[zaloguj się]
[pdf]

ROZSĄDZIĆ (118) vb pf

rozsądzić (113), rosądzić (5 + kust); rosądzić UstPraw, MycPrz, WierKróc (2); rozsądzić : rosądzić RejPs (1:kust), Mącz (4:1).

rozſ- (101), roſs-, rosſ-, roſſ- (12).

o jasne.

W inf -sądz- (30), -sędz- (8); -sędz- RejKup, KrowObr (5), BudBib; -sądz- : -sędz- NiemObr (4:1); w 2 sg imp -sądź (27 + kust), -sędź (1); -sędź : -sądź RejPs (1:kust); w 2 pl imp -sądźcie (7), -sędźcie (1) RejPos; w pozostałych formach -sądz-.

Fleksja
inf rozsądzić, rozsędzić
praet
sg pl
1 m -em rozsądził m pers
2 m -ś rozsądził m pers -ście rozsądzili
3 m rozsądził m pers by byli rozsądzili
imperativus
sg pl
2 rozsądź, rozsądz rozsądźcie, rozsądzcie
3 niech, niechåj, niechåjże, niechże rozsądzi niech rozsądzą
conditionalis
sg pl
1 m m pers bysmy rozsądzili
2 m byś rozsądził m pers
3 m by rozsądził m pers
impersonalis
praet rozsądz(o)n
participia
part praet act rozsądziwszy

inf rozsądzić, rozsędzić (38). ◊ fut 1 sg rozsądzę (1). ◊ 2 sg rozsądzisz (3). ◊ 3 sg rozsądzi (10). ◊ 1 pl rozsądzim (1). ◊ 2 pl rozsądzicie (1). ◊ 3 pl rozsądzą (2). ◊ praet 1 sg m -em rozsądził (1). ◊ 2 sg m -ś rozsądził (2). ◊ 3 sg m rozsądził (1). ◊ 2 pl m pers -ście rozsądzili (1). ◊imp 2 sg rozsądź [w tym zapis: -ć (2)] (17), rozsądz (11 + kust); -dź March2, LubPs (6), Leop (2), BibRadz (2), RejZwierc, SarnStat, CzahTr; -dz WróbŻołt, RejPs (1 + kust), BudBib (2), BudNT (2); -dź : -dz KrowObr (1:4), CzechRozm (2:1). ◊ 3 sg niech, niechåj, niechåjże, niechże rozsądzi (6). ◊ 2 pl rozsądźcie (6) LubPs, BibRadz, RejPos, CzechRozm, CzechEp, ArtKanc, rozsądzcie WujNT (2). ◊ 3 pl niech rozsądzą (1). ◊ con 2 sg m byś rozsądził (1). ◊ 3 sg m by rozsądził (8). ◊ 1 pl m pers bysmy rozsądzili (1). ◊ praet 3 pl m pers by byli rozsądzili (1). ◊ impers praet rozsądz(o)no (1). ◊ part praet act rozsądziwszy (2).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI w. (dwa z niżej notowanych przykładów).

1. Ocenić, wydać opinię; iudicare Vulg, PolAnt, Modrz; diiudicare Vulg (54): TV [tj. w tym dziele] niemáſz nic innego/ iedno bácżnemu rozſądkowi pámięć: bo nie przy káżdym rozſądku może wſzyſtkiego pámięć znośić. Dla tegoż zową piſmo/ Secunda memoria. A bácżny lepiey y rządniey rozſądźiwſzy vczyni/ gdy mu o onym potrzebna rzecż ná pámięć przyydźie. GostGosp 1; PowodPr 26.

rozsądzić co (21): tu iuż ináczey rozſądzić tego nie możemy/ iedno iż s thego [z obżarstwa, opilstwa i inszych zbytków] prętko vrość muśi on ſproſny á naſzkodliwſzy grzech/ [...] ono ſproſne łákomſtwo. RejZwierc 63v; MycPrz II C4; CzechRozm 232; ModrzBaz 13v; CzechEp 15; NiemObr 33; WujNT Matth 16/3[4]; Com więć [!] ocżymá widźiał á drugie com ſłyſzał/ Z tychem rzecży te Wierſze ták po proſtu piſał. Ktore rozſądź iáko chceſz tym ſię nie obruſzę CzahTr A4v. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

rozsądzić wedle czego (1): CzechEp 15 cf »roztrząsnąć i rozsądzić«.

