[zaloguj się]
[pdf]

POCZUĆ (137) vb pf

o jasne.

Fleksja
inf poczuć
praet
sg pl
1 m -em, -m poczuł m pers -chmy poczuli
2 m poczułeś m pers
f -ś poczuła m an
3 m poczuł m pers poczuli
f poczuła m an
n subst poczuły
plusq
sg
3 m był poczuł
imperativus
sg pl
2 poczujcie
3 niech poczuje niech poczują
conditionalis
sg pl
1 m m pers by poczulismy, byśmy poczuli
2 m byś poczuł, by poczuł m pers
3 m by poczuł m pers by poczuli
f by poczuła m an
impersonalis
praet poczuto
participia
part praet act poczuwszy

inf poczuć (15). ◊ fut 1 sg poczuję (4). ◊ 2 sg poczujesz (16). ◊ 3 sg poczuje (33). ◊ 1 pl poczuj(e)my (2) RejWiz, SienLek, poczuj(e)m (1) BielSjem. ◊ 3 pl poczują (14). ◊ praet 1 sg m -em, -m poczuł (4). ◊ 2 sg m poczułeś (1). f -ś poczuła (1). ◊ 3 sg m poczuł (12). f poczuła (6). ◊ 1 pl m pers -chmy poczuli (1). ◊ 3 pl m pers poczuli (5). subst poczuły (1). ◊ plusq 3 sg m był poczuł (2). ◊ imp 3 sg niech poczuje (1). ◊ 2 pl poczujcie (2). ◊ 3 pl niech poczują (1). ◊ con 2 sg m byś poczuł (1) CzechEpPOrz, by poczuł (1) RejZwierc. ◊ 3 sg m by poczuł (4). f by poczuła (1). ◊ 1 pl m pers by poczulismy, byśmy poczuli (2). ◊ 3 pl m pers by poczuli (1). ◊ [impers praet poczuto.] ◊ part praet act poczuwszy (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Doznać; sentire Vulg, Modrz, JanStat, Cn; noscere PolAnt; intelligere, percipere, persentire Cn [w tym: kogo (6), co (81)] (98):
a. O ludziach (87):
α. Odczuć wrażenie organiczne (34): A thak gdy by ſie kto miał dać rzezać albo przepalać na niektorym mieſcu żelazem gorączem/ napierwey ma wziąć ten trunek aby nie pocżuł FalZioł I 87a, I 26b, 96d, V 92v; RejKup m6; Pomáżże tedy żołćią ocży iego/ kthory gdyć pocżuie kąſánie żołći/ będźie tharł ocży/ y zrzući z nich bielmo BibRadz Tob 11/7; Kiedy poczuiemy iáką niechęć álbo zátkánie/ tedy mamy ieść iuſzno z Winem białym SienLek 8, 5; RejPos 256v; BudBib Tob 11/7; Tąć oboią pracą ludźie nie leniwi zábawiáią śię/ á iedną z tych vprácowawſzy śię do drugiey śię ſkłániáią: áby temi przemiánámi y vlżenie pocżuli/ y ochotnieyſzemi śię wróćili do tey prace od ktorey odeſzli. ModrzBaz 37; KochPs 60.

poczuć z czego (2): BierEz I3; ieſſy nié [nie ubywa choroby w cieplicach]/ niech ſye indźiéy vda: á ieſli pomoc znich poczuie/ niech [...] Páná Bogá chwali Oczko [40]v.

poczuć w czym (2): BibRadz Iob 20/20; w ſzoſtym mieśiącu od pocżęćia ſwego/ dał ſię pocżuć w żywoćie mátki ſwey CzechEp 149.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z odpowiednikiem: to (1); iż(e), że (4), zaimek względny (1)] (5): FalZioł IV 30c; dla tego ieſt cżuyny [żołądek], aby cżłowiek pocżuł to czo iemu ſzkodzi albo nie ſzkodzi. GlabGad E7; Leop Mar 5/29; Kiedy pocżuieſz iż ćie Dná pokuſza/ hnet nátłucz czoſnku á ná bolącé mieſtce przywiń SienLek 122v; WujNT Mar 5/29.

W charakterystycznych połączeniach: poczuć ciężkość, jad, kamień, kąsanie żołci (2), moc (2), nasycenie, niechęć, odmianę w zdrowiu, płod, pomoc, przemienienie, skażenie, ulżenie, zatkanie; poczuć w żywocie (2); nic nie poczuć; dać się poczuć.

