[zaloguj się]
[pdf]

ROZEZNAĆ (282) vb pf

Wszystkie samogłoski jasne.

Fleksja
inf rozeznać
praet
sg pl
2 m -eś rozeznåł m pers
3 m m pers rozeznali
imperativus
sg pl
1 rozeznåjmy
2 rozeznåj rozeznåjcie
3 niechåj rozeznå
conditionalis
sg pl
1 m m pers bychmy rozeznali
2 m byś rozeznåł m pers
3 m by rozeznåł m pers by rozeznali

inf rozeznać (205). ◊ fut 1 sg rozeznåm (2). ◊ 2 sg rozeznåsz (7). ◊ 3 sg rozeznå (20). ◊ 1 pl rozeznåmy (1). ◊ 2 pl rozeznåcie (1). ◊ 3 pl rozeznają (2). ◊ praet 2 sg m -eś rozeznåł (1). ◊ 3 pl m pers rozeznali (2). ◊ imp 2 sg rozeznåj (23) [w tym: każdy rozeznåj (3), może 3 sg]. ◊ 3 sg niechåj rozeznå (1). ◊ 1 pl rozeznåjmy (1). ◊ 2 pl rozeznåjcie (1). ◊ con 2 sg m byś rozeznåł (1). ◊ 3 sg m by rozeznåł (7). ◊ 1 pl m pers bychmy rozeznali (1). ◊ 3 pl m pers by rozeznali (1). ◊ part praet act rozeznåwszy (5).

Sł stp: rozeznać, rozznać, Cn brak, Linde XVI(XVII; wstawka z XVII) – XVII w.

1. Rozważyć, zbadać, przemyśleć; często też: ocenić, wydać opinię; stwierdzić; cognoscere PolAnt, Modrz; pronuntiare Mącz [w tym: kogo, co (72)] (132): RejJóz C4v; IEſłi będźieſz czytał/ á nie wſzytkoć poydźie w ſmák/ łáſkáwy Czytelniku/ nie zárázem łay/ ále pierwey pilnie czytáiąc rozeznay/ á nie vmieſzli rozeznáć/ od innych co ſye s tym rozumieią/ dobrzeli nápiſano/ pytay GroicPorz B3v, hhv; RejWiz 120; RejZwierz 1; RejAp 118; też the vſzy/ kthore przywykły melodiey/ lepiey ią znáią/ z więtſzą roſkoſzą prziymuią/ y ſubthylniey rozeznáć ią mogą/ niż drugiego/ ktory ſie w muzice nie ćwicżył GórnDworz K2v; RejPos 216v; tákże białégłowy/ [...] rozeznáć potrzebá/ áby młodſzéy ſtárégo ſpoſobu/ á ſtaréy inſzégo/ niż iéy latam przyſtoi/ lékárſtwá niedawano. Oczko 16.

rozeznać z czego (1): Yáko thedy żywot wyecżny á żywot docżesny myedzy ſobą rozni ſą. Ták náuká ábo náucżony cżłowyek od rzemyęsniká álbo od rzemyęſlá. Z cżego możem rozeznáć co lepyeyby było/ yeſli ná náuki ſyná dáć/ [...] yeſli ná rzemyęſlo GliczKsiąż G8.