rozsądzić z czego [= na podstawie czego] (2): Ale iákowi Biſkupi ieſteśćie/ ſnádnie kożdy może rosſędzić/ ſtego wáſzego ſwięcenia/ y przyſięgánia/ kthore Papieżowi Rzymſkiemu tzynićie KrowObr 126v; CzechEp 15.

rozsądzić o czym (1): od ktorego [hetmana Lizjasza] możeſz ſam rozſądźiwſzy o wſzytkim tym rozeznáć/ (marg) pytánia vczyniwſzy. (–) ocz my nań [na Pawła] ſkárżymy. WujNT Act 24/8.

rozsędzić skąd [= na podstawie czego] (2): Iuſz tu tedy ſtąd kożdy wierny obátzyć/ y roſsędzić może/ ieſliśćie wy ſą prawdziwi páſterze/ y prorocy KrowObr 240, 158.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (13); jeśli(ż(e)), li, izali ‘czy’ (21), iż, że (4), zaimek pytajny (11), zaimek względny (4)] (40): BielŻyw 2; March2 D4; Obátzże [...] y roſsądz: Ieſliże ſię tá pokorá y żywoty Papieżow Rzymſkich zgadzáią s pokorą Kryſtuſową/ álbo teſz Piotrową KrowObr 40, 9v, 37, 53, 56, 98 (11); ále kto z nich prawdźiwſzy ieſt/ [...] trzebá tu vrzędu ktoryby to rozſądźił OrzList i3; Dla tego bráćia namilſzy moi ſtrzeżćie ſię báłwochwálſtwá. Mowięć iáko mądrym/ rozſądźćież wy co powiedam. BibRadz 1.Cor 10/15; RejPos 74v; RejZwierc 63v; BudBib b2; WierKróc A4, B; Rozſądzże proſzę/ dobrzeli ći mowią/ ktorzy twierdzą/ żeby piſmo ś. wolne było od omyłek/ y wſzelkich fałſzow. BudNT przedm b2v, przedm c6v; Rozſądźćie to/ ieſliż ſłuſzna rzecż ieſt przed BOgiem/ was rádſzey ſłucháć niż BOgá. CzechRozm 251v, 54, 56v, 128v, 234; Lecż my wypiſzmy pirwey co to ieſt máieſtat/ żebyſmy dobrze rozſądźili/ komu obráżenie máieſtatu zádano być może. ModrzBaz 82; CzechEp 209, 342; ále ieſli to k rzecży/ y dźieći rozſądźić mogą NiemObr 37, 52 [2 r.], 130, 172; Lecz ieſli te wſzytkie siedm plag [opisane w Apokalipsie] máią być rozumiáne o ſámym ſądzie; to trudno ieſt wiedzieć: [...] ieſli ćieleſne y wedle litery máią być te plagi [...] czyli duchowne: to ieſzcze trudniey rozſądzić. WujNT 838, Act 4/19, 1.Cor 10/15; Tu káżdy rozſądźić może, że tá methodus, ieſt do náuczenia ſie czego pewnégo ſpraw doſkonálſza. SarnStat 667, 90.

W połączeniach szeregowych (2): żadny tzłowyek niemoże wiedzieć roſsędzić y rozeznáć ieſli ieſt łáſki/ álbo gniewu Bożego godzien y winien KrowObr 53, 37.

Zwroty: »rozsądzić dobrze« = recte iudicare Vulg [szyk zmienny] (2): WujNT Luc 7/43; Zaż nie przypátrzyłem ſię temu, że tákowi Ludźie, kto chce rozſądźić dobrze, wſzyſtkim inym Y przećiwnikámi ſą, y zobopolnego Dobrá [...] ſzkódźcámi iáwnymi. CiekPotr 79.

