[zaloguj się]
[pdf]

PŁOT (175) sb m

o jasne.

Fleksja
sg pl du
N płot płoty
G płotu, płota płotów
D płotu
A płot płoty
I płotem płoty, płotami, płotmi płotoma
L płocie płoci(e)ch

sg N płot (23). ◊ G płotu (22), płota (14); -u BierEz, BielŻyw, March3, LibMal (2), RejWiz (3), OrzQuin, ModrzBaz, SkarŻyw, NiemObr, GostGospPon, SarnStat, SkarKaz; -a ZapWar (4), LeovPrzepSamb, CzechEp, PaprPan, KochPieś; -u : -a RejRozpr (1:1), RejKup (2:2), UstPraw (2:1), RejZwierc (1:1), CzachTr (1:1). ◊ D płotu (1). ◊ A płot (28). ◊ I płotem (29); -em (-4), -(e)m (25). ◊ L płocie (6). ◊ pl N płoty (5). ◊ G płotów (11); -ów (2), -(o)w (9). ◊ A płoty (23). ◊ I płoty (6), płotami (1), [płotmi]; -y : -ami SarnStat (2:1). ◊ L płoci(e)ch (6). ◊ [du I (cum nm) płotoma TomZbrudzBrul Num 22/24.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Ogrodzenie wykonane z wbitych w ziemię kołków drewnianych połączonych żerdziami lub murowane z kamienia; saepes PolAnt, Mącz, Calep, Vulg, JanStat, Cn; maceries Mącz, PolAnt, Cn; saeps Mymer1 Cn; saepimentum Calep, Cn; saeptum Modrz, Cn; lorica, loricula, pluteus, saepimen Cn (171): yakom ya yana pthaka szbyl thedy kyedy my szyą nyedal lupycz kyedy my szerdzy szplotha bral ZapWar 1513 nr 2133, 1502 nr 1932, 1505 nr 1949, 1510 nr 2075, 1513 nr 2147, 1522 nr 2279 [2 r.] (12); Liſzká [...] Do płotu ſie przybliżałá/ By go rychley przeſkocżyłá. BierEz H4v; Mymer1 31; March3 V8v; LibMal 1543/76, 1544/93, 1545/94v, 1549/149; RejRozpr I2; Bo i wol gdi ſie powaly Tedi ſlabi plot obali RejRozm 400; Bo puść ty owcę zdrową gdzye párſzywa będzye/ Vźrzyſz á onáć o płot chodząc grzbyetem gędzye. RejWiz 59v; Więc rzeká pyękna płynie tuż pod ſámym płotem RejWiz 65, 23v, 42v, 55v, 56, 92 (9); UstPraw G4 [3 r.]; RejFig Bb8v; OrzRozm Q4; Kto kopa doł/ wpada do niego/ á kto płot rozbiera/ vkąſi go wąż. BielKron 81v; Gralla, Pálcat álbo drążek którym ſie ydąc podpieráyą/ też o którym przes płoty álbo rowy skaczą. Mącz 148b, 156d, 383d, 384d, 445d; RejZwierc 18v, 31v, 61, 91; BudBib Mich 7/11, I 457c marg; ZapKościer 1585/53v; Włoſzy/ płoty koło Winnic czynili StryjKron 31; Calep 949a, 969b [2 r.]; GostGospPon 170; Bo płot ná roléy, y roléy bróni iáko y miedzá. SarnStat 677, 470 [2 r.], 644, 677 [3 r.], 742, 1308, 1310; CZáſu iednego ſiedząc ſkowronek ná płoćie/ Vyźrży á chłop ſię wala by świniá we błoćie. CzahTr K4, K3v [2 r.], K4v; KlonWor 25; [Stetit (Angelus) zaſtanovil ſze in angustiis duarum maceriarum myedzi dvyema plothoma czaſſnymy. TomZbrudzBrul Num 22/24; gdźież ſłuſza wiedźieć/ iż tákowa grodzą z tarnia ieſt pożytecżna tylko dla ſzkod/ áby było takim płotem zámknienie iteż obwárowánie ogrodá. Cresc 1571 144; Volck Rrr].