rozeznać w czym [= w jakiej sprawie] (1): A vważaj káżdy ſumnienie ſwoie á obácż/ iáko tho ieſt ſtráſzliwa rzecż/ áby ten Pan miał przyść ná vpadek twoy á nie ná powſtánie twoie. A ktoż cie iny w tym rozeznáć ma/ iedno ty ſam/ roſpráwiwſzy ſie s ſumnieniem ſwoim. RejPos 30v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (23); zaimek pytajny (32), jes(t)li, -li ‘czy’ (15), iż, że (14), zaimek względny (1)] (62): FalZioł V 73v; O ramionach y o [ba]rkach ſędzić niemaſz żadney trudnoſci. [B]owiem by też nagłupſzy może to rozeznać iż [k]to ma miąſſze ramiona y barki, [...] taki też muſi być mocny GlabGad P; RejPs 49v, 139v; Samemuć to dám rozeznać Ieſtli przyſtoi oddawać Komu żłoſcią czyę dobroć RejJóz F3; RejKup b2, y4; MurzNT 28v; káżdy dobrego rozumu cżłowyek to rozezna/ iż lepyey co vmyeć niż nic/ lepyey być cżłowyekyem niż wołem álbo cyelęcyem yákim. GliczKsiąż H4, G8; KrowObr 53, 130v; RejWiz 18, 36, 53v; OrzList i2v; Bo ſnadź y nieprzyiaciel muśi to rozeznáć. Iż ten pan [tj. Jan Ocieski] ná wſzem godzyen/ Poſpolitey Rzecży RejZwierz 58v; (nagł) Zamek Krákowſki. (–) KTo ma rozum/ rozeznay/ zwłaſzcżá coś gdzye bywał/ Ieſliś táki Máyeſtat/ w ktorych ſtronach widał. RejZwierz 111, A5, 70, 71, 87, 90, 133, 143v; BibRadz *5, Iob 34/4; BielKron 444v; Mącz 254c, 412b; SienLek 5; gdy ſie pilnie przypátrzyſz [...] do cżego ſie ſciągáią wſzytki podobieńſtwá iego [Pisma Św.]/ tedy rozeznáć muśiſz iż to iáſna prawdá co thu ieſt nam przez Duchá ſwiętego obiáwiono. RejAp BB6, BB2v, 14, 16v, 111 [3 r.], 136v, 142; Zaſz owo nie piękna rzecż/ kiedy ſie białagłowá/ vbierze/ y vchędoży thák s proſtá/ á bez wymyſłow/ iż kto ią widzi/ nie może rozeznáć ieſli ſie chędożyłá/ ábo nie. GórnDworz Gv, B7v; RejPos 68, [137]v, 173v, 204v, 241, 321, 348v; RejZwierc 16, 75, 138v, 146, 156v (8); WujJud 131; CzechRozm 245v; ModrzBaz 27v; Phil B; KołakSzczęśl A3.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia w zdaniu nadrzędnym [w tym: kogo (1), co (2), miedzy kim (1), o czym (1); zaimek pytajny (2), jesli ‘czy’ (2), iż (1)] (5): Vmieyze Ludzy rozeznaċ Iako komu mas zaczeniaċ. RejKup e2v; [Jezus odpowiedział Żydom:] Náuká moiá nie ieſtći moiá/ ále tego ktory mię poſłał. Ieſliż kto będźie chćiał cżynić wolą iego/ rozeznać [lege: rozezna-ć] o nauce ieſliż ieſt z Bogá/ ábo ieſliż ią theż ſam z ſiebie mowię. BibRadz Ioann 7/17; iżby [dworna pani] rozeznáć mogłá miedzy wielem oſob/ kto w cżym godnieyſzy GórnDworz X4; RejPos 165; co woyt rozezna iż potrzebnego ieſt/ to woytowa niechay mocno ſchowa RejZwierc 15v.

cum A cum inf „być” (2): Ktoby ſie chciał przypátrzyć/ cnym poſtępkom iego [kasztelana Bieckiego]. Rozezna go Koronie/ być ná wſzem godnego/ Rozezna go y Pánu/ ſługę potrzebnego. RejZwierz 54v.

W połączeniach szeregowych (3): żadny tzłowyek niemoże wiedzieć roſsędzić y rozeznáć ieſli ieſt łáſki/ álbo gniewu Bożego godzien y winien KrowObr 53; Mącz 412b; Abowiem nietylko lepiey Biſkup álbo Papież wielkie rzecży rozeznáć/ oſądźić/ y opátrzyć może/ niżli proſty Kápłan: ále [...] WujJud 86.

Zwroty: »rozeznać dobrze« [szyk zmienny] (2):Przetoſz ſie nigdy prętko nie vkwapiay krwie puſzcżać: ale czo maſz działać, rozeznay pierwey dobrze. FalZioł V 73v; RejPos [308].

»każdy rozeznać może (a. musi); każdy rozeznaj« [szyk zmienny] (6;3): Nie ták iáko więc drudzy ty dáry ſzáfuią/ Wydárſzy chleb nędznikom/ pſom gi rozmietuią. A łzámi zálewáią potráwy cudzemi/ Tu więc káżdy rozeznay co zá przyſmák imi. RejWiz 18; RejAp 14, 111 [2 r.], 179v; RejPos 348v; RejZwierc 156v; CzechEp 98; rozeznáć [to każ]dy muśi/ że Oycżyznie ſwey ieſt powinien/ pomoc/ [Rátunek/ y podp]orę káżdego cżáſu Phil B.

»rozeznać pilnie(-o)« (2): Vważże to káżdy ſam v ſiebie/ á rozeznay pilnie w rozumie ſwym/ ieſliże też tákową głuchoſcią nie ſą záráżone nędzne vſzy twoie RejPos 204v, 173v.

»rozeznać prawie, właściwie« [szyk zmienny] (3:1): GlabGad Mv; S Kuropátnik zyemiánin/ Kuropátwá k temu. To przyiemni ptaſzkowie/ ſtanowi káżdemu. Y kto ich dobrze ſwiádom/ rozezna to práwie/ Iż tych cnot vżywáią/ ná káżdey ſwey ſpráwie. RejZwierz 87; SienLek 5; Więc iedni to á drudzy owo rozumieią/ A rozeznáć właśćiwie nie wſzyſcy vmieią. Co ieſt nawyzſze Dobro/ co błogoſłáwieńſtwo/ Co prawdźiwa ſzcżęśliwość KołakSzczęśl A3.

»rozeznać rozumem, wedle rozumu, w rozumie« [szyk zmienny] (1:1:1): Iuż y zyemię y niebo ſnádnie vmie [młodość] zbiegáć/ A káżdą rzecż wątpliwą rozumem rozeznáć. RejWiz 7, 39; RejPos 204v.