»rozsądzić prawdziwie, słusznie« [szyk zmienny] (1:1): BielŻyw 82; Ale ná tym mądremu doſyć/ ktory to rozſądzić prawdziwie może/ iż choćby ſie w przekłádziech rozne ſłowá naydowáły/ gdy rzecż cáła y właſna będzie/ że to odrzucono niema być CzechRozm 128v.

»roztropnie rozsądzić« (1): By był X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ chćiał ćierpliwie do końcá ſłucháć/ á świádkow więcey przypuśćić/ ktorzyby byli roſtropnie rozſądzili/ okazáłoby ſię to było/ iż X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ nieſpráwiedliwey rzecży nieprzyſtoynie bronił NiemObr 26.

»(sam) w sumnieniu swoim, sobie, u siebie rozsądzić« [szyk zmienny] (1:1:1): RejPos 74v; Rozſądzże teraz ſobie/ możeli to być takowy przekład [ksiąg starego przymierza z przekładu greckiego, nie z języka ebrejskiego] doſkonały/ álbo nie. BudBib b2; CzechRozm 56v.

»sprawiedliwie rozsądzić« (1): Niechayże iuż káżdy ſpráwiedliwie rozſądźi/ kto do śiebie władzą zwierzchnośći należącą przywięzuie/ myli [lege: my li]/ [...] Cżyli Pápież NiemObr 172.

Szeregi: »obaczyć i rozsądzić« (3): iaka to ieſt prawdá/ może iuſz kożdy ſtąd obátzyć/ y rosſędzić: Ieſliśćie wy przyiaćiele/ álbo nieprzyiaćiele Páná Iezu Kryſtá KrowObr 158, 40, 240. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»oglądać i rozsądzić« (1): Niechay káżdy wierny ogląda/ ktoſſkolwiek ſie Páná Bogá boi/ y niechay roſsądzi. Ieſli ia co mowię/ álbo piſzę/ zwaſni/ álbo iáko ty powiádaſz s pychy tzártowſkiey. KrowObr 98.

»przypatrzyć się i rozsądzić« (2): Potrzebá pilno temu ſię dowodowi przypátrzyć/ y mali w ſobie co pewnego rozſędźić. NiemObr 52, 33.

»rozeznać a (i) rozsądzić« (2): A gdy tho rozeznaſz/ á gdy to iuż ſam w ſumnieniu ſwoim rozſądziſz iż ták ieſt/ roſpomniſz ſobie tedy [...] RejPos 74v; z tákowych ſpiſków [notatek upoważnionych rewizorów] łátwiéy ſie rozeznáć y rozſądzić będźie mogło/ ná których Rzeczpoſpolita mieyścach byłáby vſzkodzona SarnStat 90. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»roztrząsnąć i rozsądzić« (1): Otoż nam tákową I.M. Logikę Papieſką/ nie Chriſtiáńſką/ potrzebá tu będźie wedle ſłowá Bożego/ wedle ſtárych niektorych w tey mierze pobożnieyſzych oycow/ á potym y z ſámego piſánia I.M. roztrząſnąć y rozſądźić. CzechEp 15.

»uważyć i rozsądzić« (1): Przeto ty ſam to v ſiebie vwaſz y rozſądź/ ieſliſz tu nie przyſtoyniey/ tych ſpraw kſztałtu niewolnicżego przypiſáć kſztałtowi Boſkiemu CzechRozm 56v.

»rozsądzić abo wyprawić« (1): boć do ſpráwy á do vporu zátrudnionego trzebá náuki/ ktory ábyś dobrze rozſądźił ábo wypráwił [quibus explicandis]/ vcżćiwſza záprawdę rzecż ieſt/ żebyś ty ſam mogł obácżyć właſność rzecży tey o ktorą grá idźie ModrzBaz 13v.