W połączeniach szeregowych (3): FalZioł I 39c; Hedera herba ab haerendo dicta, Ziele záwżdy ſie zielenieyące o ſwey mocy ſtáć nie może/ ále po murzech po płociech tyczách álbo co blyſzſzego má pnieſie precz ná wyſz w zgorę. Mącz 154a; Oſtrożenie/ dylowánie/ ogrodzenie/ y wſzelákie płoty máią bydź rowne GostGosp 48.

W porównaniach (15): RejPs 90; Szli dáley y vźrzeli gay piękny zyelony/ Zewſzech ſtron iáko płotem rożą oſádzony. RejWiz 23v; Y Coż po twym żywocie/ ieſli nie maſz cnoty/ Iákoby gdzye piękny ſad/ á ogniłe płoty. RejZwierz 133v, 10; pewnieby ow motylicżká przegrał co ſkacże iáko kozieł po płociech. RejZwierc 164; PaprPan A4v; ModrzBaz 103v; ſędziowie zapłáty y dárow czekáią: możni przewodzić myśli ſwoie chcą. Nalepſzy miedzy nimi/ przedſię kole iáko ćierznie z płotu. SkarKaz )(3. Cf »dzierżeć się jako płotu«, »dzierżeć się jako pijany płotu«, »płotem ogrodzić«, »jako płot zachwiany«.

W charakterystycznych połączeniach: płot czynić (uczynić) (2), łamać, obalić, pobrać, podnieść, przełomić, rozbierać, roztrząść, skazić, płot na kolech dębowych i sosnowych, nadobny, ogniły, pewny, słaby (2), stary, stawiony; płot na rolej; płotu dawność, kształt, pobranie, popalanie, porąbanie; podle płotu leżeć; u płotu stać, z płotu pozdejmować (zdjąć) (2), ukraść, zlecieć (2); z płotu belka, cierń, żerdź (2); o płot opierać się; przez płot rość, skakać; pod płotem płynąć; za płotem dyszeć, wyć; na płocie [co] pojmać, siedzieć (2); po płocie mknąć, piąć się, skakać, wieszać się; przy płocie dybać, rość.

Przysłowia: Nie wſzyſcy z iednym ſzczęśćiém ná świát ſye rodzą/ Szérzéy iedni/ niż drudzy/ ſwe płoty grodzą KochPieś 17; PudłFr 47.

[áby [...] to wiedźieli/ żeć to iuż látá nie oné/ [...] które złotémi álbo tłuſtémi zwano/ kiedy wſzyſtko by cielętá igráło/ álbo iáko báby plotą/ kiedy z kiełbas płoty plećiono/ á półćiámi y gomołkámi domy pobijano JanWróż 24 (Linde).]

Zwroty: »płotu dzierżeć się; dzierżeć się, trzymać się, chwytać się jak(o) płotu(-a)« [szyk zmienny] (3;1:1:1): Takich przodkow naſzych bedziemyli ſie trzymać iako płotu (opuſciwſzy plotki inſze y zabobony) zaiſte nieuſtąpimi w wierze krzeſcianſkiey. BielŻyw nlb 9; RejRozpr F4v; A toć rádze plotu ſię dzierz Chczeſly traphycz we wrota RejKup b2, o3, ee7v; RejWiz 11; [Dzyerz ſie [sługo] iák płotá Páná pirwſzego/ Nie frymárcż ſie co Rok ná inſzego. WirzbGosp D].

»dzierżeć się, [trzymać się] jako (a. by) pijany płotu(-a)« (2): RejKup ſ8v; á dzierz ſie tego mocno iáko pijány płothá RejZwierc 38v; [boś ty wſzytek twóy przekład z Bibliiéy Brzéſkiéy wźiął/ wſzędźie ſie iey trzymáiąc iáko piiány płotu ŁaszczRecepta 10].