»rozważnie rozeznać« (1): Ale tu iuż teraz pilno ſie dzierz mądrośći/ ábyś tho mogł wſzytko rozważnie rozeznáć/ co ieſt przyſtoynego á czo ieſth nieprzyſthoynego ſzedziwośći twoiey RejZwierc 146.

»sam rozeznać« [zawsze w 2 os.] [szyk zmienny] (8): RejWiz 39; OToż macie ſwe przodki [Polacy]/ macie y pogány/ A co ieſt ſławá/ cnotá/ rozeznaycie ſámi. RejZwierz 90; OGień w domu zá roſkoſz/ też położyć może/ Iákoż y ſam rozeznaſz/ gdyć źimno nieboże. RejZwierz 135; RejPos 68, 74v; RejZwierc 138v; CzechRozm 203; WerGośc 236.

»(sam) u siebie rozeznać« (2): tu iuż máło o tym y piſáć potrzebá/ bo y nagłupſzy proſtak iuż to v ſiebie ſnádnie máło pomyſliwſzy rozeznáć może. RejAp 178v; RejZwierc 162v.

»snadnie (a. snadno), łatwie (a. łacwie, a. łacno) rozeznać« [w tym: zwrot (9), fraza bezpodmiotowa (2)] (8:3): RejZwierz 71; A gdyż nie máſz inego [słowa Bożego] nád tho ktore w piśmiech świętych ieſt zoſtáwione á nam podáne/ łácwie to tedy rozeznáć iáko ie ſobie wierni chwálcy Boży vwáżáć máią BibRadz *5; RejAp 136v, 142; RejPos 321; Tákże też náſłuchawſzy ſie álbo nácżedſzy ſie onych rozlicżnych rzecży/ ſnádnie rozeznáć czo cudnie piſka á co nikcżemnie bęcży. A to co cudniey piſka/ to ſobie [...] pilno vważáć RejZwierc 16, 75, 162v; Gdźie y Pſálmowi y Páwłowi gwałt wielki cżyni [ks. kanonik] náćiągáiąc ich ná ſwą dumę przećiw prawdźiwemu ſmyſłowi: iáko to pobożny Chriſtiánin łácno rozeznáć może. CzechEp 149, 98; WerGośc 236.

»rozeznać miedzy sobą« (1): Obierzmy ſobie ſąd/ á rozeznaymy miedzy ſobą [sciamus inter nos] co lepſzego. BibRadz Iob 34/4.

»trudno, niełacno rozeznać« [w tym: fraza bezpodmiotowa (2), zwrot (1)] = haud facile cognoscere Modrz [szyk zmienny] (2:1): OrzList i2v; MIlcżący bárzo máło/ rozny od mądrego/ Bo więc trudno rozeznáć/ kto ma więcey cżego. RejZwierz 133; ModrzBaz 27v.

Szeregi: »obaczyć i rozeznać« (1): á iákoż ſie tobie godźić ma bronić kogo drugiego/ gdybyś ná to nie miał oſobnego roſkazánia Bożego? obácż to ſam y rozeznay możeli to być wedle Bogá/ ábo nie? CzechRozm 245v.

»rozumieć a rozeznać« (1): Y dziś gdyć to wierny páſterz podawa imieniem á ſłowy Páná ſwego/ nie możeſz inácżey rozumieć á rozeznáć iedno iż chleb á wino podawa RejAp 16v.

»uważyć a rozeznać« (1): A tu iuż vważ á rozeznay/ ieſliże tobie ſtáną zá tho ony wśi twoie/ ony woły y kupiectwá twoie/ dla ktorycheś wzgárdził thák wdzyęcżne powołánie ſwoie RejPos 241.

W przen (2): Cnotá rozezna/ Coć ſie gdzie nie zda. RejZwierc [238]v; A ácżkolwiek śię cżęſtokroć ſercá ludzkie wielą rzecży zátrudniáią/ iż niełácno mogą rozeznáć co ieſt vcżćiwego/ wſzákże [...] ModrzBaz 27v.
Przen (2): Chciey przed ſię wzyąć cnotliwą ćirpliwość/ Tá rozezna wnet náſzę wątpliwość. BielKom F7v, E6v.
α. O Bogu (3): RejPs 48; Rozeznay ſam [Boże] myſli moye y wſſytki wnętrznośći/ Obácż to yeſliż thu chodzę drogą yákyey złośći LubPs eev.

W połączeniu szeregowym (1): RejWiz 113 cf Zwrot.