2. Rozpatrzywszy (sporną) sprawę, wydać wyrok; osądzić; rozstrzygnąć; iudicare PolAnt, Vulg; discernere Mącz; diiudicare Modrz (58): BielŻyw 117; (nagł) Artáxerxes Perſki Krol. (–) Poſłał im [mówiącym o królu niedobrze] wnet przywiley/ ná nim nápiſano/ Iż im wolność o Krolu záwżdy mowić dano. Ale to przypiſano/ áby też Krolowi/ Było wolno rozſądzić/ gdy kto o nim mowi. RejZwierz 12; GórnRozm G.

rozsądzić co (14), kogo (4): ForCnR Ev; GroicPorz f3v; RejWiz 80v; Leop 2.Reg 12/1; A gdy by ſię rzecz działá [...] o dźiedźictwo/ tedy ſędźia ma nam odkazáć/ przą y żalobą á my z rádámi náſzemi to rozſądźim UstPraw B4v; BibRadz Gen 31/37, Ex 18/22; BielKron 76v; Controversus, O co ſie yeſzcze práwuyą czego yeſzcze nie rozſadzono [!] w przi á wątpieniu ſtoyący. Mącz 488d; A ludzyom dobrze [sędzia uczyni]/ iż ich krzywdy rozſądzi/ o ktoreby bili [!] mogli dálſzych y więtſzych trudnośći vżyć. RejZwierc 94v; ModrzBaz 90v, 92; NiemObr 57; Miłośćiwy Królu, á to ſą minorennes, przyczyniam ſie zá niémi, rozſądź ich wáſzá K.M. SarnStat 1266, 792, 868, 1297. Cf rozsądzić kogo w czym.

rozsądzić kogo w czym [= pod względem czego] (1): Dokądże będzyecie ſądzić ſwiát w ſwey złośći [...] Rozſądźcye śirotkę w yego nyewinnośći [= uznajcie go za niewinnego] LubPs S5.

rozsądzić wedle (a. podług) czego (2): ForCnR Ev; A iáko nam ná Wiecách potrzebá ieſt Woiewody/ ktoryby rozſądźił/ ktora ſtroná práwo poſpolite po ſobie ma: ták też ná tey rozmowie wáſzey trzebáby vrzędu/ ktoryby rozſądźił wedle piſmá miedzy Sztánkárem á Sárnickim/ ieſliże Sárnicki ieſt Euthiches/ iáko Sztánkár powieda/ czyli Sztánkár Neſtorius/ iáko Sárnicki wiedźie ná Sztánkárá. OrzList g4.

rozsądzić miedzy kim (a miedzy kim a. czym) (6), miedzy czym a czym (1): Sálomon. (–) Dobrzeciem rozſądźił miedzy dwiemá ſwowolnymá niewiáſtomá/ ktore wyednym domu vdáwiły dźyęcyę [!]. March1 A3; OrzList g4; BibRadz Gen 31/37; Iżem ia ſpráwił winnicę miłemu ſwemu/ [...] j vſzcżepiłem ią bárzo dobrze/ [...] y cżekałem áby mi roſpłodziłá groná ſwoie/ á oná mi ſie obrociłá w płone wino. A przeto wy mężowie Izráelſcy/ rozſędźcie miedzy mną á miedzy tą winnicą moią [Vulg Is 5/3] RejPos 59v; RejZwierc 135; Tákże nie máſz miedzy wámi mądrego żadnego/ ktoryby mogł rozſądźić miedzy brátem ſwoim? WujNT 1.Cor 6/5. Cf »rozsędzić miedzy przą a przą«.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: zaimek pytajny (2), jesliże (1)] (3): OrzList g4 [2 r.]; Discernere utra pars habeat iustiorem caussam, Rozſądźić która ſtroná ma ſpráwiedliwſzą rzecz. Mącz 49a.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia w zdaniu nadrzędnym [w tym: jesliże (1), zaimek pytajny (1)] (2): OrzList g4; Ten [pirat skazany przez Aleksandra Macedońskiego na powieszenie] záwołał [...] rozſądź miedzy mną á miedzy ſobą kthoby godnieyſzy był obieſzenia miedzy námi. RejZwierc 135.