Zwroty: »ani poczuć« (1): Nie brzytwą ći ia ná nię póydę/ nie żelázem: Mam coś oſobliwſzégo/ co ták lekkim rázem Brodę z mieyſcá wyſádźi/ że áni pocżuie KochBr 153.

»bol(eść) poczuć« (2): FalZioł V 99; Tákżeć kiedy zeydzyemy iuż żadney boleści/ Nigdy nie pocżuiemy RejWiz 96; GórnTroas 46.

»poczuć na ciele« = sentire corpore Vulg [szyk zmienny] (3): [człowiecze] ieſtlis młody ſtarzeieſz ſie, ieſtlis czudny będzieſz wnet ſzkaradi rozmaite przemienienie na ſwym ciele pocżuieſz BielŻyw 170; Leop Mar 5/29; WujNT Mar 5/29.

»w sobie poczuć« [szyk zmienny] (2): FalZioł IV 35d; Kto w ſobie iad poczuie niech zwierći korzeń polnéy ruty/ á niech go z winem wypije/ wypędźi go. SienLek 156v; CzechRozm 205v.

Przen (5): GlabGad K7v; tedy rozerwał [Samson] (ony) powrozy/ iáko gdyby (kto) rozerwał powrozek zgrzebny/ kiedy przegore od ogniá (marg) Wł kiedy pocżuie ogień. (–) [quando odorat ipsum ignis] BudBib Iudic 16/9; Nu ręce/ śiły doſyć/ nie próznuyćie/ Paſtwćie ſie/ pierśi téż rázy poczuyćie. GórnTroas 13; RybGęśli D.

poczuć z czego (1): A iáko tho żadnym obycżáiem być nie może/ áby cżłonek odcięthy pocżuć mogł z głowy iákie pośilenie RejPosWstaw 143v.

β. Odebrać wrażenie zmysłowe (20):
αα. O wrażeniach węchowych; odoran, olfacere Cn (13): [niewiasta] Vwárzyłá álbo vpiekłá dzyecię ſwoie/ á iádłá záwárſzy ſie. Drudzy pocżuli mięſo ono/ dobyli drzwi/ wydárli iey/ iedli. BielKron 147.

poczuć (inf) od kogo (1): WerGośc 264 cſ Ze zdaniem.

poczuć z kogo, z czego (2): BielKron 441v; SkarŻyw [237]; Ale v nas to pocáłowánie vſtáło/ podobno dla tego/ iż z drugiego ábo z drugiey/ y przez vlicę gorzałkę dobrze pocżuie. WerGośc 264.

[poczuć (inf) w czym: gdyż háłunowa wonią/ ieſt nieiáko przykra/ y ćierpnąca/ A w Boráśie tego oboygá niepocżuć SienHerb 593b.]

W zdaniu bezpodmiotowym [inf] (1): WerGośc 264 cf Ze zdaniem, [SienHerb 593b cf poczuć w czym].

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): iż ſtąd był vroſł obycżay v onych narodow/ áby białe głowy dawáły ná przywitániu pocáłowánie mężcżyznom ſobie krewnym y powinowátym/ żeby w tym mogli pocżuć/ ieſli od ktorey albo od ktorego wino pocżuć było. WerGośc 264.

Zwroty: »poczuć smrod(y)« [szyk zmienny] (2): Cżyáćie ſobie motyką w oboźie wychody/ By lud morem nie zdychał gdy pocżuie ſmrody. BielSjem 32; KmitaSpit C.

»poczuć wonią (A) (a. wonność)« = odorari odorem PolAnt [szyk zmienny] (4): BibRadz Gen 8/20; gdźie przyſzli do drugiego wyſpu/ gdźie wielką wonią pocżuli z drzewa/ [...] nie náleźli nic inego/ iedno Iáſzcżorki wielkie á drzewá roſkoſzney woniey. BielKron 441v; SkarŻyw [237]; Dyable iam też w portki náplwał/ etc. pocżułeś ty tę wonią/ y do inſzych grzechow moich do Regeſtru przypiſał? ReszPrz 51.

»poczuć wonią [w czym]« (1): a iż byś temu tym łátwiéy wierzył/ iż ty wſzytki rzeczy ćiáłom ſłużą/ doydźieſz tego właſnym vczućim/ ábowiem háłun y ſół w poćie poczuieſz wonią SienLek Vvv4.