Zwrot:»rozeznać snadnie« (1): Gdyż w niebye y ná zyemi iego [Boga] możność władnie/ A wſzytko wie y widzi y rozezna ſnádnie. RejWiz 113.
a. Wydać wyrok, orzec w jakiejś sprawie; rozsądzić; rozstrzygnąć coś; iudicare Vulg, JanStat (33): prośmy Páná Bogá wſzyſcy/ iż nám racży [...] tę náukę dáć/ ábyſmy wzgodzie ſwiętey ieſzcże ten ieden Artykuł z Duchá Swiętego mogli rozeznáć BielKron 206v, 73; Mącz 56c; RejZwierc 228; przeto iż [sędziowie] ktorzy ná pieniądze/ ná podarki ważą/ nic prawdziwego/ nic ſpráwiedliwego/ nicz vcżćiwego rozeznáć nie mogą Phil L2; Aby [sędzia] vmiał rozeznáć rzeczy, vmieiętny. SarnStat 488.

rozeznać miedzy kim (pl) (3): BielKom F3; BielKron 115v; Dinoscere inter partes, Rozeznáć miedzy ſtronámi. Mącz 251a.

Ze zdaniem dopełnieniowym [zawsze: zaimek pytajny] (6): DiarDop 102; KRolá kiedy w Egipcie po śmierći chowáli/ Tedy dwá ſpráwy iego ſtoiąc wylicżáli. Ieden złe/ drugi dobre/ á ini ſłucháli/ A ktorych było więcey/ potym rozeználi. RejZwierz 12; BibRadzLev 13 arg; BielKron 36v; CzechEp 25; trudno rozeznáć Apoſtolſkiemu vrzędowi/ komu grzechy zátrzymáć/ á komu odpuśćić/ ieſli wſzyścy iednáko mowić będźiemy/ żeſmy tylko niepráwośći pełni. LatHar 111.

Fraza: »trudno rozeznać« [w tym: na kim (1)] (3): DiarDop 101; (nagł) Krolewny Polſkie Anná s Kátárzyną. (–) ZMyliłbyś tu Paryſku/ komu iábłuſzko dáć/ Bo ná rownych oſobach/ trudno to rozeznáć. Ktore ſtanem/ vrodą/ y w káżdey poſtáwie/ Będą ſobie podobne RejZwierz 49v; LatHar 111.
Zwroty: »przą, sprawę rozeznać« = causam cognoscere Modrz (2:2): BierEz Dv; RejWiz 80v; [mówi Mojżesz:] przą ktora ná was trudna odnośćie do mnie/ á (ia) ią rozeznam [audiam]. BudBib Deut 1/17; ModrzBaz 90v.

»rozeznać roznice, w roznicy« = iudicare differentias JanStat (2:1): ktorzy [komisarze] pod ſumnieniem máią rozeznáć ſłuſznoſć gránic w oney roznicy gdzie ſię ſtárzy zgodzić nie mogli UstPraw I2; práwu Duchownému należy ſąd/ rozeznáć róznice około wiáry świętéy Krześćiánſkiéy SarnStat 213 [idem] 221.

»sobie rozeznać« (1): Wielka to Páńſka łáſká komu to ták dádzą/ Iż go ná właſną ſpráwę ſámegoſz wyſádzą/ Iżeby ią rozſądził á ſobie rozeznał/ A co mu ſie podoba áby przy tym zoſtał. RejWiz 80v.

Szeregi: »porachować i rozeznać« (1): w tym ſię z ſobą poráchuymy: ábo rádſzey daymy ſię komu pobożnemu ſłowem Bożym poráchowáć y rozeznác [!]: Kto tu ieſt bliżſzy Bogá/ kto Chriſtuſá/ kto Chriſtiáńſtwá/ y zboru Apoſtolſkiego? CzechEp 25.

»rozeznać i (a) rozsądzić (a. rozsąd dać)« = cognoscere et diiudicare Modrz [szyk 2:1] (3): RejWiz 80v; Spectator etiam, Ten który co oględuye/ áby vmiał rozeznáć y rozſąd dáć. Mącz 405a; Bo ták wiele/ y ták wielkich ſpraw ná káżdy ſeym przychodzi/ że [...] ſámi ſędźiowie ná to obráni niemogą iem doſyć vcżynić/ áby mieli wſzytkie rozeznáć y rozſądźić. ModrzBaz 90v.

α. O Bogu (też o bogu pogańskim) (8): WróbŻołt 118/154 cf Szereg.

rozeznać miedzy kim (pl) (2): (did) Kryſtus Michałowi każe Wage gotowaċ (–) Nagotuy Wagy Michale Bychmy rozeznali czalé Miedzy temi czo ſię Sądżą RejKup aa7; BielKron 67v.

rozeznać miedzy kim a kim (2): Gdy pocżęłá Agár wzgárdziłá pánią ſwoią Sarą/ przeto ſzłá á mowiłá ku Abráámowi: Zle cżyniſz iż pozwaláſz ſłudze mey przećiw mnie powſtáwáć/ rozeznay Boże miedzy tobą á mną. BielKron 11v; [Poliksena przemawia do Greków:] Ieſli bog ieſt ſpráwiedliwy/ rozezna miedzy im [Kalchasem] á wámi tákież mną rzecż ſpráwiedliwą BielKron 60.