Zwroty: »rozsędzić miedzy przą a przą« (1): Gdy ktorey rzecży nie będzieſz vmiał rozſędzić [...] miedzy przą a przą [Si latuerit tibi aliquid in iudicio ... inter causam, et causam] [...]/ (gdy tákie) rzecży przećiwne wbronach twjch (będą) tedy [...] przyidzieſz do ofiárownikow Lewiego (rodu) [...] á (oni) oznaymią tobie/ rzecż ſądu BudBib Deut 17/8.

»rozsądzić roznice« (1): A chćiał [Pan] áby mu wdźięcżne iágodki rodźiłá [winnica]/ Ale oná cierpniące y przykre puśćiłá: Przetoż Ierozolimczycy/ Y mężowie Iudſcy wſzyſcy: Rozſądźćie te roznice/ me y tey Winnice [iudicate inter me et vineam meam Vulg Is 5/3] ArtKanc K5v.

»sprawiedliwie rozsądzić« (1): A także wierzymy W.M. iż nás ſprawiedliwie rozſądźicie podług ſtánu prawa. ForCnR Ev.

Szereg: »rozeznać i (a) rozsądzić« [szyk 1:1] (2): RejWiz 80v; Bo ták wiele/ y ták wielkich ſpraw ná káżdy ſeym przychodzi/ że y cżáſu niezſtawa/ y ſámi ſędźiowie ná to obráni niemogą iem doſyć vcżynić/ áby mieli wſzytkie rozeznáć y rozſądźić [cognoscendis ... et diiudicandis]. ModrzBaz 90v.
Przen [kogo, co] (5): Bo á co tákiego ieſt/ cżegoby rozum ludzki/ okrom krwie przelania rozſądźić niemogł? ModrzBaz 62; SarnStat 792.
α) Podmiotem jest tekst (3): Przetoż bárzo ná ſzalone poſzli owi heretycy/ ktorzy mowią: iż nas ſámo piſáne ſłowo Boże rozſądźi/ bez vrzędu y ſędźiego. SkarKazSej 698a.

rozsądzić w czym (1): A to názwiſko [kmieć] wyraża Ciuem ábo Colonum, obywátelá y rolniká. w czym nas ſáma dawna Bogárodźicá rozſądźić może/ gdy Iádámá w wiecznym v Bogá odpocżynieniu śiedzącego/ zowie Kmiećiem Bożym. PowodPr 68.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Ale ieſli [= czy] X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ tákową przyczynę dobrze vpátrzył/ ſłowá nápiſáne w texćie nas rozſądzą. NiemObr 90.

a. Sądzącym jest Bóg [w tym: kogo, co (20)] (23): WróbŻołt 118/132; Powſtáńże miły Pánye s twą Boſką możnoſcyą/ Rozſądź wſſytki narody przed twą oblicznoſcyą LubPs C2, S5v marg; BibRadz Ps 25/1; Wysłuchayże ty zniebá/ á vczyń y rozſądz sługi twe płácąc złośnikowi [...] á vſpráwiedliwiáiąc ſpráwiedliwego BudBib 2.Par 6/23, 3.Reg 8/32; O Kryſtuśie ſędźio ſtráſzliwy/ iáko to rozſądźiſz/ gdy iuż [...] [ciało twoje w chwalebnym sakramencie] ábo bronie á kule [...] oblátuią/ ábo ſie po kąćiech potuláć musi? PowodPr 53.

rozsądzić k czemu [= na co] (1): Wſzyſcy ludźie przedeń poydą/ [...] Tám rozſądźi wſzytki práwie/ grzeſzne k piekłu, wierne k chwale ArtKanc T.

rozsądzić w czym [= czym] (1): A gdy iuſz ták Pan Bog przyrzekł Noemu/ więcey Swiátá Potopem niezálewáć/ [...] przedſię ty condicie przydał/ [...] Iſz ieſli ludzie ná Ziemi mieſzkáiący grzeſzyć będą/ rozſądzę ich w głodzie/ álbo w mieczu/ álbo w ogniu/ álbo w ſmierći/ y morowym powietrzu/ y w trzęſieniu ziemie StryjKron 6.

rozsądzić w czym [= pod względem czego] (2): Y mnyę też rozſądź moy Pánye w mey ſpráwyedliwosći [= uznaj mnie za sprawiedliwego] A obácz iżeć przed tobą ſtoyę w niewinnosci. LubPs B6. Cf rozsądzić z kim w czym.