»płotem ogrodzić (a. przegrodzić, a. obwieść, a. opleść itp.), (jako) ogrodzony (a. obtoczony); płot zagrodzić (a. grodzić, a. [ugrodzić]); płotu (za)grodzenie itp.« = saepem circumponere PolAnt; circumdare, saepem interponere, saepire Mącz; obsaepire Calep; saepem circumdare Vulg; saepes ponere JanStat [szyk zmienny] (10:3;5;4): yakom ya nyeprzygrodzyl Czasczy zyemye vczczywego y slachethnego Stanisława Gylewycza na gymyenyv pyalaskowye plothem Chrosczyanym na kolyech dąbowych y szosznowych ZapWar 1529 nr 2356, 1504 nr 1917, 1523 nr 2222, 1525 nr 2157 [2 r.], 2158, 1528 nr 2529, 1532 nr 2470; RejWiz 64v; UstPraw G4; BibRadz Matth 21/33; Circus, Kres, Okrąg/ też mieyſce płotem álbo murem obtoczone/ yáko w Rzymie było mieyſce do ſzirmowánia. Mącz 54c; Circundare et sepire, Ogrodzić/ płotem obwieść. Mącz 383d, 499a; BudNT Mar 12/1; chroſt ná grodzenie płotu wiozłá. SkarŻyw 403; Iáko kwiát pewnym płotem rośćie ogrodzony/ [...] Tákże y Pánná/ póki trwa nie náruſzoná/ Póty łáſką przyiáćiół ſwych ieſt obdárzoná KochEpitCat 110; Obsepio – Płotem ogradzam. Calep 716b; WujNT Matth 21/33, Mar 12/1; SarnStat 677; KlonWor 4; [Cresc 1571 144].

[»płot pleść; płot upleciony« [z czego]: Bo iedni ie [winnice, ogrody, role] przekopámi okopuią/ drudzy płotmi z kolá y chroſtu vplećionymi: drudzy záś oſadzáią tarnim/ álbo iákim inſzym drzewim. Cresc 1571 142 (Linde); JanWróż 24 (Linde).]

»o płot siedzieć« = sąsiadować (1): Ieſt tu pan Pácifikus wnet iedno przez gorkę/ [...] Podle niego pan Diſzkret iedno o płot ſiedzi RejWiz 67.

»za płot wywlec« = pozbyć się (2): Szkápye też nie máſz co dáć byegay w picowánie/ Y ten też ſnadź nie dobre będzye miał wyſpánie. Bo po koſtki we błocie/ á ná grzbyecie ſádno/ A też go potym zá płot będzye wywlec ſnádno. RejWiz 72, 191.

Wyrażenia: »płot chrostowy (a. chrościany), [z chrostu]« [szyk 1:1] (2): ZapWar 1529 nr 2356; Virgeam sepem interponere, Chróſtowym płotem przegrodźić. Mącz 499a; [Cresc 1571 142 (Linde)].

»płot kamienny« (1): Maceria et Maceries, paries sive murus vel congeries lapidum in unum compactorum sine caemento, Mur á Plot [!] kamienny bez wapná tylko z kámienia ſtáwiony. Mącz 202c.

»pogrzebion pod płotem« (1): Pewnieby był pogrzebion [starzec] gdzie w gnoiu pod płotem/ Náćirpiawſzy ſie wiecżney nędze ſwey s kłopotem. HistLan F.

»płotu rozgrodzenie« (1): Stáſzek odpowiedźiał/ iż ten Fráńciſzek [...] przez dwie lećie milczał/ y nigdy go nie nápominał namnieyſzym ſłowem płotu do rozgrodzenia [lege: do rozgrodzenia płotu] [pro sepibus praenotatis amovendis JanStat 1113]. SarnStat 678.

»jakó płot zachwiany« (1): BOgu duſzá vfa moiá/ [...] Nie boię ſye z żadnéy ſtrony. Dokąd ná mie poiedźiećie? Sámi wrychle ták pádniećie/ Iáko pochyloné śćiány/ Albo iáko płot záchwiany[tanquam parieti inclinato et maceriae depulsae Vulg Ps 61/4]. KochPs 88.