Zwrot:»rozeznać sprawę« (2): RejPs 37v; Powſtańże możny Boże ná rozſądek práwy/ Rácż obacżyć krzywdę ſwą/ rozeznay ty ſpráwy/ Ktore ták ſprzećiwnik twoy śmie zárzucáć tobye LubPs R3v.
Szereg: »rozeznać a (to jest) rozsądzić« [szyk 1:1] (2): Iudica iudicium meum et redime me [...]. Rozeznay ſąd moy a odkup mie dla ſlowa twego racży mie ożywić. (koment) Rozeznay, to ieſt rozſądz rzecż moię ktorą mam naprzeciw dyabłu y inſzym nieprzyacielom. WróbŻołt 118/154; RejPs 37v.
b. Stwierdzić na podstawie obserwacji, zdiagnozować (1): ROpa nadnie vrinała w vrinie widziana Znamionuie rany nyrek albo mechierza albo wątroby: á to tak rozeznaſz. Ieſtli vrina w ktorey ieſt ropa/ ſmierdzi/ á k temu [...] FalZioł V 9.
2. Stwierdzić inność; dostrzec różnicę; potrafić odróżnić; też: właściwie ocenić; discernere HistAl, Vulg, PolAnt, Modrz, Calag; agnoscere PolAnt; distinguere, internoscere Mącz (77): Vnterſcheiden. Rozeznáć. Odłęćyć. Discernere. Calag 534b.
a. O dwóch obiektach: odróżnić kogoś od kogoś lub coś od czegoś (55):

rozeznać kogo, co(36): RejWiz 76; RejZwierc 268; Bo niemáſz ták wielkiego proſtaka miedzy temi/ ktorzy ſię iakożkolwiek tym S: ięzykiem [tj. hebrajskim] báwią/ ktoryby tych dwu ſłowek Chocy á toch nierozeznał. BudBib b2v; IVs, Státut, leges, Conſtituciȩ, ſą ſłowá ſobie przyległé, y wiele ich iest, co ie confunduią: Ale ich trzebá rozeznáć, Bo ácz Polacy iednym ſłowem to zową Práwo: ále iednák Ius iest, iákoby genus, á te drugie ſą ſpecies. SarnStat 48. Cf pozostałe struktury; Ze zdaniem dopełnieniowym; Zwroty.

rozeznać kogo a kogo, co a co (3): RejAp 39v; Tę nádźieię mam/ że ludźi báczné/ którzy przyſtoyność á ſromotę rozeznáć mogą/ po ſobie miéć będę. KochPij C. Cf »rozeznać złego a dobrego«.

rozeznać kogo i kogo (1): [Aleksander] vchwyćił zboycę morſkiego Dyomedeſá/ ſpytał go cżemu przekażaſz ludzkim ſtátkom ná morzu? Odpowiedzyał/ iać iedno żywnośći ſzukam ná morzu/ áleś ty iuż wſzytek ſwiát krwią polał/ [...] przeto ia iż w máłym okrętku ieżdzę łotrem mię zową/ á ty z wielkimi okręty ieździſz więc cię Ceſárzem zową/ rozeznay mnie y ſiebie? BielKron 126.

rozeznać kogo od kogo, co od czego(24): FalZioł V 10; Cżemu dzieci poſpolicie ſie lękaią na pocżątku ſpania. (–) Bowiem w nich nie panuie ieſzcże rozum ktoriby mogł rozeznać ſen od iawney á iſtey rzecży GlabGad L5v; GroicPorz B4; RejWiz A4; Genus promiscuum apud Grammaticos vocatur quo sub una terminatione utrumque sexum significat, Rodzay w którym nie rozeznáć ſámice od ſámcá. Mącz 224b; Tegoż bym ia rad ſłuchał/ ábyś mie w.m. náucżył/ iáko rozeznáć rzecż/ kthora ieſt prawdziwie dobra w ſobie/ od tey kthora ſie/ telko ták widzi. GórnDworz L3v, G6v; RejZwierc 146v; BudBib 1.Esdr 3/13; [ŁaszczOkulary A4v].Cf rozeznać co od czego przez co; po czym; Zwroty. [Cf też b. GlabGad C2v.]

rozeznać co od czego przez co [= dzięki czemu] (1): Ktoć z ſámego ſiebie mowi/ chwałyć właſney ſzuka. Ale then co ſzuka chwały thego ktory go poſłał/ tenći ieſt prawdźiwy (marg) Tenći ieſt práwdźiwy znák przez ktory rozeznáć możemy náukę Boſką od ludzkiey. (–) BibRadz Ioann 7/18.

rozeznać co od czego po czym (1): Dwá znáki vkázuyą/ po ktorychbyſmy myeli práwy koſćyoł boży poznáć/ á od nyepráwych á podfornych rozeznáć. KromRozm III B7v.

rozeznać co z czym (2): Snádnie rozeznáć s cżyrwonym modrego Snadź ieſzcże ſnádniey złego á dobrego. RejZwierc 222. Cf »złe z dobrym rozeznać«.

rozeznać co przy czym(1): ReszPrz 34 cf Szereg.