Przen (2):
Zwrot: »wonią (A) (a. wonność) poczuć« (2): KrowObr 96; Otwórzcie vſzy ſwoié: á wonią dobrą przy dániu wam ſacramentów Páńſkich poczuyćie. BiałKat 246.
ββ. O wrażeniach dotykowych (2): A tkni ſie go [płomienia] pocżuieſz/ iáka tám moc będzye/ Wierz mi iżći gęſty pryſzcż ná ręce vſiędzye. Y z dáleká pocżuieſz mocną właſność iego/ Gdyć przypyecże RejWiz 111.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): RejWiz 111 cf wyżej.

γγ. O wrażeniach słuchowych; persentiscere, sentiscere Cn (3): S przygody pocżułá Wilcżycá płácż ich [Remusa i Romulusa]/ wyćiągnęła ſkrzynkę ná brzeg BielKron 98v; HistHel C3; KochSz G2; [wlazł złodźiey wdom/ po dáchu/ áby co vkradł: Niezdárzyło mu ſie/ ábowiem potzuto/ gdy chodźił á tętnał ErazmJęzyk M6v (Linde); A gdy thák ſſukáli y tu y owdźie/ poczuł ie Neger y począł wołáć ná nie z grobu w ktorym ſie kryl FlawHist 23].
δδ. O wrażeniach smakowych (2): Oćiec ſkoro ſkoſztował pocżuł trućinę BielKron 258v.
Przen [czym] (1):
Zwrot: »smak poczuć« (1): Teraz iako wpieniadzach [!] ludzie ſmak pocżuli/ Cnota/ i przyſtoieńſtwo do kąta ſię tuli. KochSat B2.
γ. Przeżyć uczucie, wzruszenie (7): SkarŻyw A3v; [Stwórco] Sczęśćie me/ chwało moiá/ niech wſkok wſtyd poczuią/ Ktorzy mi inſzą chwałę nie ćiebie cukruią. SzarzRyt B2.

poczuć z czego (1): będzieli ſie náſz Dworzánin ták ſpráwował/ iáko mu náznácżono/ wſzytki te [cnoty] naidzie w ſwym pánie [...]: s cżego Dworzánin wielką roſkoſz/ y vciechę pocżuie GórnDworz Ff8v.

W charakterystycznych połączeniach: nadzieję poczuć, namiętność, pokusę, porwanie z grzechu, rozkosz, uciechę, wstyd.

Zwroty: »na się poczuć« (1): Benedykt ś. gdy ná śię tákową pokuſę pocżuł/ nie do żony nátychmiaſt ſie vćiekł/ ále miedzy ćierznie y pokrzywy śię nágo położył WujJud 211.

»w sobie poczuć« (1): przedśię tey zapłáty dla tego ſpodźiewáć śie mamy/ iż śie ták ſpodobáło Pánu Bogu/ ábyſmy tákową nádźieię w ſobie pocżuli. KuczbKat 400.

Szereg: »poczuć i poznać« (1): A ieſliby kto [...] pocżuł z wielkim dźiwem y zumienim náſzych cżłonkow práwo/ (to ieſt namiętność) y poznał też ſmyſłow żądliwości [...]/ iákoż tedy niebędźie mogł z wielką chućią przyſtoynego ſzukać lekársſtwá do tey złośći ták wielkiey KuczbKat 395.
W przen [co jakie] (1): [Franciszek] Co śię przedtem w pánie kocháł/ to zatem/ ſwoie ſerce od niego odwroconé poczuł MurzHist D3v.
δ. Doznać oddziaływania z zewnątrz: doświadczyć, przeżyć (26): Bo kto nád śiły mocuie/ Rychłą w tym ſzkodę pocżuie BierEz H2v; Kto lećie proznuie/ źimie pocżuie. BierEz Mv; HistAl E8v; MurzHist H4v; Abowiem małżonkowie muſſą potzuć wiele dolegśći dotześnych/ o kthorych takowi/ co żon niemáią/ nic niewiedzą. KrowObr 225, 225 marg, Ss4; Leop 2.Par 26/20; Thákći pogáni pocżuią gniew iego [Sic iram eius gentes haereditabunt]. BibRadz Eccli 39/27; GrzegŚm 24; BudBib Eccli 39/27; SkarŻyw 582; Beſkid y Modrą gorę/ wſzyſtko opánuiem: Nieprzyiaćielá ſnádnie z tych gor wſzech pocżuiem. BielSjem 17; KochTarn 75; Ale cóż ia to mému [Hektorowi] nędzna obiecuię/ Zápómniawſzy niewoléy którą hnet pocżuię? GórnTroas 36; RybGęśli B4; WujNT 478.

poczuć kogo kim (1): Niepobożnégo nienawidzę/ Złoczyńcą iáko żyw ſye brzydzę: Nieprzyiaćielem mię pocżuie/ Kto pokątnie o ludźiéch żuie. KochPs 150.

poczuć u kogo (1): W cżym v Małżonká niełáſkęś pocżułá? WisznTr 16.

poczuć skąd (1): Ieſteſmy powinni duchownégo pokármu [...] vżyczáć [...] y ſkąd dárów błogoſłáwieńſtwá y zapłáty wiecznéy czekamy/ áby ztąd niepoczuliſmy vſzkodzenia żywotá wiecznégo SarnStat 986.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Iuż pocżuć muśiſz iż Pan thwoy á Bog twoy złożył s ciebie rękę ſwoię á opiekę ſwoię. RejPos 223.