Szereg: »mur i (a, albo) płot« [szyk 3:1] (4): Minae sunt etiam eminentia murorum, Wychodzące końce z murów álbo z płotów. Mącz 222a, 54c, 202c; Celidonia ma liſt podobny Dębowemu/ [...] przy murzech y przy płoćiech rádo rośćie. SienLek 64. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
Wyrażenie przyimkowe: »za płotem« = niezauważony (1): Ale kto ma pieniądze/ ten ma wſzytko w ręku. [...] Nie dźiw tedy/ że ludźie ćiſną ſye zá złotem/ A Poétá ſlucháczów próznych [lege: próżnych] gra zá płotem KochMuza 25.
Przen (48): RejKup d7; w wielkiey Polſce y w Sląſku/ [...] ſiodmego dniá Márcá thopią Márzánę vbrawſzy iáko niewiáſtę/ wyſzedſzy ze wſi ſpiewáiąc: Smierć ſie wije po płothu ſzukáięcy kłopotu etc. BielKron 344; CzechEp 327; (nagł) Dzyeciártkowſki z Obertiná. (–) TEgo domu ná ſwiecie tylko ſie cień błąka/ [...] Acż koły wyłamano koło tego płotá/ Ale w iego deſzcżułce mieſzka cáła cnotá PaprPan H2v; Gdy inne z błędney źiemie w Niebo poſzły Cnoty/ Tá [nadzieja] ſię nam wżdy wſtrzymáłá iednáż miedzy płoty RybGęśli B; Więc ich [heretyków] wyćiągnąć z opłotkow/ więc ie z ćiernia wywlec. Na płoćiech vwięzli/ y niechcą áby ich przymuſzano. WujNT 256.
Fraza: »ledwe płot nie gore« = niebezpieczeństwo jest blisko (1): O cudzych ſie nowinkách z dáleká pytamy/ Nam ledwe płot nie gore á wżdy nie nie dbamy. RejZwierc 253.
Zwroty: »około płotu chodzić, iść podle płota« = iść bezpieczną drogą (1:1): Zmienią ſye náſze ſtany. dobrze ſye ták rządzą. Lepiey iść podle płotá. widzę gdźie mam chodźić. Ach/ to wielka ślepotá, nie trzebá mię wodźić. LeovPrzepSamb b4; NiemObr 30.

»płot grodzić« (1): Przyſzli Pogáni z vlic y z roſtáiow: niechże też przyidą haeretycy/ á tu naydą pokoy. Bo ktorzy płoty grodzą/ ćić rozdzielenia ſzukáią. WujNT 256.

»około płota harcować« = czyhać (1): A my ſwoie [harcowniki = świat, ciało, diabła] thuż vſtáwicżnie około ſiebie mamy/ á tuż záwżdy około náſzych płotow hárcuią/ á wżdy o nich żadney piecżey nie mamy. RejZwierc 114v.

»pod płotem leżeć« = być znieważonym [szyk zmienny] (2): Paſterze ych [kościołów fałszywych] zapamiętawſzy vrzędu ſwego ſamy ſię paſſą y zowa ſię koſciolem pozeraiąć maiętnoſcy vbogiego koſcioła zywego/ á koſcioł zywy nędze cirpy podplotem leząc SeklKat Q3, L2v.

»mieć [co] około płota« = mieć coś w pobliżu (1): Obácżże káżdy/ ieſliże iuż tey źwierzyny [nieprzyjaciół doſyć nie mamy/ y w oborach náſzych y około płotow náſzych. RejZwierc 189.

»przełamywać płoty« = otwierać drogę (1): IA Cnotá ſzcżeśćiem coffam/ iam ieſt bicż niecnoty/ Ia ludźiom przelámuię ná wierzch Niebá płoty RybGęśli C2v.

»puścić się płota« = być śmielszym (1): Wyſtąṕ ty coś ćiągął kotá/ A puść ſye ná chwilę płotá: Vchowa ćię dźiś Bóg ſzkody Bo tu opodal do wody. KochSob 59.

»przez płot skoczyć« = zniknąć (2): To iuż tám [gdzie służba kradnie] więc nieſporo byś nabárzyey tłocżył/ Bo iednego [worka] doſypieſz drugi przez płot ſkocżył. RejWiz 57v, 12v.