rozeznać miedzy czym a (miedzy) czym (4): [kacerze] rozśiewáią złych náuk śmiertelne náśienia/ áby ony ludźie ktorzy miedzy cnotą á miedzy grzechy rozeznáć niemogą/ y ſkłonni ſą ku złośći/ náchylone práwie ná doł zepchnęli. KuczbKat 425; WerGośc 258.Cf »rozeznać miedzy dobrym a złym«.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (1); zaimek pytajny (12), jesli ‘czy’ (2), iż (1)] (15): A ſkądże tedy chcemy rozeznáć/ ktorzy ſą przyiaćiele albo nieprzyiaćiele Boży? KrowObr 2; KuczbKat 70; ále rozeznáć/ iſz ten á nie ten ieſt ſynem krolewſkim: to v poddánych w ręku SkarŻyw 364; KochPhaen 24; (marg) Co znácżą głowy trupie? (–) [...] obácżmy iáko ſię ſtąd wielka márność świetcka odkrywa. Abowiem proſzę kto tu rozezna/ cżyiá to głowá/ Páná cżyli ſługi? bogátego cżyli vbogiego? WysKaz 45.

~ Z powtórzeniem tego samego zaimka wprowadza dwa człony współrzędne (10): ktoż to rozezna co złe co dobre? KromRozm I [L3]v; KromRozm II a2; Yákoż rozeznáć/ co yeſt náuká powſſechnego koſcyołá/ á co nye? KromRozm III Q4; A vmie on [Bóg] rozeznáć gdzye wierne [serce] gdzye zdrádne. RejWiz 52, 76v; Y rzekł Berzellai do Krolá: [...] Iużem dziś w ośḿdzieſiąt lath: á zać iuſz ták cżuyne ſą ſmyſly moie/ áby mogły rozeznáć co ſlotko co gorzko? Leop 2.Reg 19/35; Co y dyabeł w Ráiu przodkom náſzym wyznawał mowiąc im: Iż będziecie iáko bogowie/ vmieiąc rozeznáć co zle á co dobrze. RejPos 146; RejZwierc 24, [782]; ModrzBaz [41].~

Bezpodmiotowo (1): Pás iego [gwiazdozbioru Perseusa]/ nie rozeznáć/ ieſli ná Skopowym Oſtátku/ czy ná wſchodźie náſtawa Wołowym KochPhaen 24.

Zwroty: »rozeznać dobre (a. [co] dobrego) od złego, miedzy ([czym]) dobrym a złym, złego a dobrego, złe z dobrym« = inter bonum et malum discernere HistAl, PolAnt [szyk zmienny] (4:2:1:1): BielŻyw 45; HistAl I4v; Scis inter bonam et adulterinam monetam internoscere, Vmieſz rozeznáć miedzy dobremi á złemi pieniądzmi. Mącz 251b; NIe to ieſt mądry czo wiele ſpraw vmie/ Lecż co złe z dobrym rozeznáć rozumie. RejZwierc [213]v, 222; BudBib 2.Reg 19/35; CzechRozm 239v, *4v. Cf też Ze zdaniem dopełnieniowym.

»łacno (a. łacniuchno), snadnie, łatwo (a. łatwie) rozeznać« [w tym: fraza bezpodmiotowa (4), zwrot (4)] = facile internoscere Mącz (3:3:2):A przypátruiąc ſie temu/ á zwłaſzcżá s tym bacżeniem/ ktorym Pan W.T. z łáſki ſwey obdárzyć racżył/ ſnádniey możeſz rozeznáć kąkol od pſzenicze. RejWiz A4, 76; Mącz 251b; przypátruy ſie pilno nędzniku/ á vcż ſie co to ieſt prawdá/ boć ią bárzo łácniuchno od nieprawdy rozeznáć RejPos 283v; Boć wżdy łácno rozeznáć groſz od ſzelągá. RejZwierc 146v, 24, 222; ReszPrz 34.

»prawdę od nieprawdy, prawdę od fałszu, fałsz od prawdy, [co] prawdziwe od fałszywego, [co] prawdziwe i fałszywe rozeznać« = distinguere vera a falsis Mącz [szyk zmienny] (4:2:2:1:1): Przez rozmyſlanijé tedy cżęſté żywota Iezuſowégo/ ſerce [...] bywá oſwiétzono ſwiatloſcią niebieſką tako ijże rozezná rzecży práwdziwé ij falſſywé OpecŻywPrzedm C4; Iako mam rozeſnać koſcioł prawdziwy od falſziwego ſzatanſkiego? SeklKat Q2; RejKup y5; KromRozm III B6; KrowObr 47; Mącz 416a; iż ſie trudno mamy wymáwiáć proſtotámi ſwemi/ gdyż vmiemy cżłonki wiáry krześćiáńſkiey/ modlitwę Páńſką/ y przykazánie iego/ tám ſie y s tego wiele możemy ſpráwić y rozeznáć fáłſz od prawdy w proſtocie ſwoiey. RejPos 190v, 283v; RejZwierc B, 83.

