinek ktory ſię ni nacż nie godził/ y pień záwiły/ á dla gáłęzi ſękowáty/ wziąwſzy ſpilnośćią [...] miſternie wykſztałtował ná podobieńſtwo wyobráżenia cżłowiecżego. BudBib Sap 13/13;
CzechRozm 179;
SkarJedn 54;
KochOdpr D2;
Calag 462a;
Sprochniały pień podśiecżony/ pátrz iáko zá cżáſem/ Oſadza ſię nowym láſem. KlonŻal C2v;
PudłFr 41;
Duramen – Winna á twardſzą galąska przi pniu, twardzina. Calep [345]b;
Stipes – Pien, słup. Calep 1006b;
Stirps – [...]. Pien kazdego drzewa. Calep 1007a,
173b,
210b,
705a,
1090b.
W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy rośliny [przydawka + pień (4), pień + przydawka (3); w tym: pień winny (6), jodłowy] (7): Vitis, eyn weynſtock ader remſtok Wynny pyen álbo korzen Murm 106; Calep 945a, 631b, 1130b [3 r.], 1139a.
W porównaniach (20): Bo czoſzkolwiek na ſię włożyſz Prawie ſzytkim roſkoſz plodzyſz Takći nadobnie przyſtoi [...] Na drugim więcz by na pień wdzał RejJóz C7v, F3v; Ktory gdy od Krolá mowić powſtánie/ naprzod iáko wryty pień ná źiemię pátrzy OrzRozm Q4, K4; Mącz 423c, 467a, 476b; nie bądźże też iáko pień przy drodze nikomu nie pożytecżny RejZwierc 112, 36, 155v, 160v; CzechRozm 179; Wiem co ćię od tego [zjednoczenia Rusi z Kościołem Bożym] nawięcey odwodźi/ y iáko iáki pień tobie do tey iednośći záſtępuie SkarJedn 377; A powiádał: iáko drzewo ſtáre ze pnia wyćięte/ trudno ma zákwitnąć: ták kácermiſtrz trudno ſię nawroćić do Kátholickiey wiáry ma SkarŻyw 119, 373, 441; Ták żeby muśiał być nád Kretá ślepym/ ktoby tego nie widźiał: á nád pień gnuśnieyſzy/ ktoby ſię w tym nie cżuł [...] że bez piſmá ś. nic w ſpráwie zbáwienney nielza cżynić CzechEp 122; PowodPr 64; Iáko ze pniá ſok roſzczká bierze táki iáki ieſt we pniu [...] y my táki żywot mieć mamy/ iáki z korzeniá drogiego y ſłodkiego/ to ieſt/ z Páná IEZVSA pochodźi. SkarKaz 85a, 418a; [Pan Chryſtus [...] nas czeka y vpomina: kazánim/ káznodźieymi/ przykłády/ náukámi/ przygodámi: á my iáko pień leżym/ porwáć ſię z błotá niechcemy SkarKaz 482b (Linde); Do wolnych mów w R.P. wolnej dwie rzeczy są na przekazie a jako pień na drodze zawadzają AktaSejmikPozn 1590 107].
W charakterystycznych połączeniach: pień mocny, niepotrzebny, podły, podsieczony, pozostały, rozkorzeniony, sękowaty, skręcony, sprochniały (3), suchy, wryty, zawiły (2); pień drzewa.
Przysłowia:
Stupidus, Zdumiáły/ zmilkły/ ochotny yáko pień ná ptaki Mącz 423c,
476b.
bibl. nie łay głuchemu/ y przed ślepym pniá nie kłáć/ mowi zakon [Vulg Lev 19/14]. SkarKaz 279a.
Zwroty: »ze pnia rąbić« [
szyk 1:
1] (
2):
Kmieć y Mieſzcżánin/ gdy ma iecháć ſobie ná ſwą potrzebę po drwá do boru álbo do puſzcżey/ [...] nie ma do palenia rąbić ze pniá/ iedno leżące GostGosp 36,
166;
[LustrRaw 1570/195].
»pnie rozłupować« (1): Kiedy mocno ſiekierę/ ſtálą záhártuią/ Tedy ią pnie y ſęky/ mocne rozłupuią. RejZwierz 139.
Wyrażenia: »odcięty od pnia« (
1):
Rózgá odćięta od pniá/ ieſli w źiemi ſtánie/ Zá krótki czás ták wielka/ iáko máć powſtánie GórnTroas 40.
»ze pnia spuszczony« = świeżo ścięty (1): Abo iáko budownicy mądrze y dobrze w rzemieſle ſwym biegli/ choćiaż iuż ma doſyć drzewá wypuſzcżonego: iednák nie záraz z onego/ iáko ieſt ze pniá ſpuſzcżone y z láſá przywieźione buduie CzechRozm 235v.
Szeregi: »pień albo korzeń« (
2):
Murm 106;
Vitis – winny pien albo korzen. Calep 1130b.
»pnie i sęki« (1): RejZwierz 139 cf »pnie rozłupować«.
W przen (1): w ciele niema być gnuſność/ áby ſie nie zdáło/ iż pień mowi/ ále ma być iákaś żywość we wſzytkich cżłonkach GórnDworz F8.