W charakterystycznych połączeniach: poczuć gniew (2), kaźń, łaskę, miłość bożą, moc (2), nakażenie, niełaskę, nieprzyjaciela, plagę pańską, pomoc bożą, przeciwność, szkodę, ucisk, uszkodzenie żywota wiecznego, wiele dolegliwości (3).

Zwroty: »nad sobą [co] poczuć« (1): A yák táśmá ktorą byodrá ſwoye przepáſuye/ Ták nád ſobą yuż nyech wyecżnye ſrogą kaźń pocżuye LubPs Zv.

»poczuć w sobie« [szyk zmienny] (2): MurzHist H4v; Gdyż moc rámieniá twoiego możnie w ſobye pocżuią LubPs T5.

Przen (2): áby Rákuſka Ziemia y inſze ku niey náleżáiące/ Tureckich náiázdow y łupieſtwá nie poczułá. LeovPrzep B2, a4v.
b. O zwierzętach: instynktem lub zmysłami (11): Złodziey niegdy w dom był wſzedł kráść Pies go pocżuł y iął ſzcżekáć BierEz Nv; FalZioł IV 20c; HistAl K8v; BielKom A2; BielKron 116; SienLek 192; támże pod górą Rámeburg Ochrá rzeká/ bierze w śię ſtruſzkę [wody kwaśnej]: którą w ónym mieyſcu ledwie ryby poczuwſzy/ zdycháią. Oczko 4; RybGęśli Cv; KlonWor 23.

poczuć od czego (żywotne) (1): Gdyć ſye liſzki/ álbo tchórze/ do kur nęcą/ day im ſuchą wątrobę liśią álbo tchorzową/ [...] á gdy ty źwierzętá/ to od nich poczuią nie będą ſye śmieć do nich kuśić. SienLek 192.

W charakterystycznych połączeniach: poczuć człowieka, miejsce, stado znajome, woźnicę niesprawnego, zwierzę, żywność.

Zwrot: »wonią (A) poczuć« (1): Cżemu ſępowie daleko wonią pocżuią. GlabGad B8.
2. Zdać sobie sprawę, zrozumieć (przez rozumowanie, obserwację lub przeżycie wewnętrzne); cognoscere, sentire Calag, Cn; subodorari JanStat; animadvertere, discere, mente capere, percipere Cn [w tym: kogo (3), co (21)] (32): gdy [...] przychodząc do mnye cni ſludzy cnotliwey pányey/ odemnye żądáli yżbych Polſkim piſmem nieco wybiyał. Gdyżem poczuł ták wyelką żądzą tych twoich ſlug álbo wielmożnoſći wáſſey/ nie mogłem ſie wſtrzymáć bych wtem wdźięcznośći nie vkazał March1Wiet Av; BierEz N2; Ktory przenioſl gory/ á nie pocżuli [et nescierunt] ći co ie wywroćił w pierzchliwośći ſwoiey. Leop Iob 9/5; RejZwierc 232v; Bo gdy wdzięcżność tych wirſzow vbogich pocżuię/ Ku więtſzym rzecżam k ſławie twey pioro zgotuię. StryjWjaz A2v; Calag 348b; SkarŻyw 250; NiemObr 59; NIedármo Bácchá z rogámi máluią/ Bo piiánégo y dźieći poczuią. KochFr 22; Tę roſkoſz/ którą teráz ták drogo ſzácuieſz/ Puſćiſz tániéy pochwili/ gdy prawdę poczuieſz. KochFr 32; WisznTr 7.

poczuć z czego (2): ktorych [żywotów świętych] cżytánie y vważánie iáką ma do pobożnego żyćiá pomoc/ [...] káżdy dobre ſerce máiący z ſkutku y cżytánia pocżuie. SkarŻyw A2; WujNT przedm 27.

poczuć kogo jakim (1): Gdy was wſzech ku tym rzecżam chutliwe pocżuię/ Pomogę wam do tego co ſie będzie godzić BielSjem 15.