»rozeznać prawie [= prawdziwie]« (1):Iuż też wſſytek Senat z Nieba Siádł ná ſąudże [!] yáko trzebá Iuż tu wiecz trudno mendrowáċ Bo czi vmieyą rozeznáċ Práwde/ od nie prawdy práwie RejKup y5.

Szereg: »rozeznać i wybrać« (1): A iż Contraria contrarijs oppoſita magis eluceſcunt, złe przy dobrym/ białe przy cżarnym/ ſłodkie przy kwáśnym/ łatwiey y lepiey rozeznáć y wybráć cżłowiek może. ReszPrz 34.
b. O jednym obiekcie spośród wielu: rozpoznać, wyodrębnić; scire PolAnt[w tym: kogo, co (18)] (20): pátrzę w koſnici krolewſkich koſci miedzi innymi, ale że ich rozeznać nie mogę, przetoż krolować niechcę BielŻyw 166; przeto im [zębom] to natura dała takową cżuynoſć aby ony mogły rozeznać potrawę ſłuſzną ku pożywieniu iako twarda rzec od miękkiey, zimna od ciepłey GlabGad C2v; RejKupSekl a3; RejWiz 8v; RejZwierz 31; BibRadz Deut 18/21; RejAp 35; A thy iedno [Pan] przezwał właſnemi owiecżkámi ſwoiemi/ kthorzy właſnego iego głoſu iáko wdzięcżnego páſtherzá ſwego náſláduią/ á vmieią rozeznáć głos naiemnicży RejPos A5v, 261v, 347; Rozlicżny kſtałt przyiacioł iáko gi rozeznáć/ á napirwſzy pochlebny. RejZwierc 89, B; Ale rozeznáć vmiéy przyiaćielá/ A trudno náléść maſz iednégo z wielá. KochPieś 17; przetho iż boiáznią Bożą wſzytki pożądliwośći odięte bywáią/ kthore vmyſłowi ciemność cżynią áby rozeznáć prawdy nie mogł. Phil L2.

rozeznać czym (1): Dignoto, Pewnemi znaki rozeznáć Mącz 89b.

rozeznać miedzy czym (1): nálázłá ſię iáſkinia oná/ wktorey Chryſtus żywot náſz położony był/ y z ktorey zmartwywſtáł. y przy niey nálázły ſię trzy krzyże [...]. lecż [...] miedzy trzemi krzyſzmi/ rozeznáć nie mogli Páńſkiego: wiedząc iſz z dwiemá łotry vkrzyżowány był. SkarŻyw 397.

rozeznać za czym [= dzięki czemu] (1): pokażę wam znáki zá ktorymi będźiećie rozeznáć mogli [kościół Boży wśród innych kościołów] ReszPrz 13.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): A ácżby proſtacżek rzekł/ á cożem ia krzyw kiedy ia tego rozeznáć nie vmiem/ ktory duch ieſt s prawdy RejPos 190.

α.Wybrać, wyszukać kogoś odpowiedniego (2): Pan káżdy ſługámi/ ſławy/ záchowánia y máiętnośći doſtawa: ſługámi też to tráći: táki/ ktory ſługi nie rozezna/ chowáć y rządźić nie vmie. GostGosp 4, 1.
c. Stanowić podstawę odróżnienia, pozwolić odróżnić [kogo od czego (żywotne)] (1): A tá [cnota] iedno beſpiecżnie vmie nas rozeznáć/ Od onych błędnych źwirząt/ ktore chodzą z rogi RejWiz 7.
3. Poznać, dowiedzieć się; zrozumieć, pojąć; uświadomić sobie coś; rozpoznać istotę jakiejś sprawy; ogarnąć myślą, rozumem; cognoscere Vulg [w tym: co (56)] (73): RejJóz E4v; LubPs T4; Bo to ieſt pocżćiwie żyć/ kto ná tym przeſtawa/ Co komu wedle ſtanu z łáſki Pan Bog dawa. A rozezna powinność ná wſzem ſtanu ſwego RejWiz 50v; Kiedy thu rozeznamy iego dziwne ſpráwy/ Możemy właſnie zeznáć/ iż tho Bog ieſt práwy. RejWiz 112, 38, 90v; Tákże z ſynow Izáſchárowych ludźi godnych ktorzy vmieli rozeznáć czáſy [scientes intelligentiam in temporibus]/ ták iż wiedźieli co kiedy Izráel począć miał/ było kſiążąt ich dwieſćie BibRadz 1.Par 12/32; KochSat C; A nie naydzieſz nigdy ták zeſzłego/ By rozeznał krotkość cżáſu ſwego RejAp 199v, 35v, 59v, 128, 135; RejPos 69, 74v, 75; HistLan F2; RejZwierc 14; Ale mu dał [Bóg człowiekowi] táki ſmyſł/ y rozum wyſoki/ Ze też może rozeznáć/ gwyazdecżne przeſkoki. HistHelktv; CzechRozm 123v; SkarŻyw 301.