Przen (21):
Rozráduyże ſie thedy á roſkochay ty wierna winnicżko Páná ſwego/ á zwłaſzcżá ktoraś ieſt wſzcżepioná w then ſwięty pień Boſkiey máćice iego RejPos 267;
RejZwierc 185;
á naród náſz [Bog] obrał/ y to leśne drzewo/ kwaśne iábłká rodzące [!]/ w pień ſłodkiego korzeniá Syná ſwego wſzcżepić/ [...] nie zániechał. SkarŻyw 26;
niegodziło ſię wzoru cnot wſzytkich Chrześćiáńſkich/ y pniá wiáry ſktorego roſzcżki wſzech wierzących idą/ zániechać SkarŻyw [282].
Szereg: »drzewo i pień« (1): Poległo drzewo/ y rofkorzeniony Pień/ z gruntu vſechł GrochKal 21.
a)
Człowiek tępy, niewrażliwy (6):
Caudex, per Metaph. pro homine stulto, Głupi/ Dubiel/ Pień. Mącz 41d;
RejPos 346v;
y dla tego ich ieſzcże popędliwe duchy zowie/ grube pnie/ próżne kloce/ [...]/ w ktorych in fumma nic dobrego nie máſz. ReszPrz 66,
97;
[GDzie iedno nam przed ocży będzie wyſtáwiony cżłowiek vmárły [...] doſwiádſzona tho ieſt rzecż/ iże nie może z nas być żaden thákowym pniem/ áby go nie miáło to z iákim przeſtráchem y żalem obeyść. GilPos 210].
Wyrażenie: »pień niemy« (2): Gdyż y mrowká/ gdy ią kto śćiſka broni ſie y kąſa: á iá bych miał być pniem niemym/ któryby káżdy [...] mogł rębáć y ſieć CzechRozm 233v, 242.
Szeregi:
[»grzyb abo pień«:
Ta rádá podobała ſię Alfonſowi/ bo mniemał żeby grzybami abo pniámi byli ći kthorzy o tym radźić mieli BazHist 86 (Linde).
]»pień abo kamień« (1): muſiałćiby ſie pniem iákim/ ábo kámieniem niemym y martwym ſtać/ teżby dopiero/ mogł to wſzyſtko coś ty mowił wykonáć [zaniechać zemsty za krzywdy] CzechRozm 242.
b) Przeszkoda (8): Tem [lege: ten] my to pyen był nadrodze Ze tak baczys żłie obodze. RejKup n4v; RejWiz 138; LeszczRzecz A5v; Tákże ty gdy pyeń widziſz/ iáki w przyrodzeniu/ Ktoryćby co przekażał/ w pocżćiwym bacżeniu/ Wykopay precż/ á náſiey/ ze cnoty pſzenice RejZwierz 139; GórnDworz Bb4v; Ale gdybychmy ſie wſzyſcy chcieli moczno thego viąć/ á iżby nam on nieſláchethny á ſprochniały pień drogi nie záwálił/ co gi priwatą zową RejZwierc 193v; SkarJedn 377; A ták zwáliwſzy ten piéń z drógi około Succeſsiiéy: [...]/ ták w Imię Boże ſtánowiémy SarnStat 1002; [niezgoda a różność w wierze – ten pień wszyćko zawalił. Diar 1566 47, 41].
c)
Trudne zadanie, zagadnienie (2):
ABy iuż nic więczey nie było iedno ſtan á oſobá Páńſka/ wierz mi iż to ieſt twárdy á ſękowáty pień rádzić y myſlić o tym. RejZwierc 41v.
Zwrot: »pień rozłupować« (1): Tákże káżdy gdy cnotą/ rozum záhártuie/ Wierz mi natrudnieyſzy pień/ ſnádnie rozłupuie. RejZwierz 139.
a.
O drzewie genealogicznym (9):
Drzewo krewnoſci/ Ieſt wymálowánie/ Drzewu Przyrodzonemu podobne/ máiące w ſobie pień y rozgi/ to ieſt początek rodzáiu/ Linie proſte y poboczne GroicPorz ffv.
Przen (8):
a)
Protoplasta rodu (2):
Pień Tu rozumiey/ tę Perſonę od kthorey krewni poſzli. GroicPorz ffv;
[Stipes, persona a qua alij originem ducunt [...] Pyeń, Rodzicz Cervus F40 322].
Wyrażenie: »spolny pień« (1): Rowna poprzecznych Linia ieſt/ gdy perſony o ktorych bywa gadká ná rownym ſtopniu ſą od ſpolnego Pniá/ to ieſt od Rodźicá GroicPorz ff3.
b) Ród (6): Y Wyniknie rozczká ze pniá Iſáiowego/ á látoroſłká z korzeniá iego wyroſćie. BibRadz Is 11/1; tám dopiero właſnośći tego kwiatká ze pniá Izáiego wyroſłego/ opiſuie CzechRozm 179, 113v, 114, 179v; CzechEp 298 [zawsze przekład lub nawiązanie (do) tego samego tekstu].
b. Gruba belka, kłoda drewniana stanowiąca część urządzenia bądź wykorzystywana w funkcji narzędzia (5): Fistucatus, Pálámi nábity też pniem álbo baranem tákowym w zimię wtłuczony. Mącz 128d; Lanionia mensa, Rzeźnicza łáwá álbo pień ná którym bydlęta rozbierayą. Mącz 183d, 270c; Acmotheton – Pien naktoym [lege: na ktorym] kowadło. Calep 18a, 1013a.
c. [Przedmiot wykonany z drewna; przen o figurze świętego: [obrazy] Bałwochfalſtwać zaprawdę naucziłi wybornie ludźi. Ach czegoſz ćię dobrego pięń nauczy. ConfLutom av].
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}