poczuć kogo a. co (żywotne) po czym ze zdaniem przydawkowym orzekającym (1): (marg) Głupi gdy miedzy zacnemi. (–) A theż gdy miedzy zacne przydzye ogon tuli/ Ieſzcżechmy go po kroku iż Dudek pocżuli. RejWiz 98.

poczuć w czym (1): Bo gdy ktho iuż pocżuie w ſumnieniu ſwoim to pirwſze przez Páná vſpráwiedliwienie ſwoie/ iuż ſie ſtára áby mu było przydano tego vbioru więcey z miłoſierdzya Páńſkiego RejAp 158v.

poczuć co w czym [= że coś jest jakieś] (3): LudWieś B5; Gdym tedy w niey [umiejętności] poczuł pożytek/ będę dawał chwałę temu kthory mi dał doſtąpić mądrości. BibRadz Eccli 51/22; Pocżuł Pan Bog wdzyęcżność w iego ofierze BielKron 5v.

cum A cum inf (1): y wſzelką chytrą zmowę álbo ſtánowienie/ które poczuię bydź czynione ku ſzkodźie y niepożytku krolewſkiego Máieſtatu [...]/ przeſtrzegę wczás/ y będę dawał znáć. SarnStat 1125.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (1); zaimek pytajny (4), że, iż (2), jeśliże (1)] (7): I przetoſz gdym poczuł/ żem ieſt naſamym duchu [...] ranion/ wnetem poznáł iżę [!] iuſz pomnie MurzHist P; BielKom D8v; bo był pewnie pocżuł co to ieſt zá krol/ y iákie ieſt kroleſtwo iego RejAp 126; GórnDworz E6v; y pocżuć możemy/ ieſliże w nas ieſt Duch S. KuczbKat 70; RejZwierc 186; SkarŻyw A2.

W charakterystycznych połączeniach: gorszy czas poczuć, moc, pijanego, pożytek (3), prawdę, skutki, usprawiedliwienie, wdzięczność (2), wiadomość nauki, zdradę, zysk.

Zwrot: »poczuć w sobie« [szyk zmienny] (5): GliczKsiąż N3; á gdy iuż to pocżuie w ſobie/ iż ſie poducżył/ wiele tym ſobie pomoże/ kiedy vźrzy rozmáite ludzie theyże profeſſiey GórnDworz E6v; RejZwierc 199v; CzechRozm 185, 204v.
Szereg: »poczuć i (a) poznać« [szyk 2:1] (3): nyechay [każdy] w náukách cżás dobry vcżyni przy yednym preceptorze nyech zmyęſzka áż pocżuye y pozna wſobye wyádomosć náuki GliczKsiąż N3; RejZwierc 199v; CzechRozm 185.
W przen (2):
Zwrot: »na sercu poczuć« (2): CzechRozm 66v; Mam w pánu Bogu moim nádzieię/ żebyś W.M. znácżną odmiánę ná ſercu ſwym rychło pocżuł. CzechEpPOrz *.
3. Dowiedzieć się (4):

poczuć co (2): A gdzie ſie co ziáwi nowo Iuż rzecznikom bywa zdrowo Bo ſie Więc tám preſentuią Gdy co ſmácznego poczuią RejRozpr C. Cf poczuć co u kogo.

poczuć co u kogo (1): Albo gdy gęſty worek v kogo pocżuią/ By theż był iáko świniá/ wſzyſcy mu dutkuią. RejWiz 97.

Ze zdaniem dopełnieniowym (2): GliczKsiąż C8; Vrzędnik [...] chce y polną robotę y ono zrobić cżego omieſzkał: gdy pocżuie że Pan iedźie. GostGosp 36.

4. Odzyskać czucie (2): Ták to widzi w.m. zmartwiáło ciáło/ od rázu/ ále po trzeciem/ ábo cżwartym dniu/ pocżuieſz w.m. GórnDworz T; WerGośc 252.
5. Spędzić jakiś czas na czuwaniu; evigilare, excubare, pervigilare, vigilare, vigilias agere a. agitare Cn (1): Kto vczony/ álbo kápłan/ naylepiey po czterech godźinách wſtáć/ á poczuwſzy/ dwie záſye vſnąć godźinie SienLek 10v.

Synonimy: 1. doznać; δ. doświadczyć; 2. obaczyć, pojąć, poznać; 3. dowiedzieć się.

Formacje współrdzenne cf CZUĆ.

Cf POCZUCIE, POCZUTY

AW, (MM)