»płot ugrodzić [z czego]« = otoczyć się (1): Tákże też ty s Swiniámi/ y s tymi Kozámi/ Chodziſz/ á chłopi ná cię/ dybią s ſiekierámi. Ale kiedy nadobny/ płot vgrodziſz s cnoty/ Wnet odwiemym pocżćiwość/ ſtánieć przedewroty. RejZwierz 133v.

[»za płot wymietać (a. miotać), zarzucić« = marnować: Nuż owi/ którzy [...] w rozdawániu hoynym ſwoim/ nie ludzkośći/ ále hárdéy ſwéy dumie dogadzáią [...]: Izaż tákowi ludźie [...] dobrodźieyſtw ſwych zá płot nie miecą SenekaGórn 49 (Linde), 78, 290 (Linde).]

»zostać za swym płotem« = nie wtrącać się do cudzych spraw (1): zoſtań zá ſwym plotem [!] Krolu: inne ſą gránice Krolewſkie/ inne kápłáńſkie. SkarŻyw 91.

Wyrażenia: »dziurawy płot« = dyby (1): [złodziej] Cżęſto w drewniáney śieći y w dźiuráwym płocie V więźnie [!] więc nieborak/ y bywa w kłopoćie. KlonWor 38.

»koł płotu tego, [koł jednegoż płota, z tego płotu koł]« = taki sam (1): Nie mówię tego ku zelżywośći Rycérſtwá Polſkiégo/ vchoway tego Pánie Bo że/ bom też ſam ieſt kół płotu tego/ iáko ono mówią: Sum os de oſibus, et caro de came hac. OrzQuin F4; [Hic de grege illo est. To z tego płotu koł. TerentMatKęt K7v; Otwin(?)Erot 69].

a) bibl. W przekładach i aluzjach do Ier 5/25, Ps 79/13 (15):
Zwroty: »opleść, ogrodzić płotem« [szyk zmienny] (2:1): Iżem ią ſpráwił winnicę miłemu ſwemu/ y oplotłem ią płotem/ y ogrodziłem ią murem RejPos 59v, 60v; ArtKanc K5.

»rozgrodzić, skazić, rozrzucić, rozpleść, popsować płot; rozrzucony płot« [w tym: czego (10), około czego (2)] [szyk zmienny] (3:3:2:2:1;1): Y cżemużes miły panie skaził płot iey [winnicy] [ut quid destruxisti maceriem eius] á depczą y każą ią wſzitci ktorzi idą drogą. WróbŻołt 79/13, cc2; RejPs 120v; LubPs S3v; A thák ia też tho chcę okázáć co mam nád nią [winnicą] vcżynić: Roſplotę płoty iey/ á rozwálę mury iey/ á dam ią zeżrzeć źwirzętom dzikim. RejPos 60, 61, 123; RejZwierc [193]; KochPs 121; ArtKanc I16v, K5v [2 r.].

Szereg: »płot i mur« (3): Słuchayże dáley co tu o tey winnicy ſwoiey przez Proroká powiedał: Iżem ia ią oplotł płotem y ogrodził murem RejPos 60v, 59v, 61.
b) Metonimicznie: sprawa sądowa o płot (1): Izażby ty kozy/ ty płoty/ ty ſpáśi nie mogły domá álbo ná wiecach zoſtáć? RejZwierc 189v.
c) Obrona; obrońca (9): Skaziłeś wſzytki płothy iego [sługi twego] [destruxisti omnes sepes eius] á twierdzą iego położyłeś w ſtrach. WróbŻołt 88/41, ee5v; RejRozpr K3; iákiż tho wżdy rozum/ y iákaż to rádá/ Máiąc płoty gotowe/ od złego ſąſiádá/ Wolą áby tám Wilcy/ Kozy drapyąc wyli/ Niżby ſie zacni ludzye/ y páńſtwá/ mnożyli. RejZwierz 110; A przetho pan Bóg mówi v Ezechielá proroká/ o żydach: Szukałem miedzy nimi mężá/ kthóryby płothem był/ á ſtánął przećiwko mnie/ dla źiemie ábych iey nie roſpraſzał BiałKat 146.
Zwroty: »płotem ogrodzić« (1): [św. Piotr z Werony] wſtąpił w zakon S. Dominika/ [...] chcąc mocnym płotem/ ábo racżey murem ogrod duſze ſwey/ w ktorym cnoty święte ſzcżepił/ ogrodzić. SkarŻyw 371.