rozsądzić z kim w czym [= pod względem czego] (1): Iedno myę rozſądź [Panie] z nimi [z moimi sprzeciwnikami] w moyey nyewinnośći [= uznaj mnie za niewinnego] LubPs Cv.

rozsędzić z kim o co (1): Chcze Pan Bog ſtoba [księże] roſſedziċ O to wſzyſtko czocz dal rzędzyċ. RejKup c4.

rozsądzić miedzy kim a miedzy kim (1): Tedy rzekłá Sárái do Abrámá/ Mam krzywdę od ćiebie/ iam tobie dáłá ſłużebnicę ſwą w thowárzyſtwo: Ale oná widząc ſię być brzemienną/ wzgárdźiłá mię ſámá v ſiebie. Niechże to pan rozſądźi miedzy mną á miedzy tobą. BibRadz Gen 16/5.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): A nárzekáli ná nie [Żydzi na Mojżesza i Aarona] mowiąc/ Niechay to Pan wie ná was/ á niech rożſądźi/ iż dla was przyſzlichmy w mierzączkę do Fáráoná BibRadz Ex 5/21.

Zwroty: »rozsądzić sprawę, rzecz, w sprawie« = iudicare causam Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (3:1:1): Rozeznay ſąd moy a odkup mie dla ſlowa twego raczy mie ożywić. (koment) Rozeznay [Ps 118/154]), to ieſt rozſądz rzecż moię ktorą mam naprzeciw dyabłu y inſzym nieprzyacielom. WróbŻołt pp6; RejPs 37v; Leop Ps 73/22; Powſtańże o Boże á rozſądź ſpráwę twą/ wſpomni ná poháńbienie twoie ktore ſię dźieie od ſzalonego na káżdy czás BibRadz Ps 73/22; [Sułtan Sachmat narzeka na króla Aleksandra] Ale Bog [...]/ przed ktorym rowno ſtániewá/ w tey ſpráwie kiedy rozſądzi/ á nędze y vtráty moiey y zgwałconey przyſięgi pomśći ſię ſam ſpráwiedliwie StryjKron 692.

»rozsądzić w sprawiedliwości [= sprawiedliwie]« [szyk zmienny] (3): Bo then okrąg ſwyátá tego w ſwey ſpráwiedliwośći/ Rozſądzi [Iudicabit … in iustitia Vulg Ps 97/9] Pan ſpołu z ludźmi w tákowey práwośći LubPs X, B6, I3v.

Szereg: »rozsądzić a (to jest) rozeznać (a. uczynić rozeznanie)« [szyk 2:1] (3): WróbŻołt pp6; ROſſędz [!] á rozeznay pánie ſpráwy moie RejPs 37v; ROzſądź mię o Boże moy á vcżyń rozeznánie/ W tey przy ktora mi cżyni ták ſrogye treſtánie LubPs L4v.
3. Odróżnić, wskazać różnicę; discernere, secernere Mącz; iudicare Vulg (6): Secerno, Widźielić/ Wyłęczić/ Roſądzić. Mącz 49b, 49a; WujNT Iac 2/4.

rozsądzić co od czego, [kogo od kogo] (2): Mącz 49a; Sámá prawdá náucży cżłeká pobożnego/ Iák tu mądrze rozſądźić ma złe od dobrego. NiemObr ktv; [Bo iáko Zakon był przykazał rosſądźić trędowáté od nie trędowátych kápłanom BiałPos 221 (Linde)].

rozsądzić co z czym (żywotne) (1): Albo gdy gęſty worek v kogo pocżuią/ By theż był iáko świniá/ wſzyſcy mu dutkuią. [...] Iuż ſie nań przypuſzcżáią o káżdą rzecż z gołá/ A onby nie rozſądził ledwe s krową wołá. RejWiz 97.

Synonimy: rozeznać; 1., 2. oszacować.

Formacje współrdzenne cf SĄDZIĆ.

Cf ROZSĄDZENIE, ROZSĄDZON

LW