»rozmiotać płot« (1): Przewrociłeś on teſtáment ſługi twego wiernego/ [...] Rozmiotałeś płoty iego iteż mocne obrony [Destruxisti omnes saepes eius Vulg Ps 88/41] LubPs T5v.

»za [czyim] płotem siedzieć« = być odgrodzonym od nieprzyjaciela przez państwo ościenne (1): [wojewoda wołoski powiedział:] iż nyewiem czo ſye myli boze dzyeye yz yego k.m. baczacz [...] czoſye dzys temv poganjnv okvpvye nyeraczi mye nyczim wſpomocz a tho ſna yednak za mim vbogym plothem szyedzą LibLeg 11/13v.

Szeregi: »płot abo mur« (1): SkarŻyw 371 cf »płotem ogrodzić«.

»płot i obrona« (1): LubPs T5v cf »rozmiotać płot«.

»zawoza albo płot« (1): Zelázo y miedz obow twoiá [ferrum et aes calceamenta tua] (marg) Albo záwozá [!] twoiá álbo płoth twoy. (–)/ á iáko dni twoie ſiłá twoiá. BudBib Deut 33/25.

d) Przeszkoda (1): Ale gdibychmy ſobie ſpołu á wiernie pomogli/ nie byłoby ták mocnego płotu ktoryby nam zágrodził do porządku á do dobrego Koronnego/ ábychmy go przełomić nie mieli RejZwierc [193v].
a. Służący do celów wojskowych (2):
Wyrażenie: »pleciony płot« = zasieki (1): Concaedes – Plieczioni płot. Calep 230a.
[Szereg: »jastki i płoty, płot abo jaszczki«: Gdźieby nieprzyiaćiel chćiał przez ſowite przekopy ſuche ku ſzturmu iść/á chćiał ábo ludźmi abo chroſty zámiotáć á zrownáć/ máią iáſtki y płoty cżynić wártkie nád przekopy/ á ták zákopáć nie może/ iákoby kraty dźiáłáć. ŁaskiSprRyc C2, C.]
Przen: W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1): Pełno iey [śmierci] wſzędy/ rwie ſie y w namioty/ Przez gęſte wozy/ przez wáły/ przez płoty. KochSz B3v.
2. [Żywopłot: Może też być ieſzcże inákſzy płot z tákowego ſádzenia drzew álbo płonek iákich zwłaſzczá około dworow álbo folwárkow ná moc y ná trwáłość Cresc 1571 144; wierzchnie obſádzenie [...] ma być ſádzono z drzew więtſzych ktoreby rychło roſły/ [...] ktore gdy śię przyymą/ tedy trzećiego roku latorośli iednego drzewá z drugim/ áby ták on płot miężſzał/ gdyby ſię iedná gáłąź z drugą plotła zraſtáiąc. Cresc 1571 145, 145.]
3. Przegroda na rzece w kształcie kraty, służąca do połowu ryb; saepes JanStat (3): Nie płotámi/ ále śiéciámi [non sepibus, sed retibus JanStat 1099] ryby łowić trzebá. SarnStat 682, 917.
Szereg: »jaz i płot« (1): rzeki ſą zámknioné Iázy gęſtémi/ y płoty [obstraculis multis, et sepibus JanStat 1098] SarnStat 917.
4. Tratwa [z czego] (1): A gdy ſię nád Wilią wſzyſcy [wojsko litewskie] ſciągnęli/ wnet z wielkich kłodźin poczynili płoty/ ná ktorych koláſſy y wſzyſtko woienne narzędzie/ nie długo tráctuiąc/ przepráwili StryjKron 265.

Synonimy: 1. mur, ogrodzenie, parkan, przegroda; a. jazki; 3. jaz; 4. płet, trafta.

Cf PRZEŁOMIPŁOT

MN