rozeznać z czego (3): PRzypátrzże ſie co vmie/ pocżćiwe ćwicżenie/ Gdy ſláchetne przypádnie/ k niemu przyrodzenie. Co rozeznaſz s przypadkow/ y s poſtępkow iego/ Tego Kochánowſkiego/ ſláchćicá Polſkiego. RejZwierz 77v; CzechRozm 64; SarnStat 90.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (11); zaimek pytajny (21), iż, że (5), jesli ‘czy’ (1), zaimek względny (1)] (28): BielŻywGlab nlb 13; RejPs 107; RejJóz F; do ktorey [mamki] rodzicowye ſyny ſwe odſadzáyą ſámi ye odrzucáyąc/ yákoby nye ſwe/ ále cudze: wcżem yáko wyele błądzą á ſzkody ſobye nabywáyą/ kożdy dobrego rozumu s prętká to rozeznáć może. GliczKsiąż D2, M4v; Ktory [człowiek] iedno do czáſu ma zámierzony wiek. A to vmie rozeznáć co ocżymá widzi RejWiz 110v, 19, 31v, 63, 120; Bo ten káżdy napiękniey/ w ſwym rzemięſle ſtoi/ Gdy to vmie rozeznáć/ co cnocie przyſtoi. RejZwierz 143v; A iż to ná rozum ludzki rzecż natrudnieyſza rozeznáć Boſtwo cżłowiecżeńſtwem zákrythe Páná náſzego/ y iáko on thu będąc ná ſwiecie dziwnemi ſpráwámi ſpráwowáć racżył Koſcioł ſwoy y zbáwienie wiernych ſwoich RejAp AA8v, AA5v, 67, 104, 108, 136v, 167v; GórnDworz C7; tu iuż nielza iedno iż muśiſz rozeznáć to pogańſtwo ſwoie/ á ten ſwowolny żywot ſwoy/ tu iuż nielza iedno iż muśiſz rozeznáć/ iż bárzo nędzna á ſchorzáła w tobie leży [...] duſzycżká niewinna twoiá RejPos 75, 63; RejZwierc 55, 153, 184v, 255; WujNTAct 24/8; SarnStat 90; było bárzo niebeśpieczno o trzech im [Żydom] perſonách w boſtwie powiádáć. gdyżby [...] nie vmieli rozeznáć rzeczy trudney/ co iedność iednego boſtwá/ á co rożność perſon. SkarKaz 275a; [JanWróż 62].

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia w zdaniu nadrzędnym [co; zawsze: zaimek pytajny] (3): RejAp 116; Abowiem iáką thy ſmiáłoſcią bliźniego ſwego ſmieſz poſądzáć/ gdyżeś nie Bog/ á nie możeſz rozeznáć vmyſłu ſercá cudzego/ co on cżyni/ ábo ku ktoremu końcowi obráca myſli ſwoie. RejPos 172v, [340].

W charakterystycznych połączeniach: rozeznać błędy, cuda, czasy, dobrodziejstwo (2), Ewanjeliją, krotkość czasu swego, miłosierdzie Pańskie, pogaństwo swoje, powinność (sw(oj)ą a. stanu swego) (4), pożytki, rzeczy (2), sąd (Pański) (3), sprawy (2), swoj stan (2), umysł serca, widzenie, występek, zakon, zdradę.

Zwroty: »dobrze, własnie rozeznać« (2:1): Ale mi ſie to chytrſſy zda Co ſwoy ſtan właſnie rozezna A ktemu nániem przeſtawa RejRozpr I4v; SkarŻyw 537; ReszPrz 48.

»rozumem rozeznać« (2): RejPos 63; A wſzytko to cokolwiek ocżymá ſwemi widzyeć/ y rozumem rozeznáć możemy/ to [Bóg] ſtworzyć racżył ku cżći á ku chwale ſwoiey. RejZwierc 1.

»rozeznać (sam) u siebie, sobie« [szyk zmienny] (4:1): A ták ty nędzny á ociążony cżłowiecże/ gdy obacżyſz ociążone grzechem ſumnienie ſwoie/ ábo iżbyś nie vmiał rozeznáć ſam v ſiebie wyſtępku ſwoiego/ pytay ſie do tákiego wiernego poſłá od Páná ſwego RejPos 119v, 173v; O bezecna nádęta mucho/ [...] nie doſyćże tobie ná tim rozeznáć ſobie dobrodzieiſtwo á wolą páná ſwego RejZwierc 190v, 141v, 184.

»snadnie (a. snadno), łacno, łatwie rozeznać« [w tym: fraza bezpodmiotowa (7), zwrot (6)] [szyk zmienny] (9:2:2): RejPs 107; Bo co vmie Lákomſtwo rozeznáć to ſnádnie. RejWiz 31v, 19v, 118v; RejZwierz 104v; RejAp 136v; gdyż łácno rozeznáć ſwięte ſłowá iego [Pana]/ á co ſie zgadza ábo nie zgadza z nimi. RejPos [340], 173v; GrzegŚm [67]; RejZwierc 153, 255; WujJud a7; Choćiaż też y relatiuum nie záwżdy poſledniemu ſłuży ále też ſłuży cżęſto y pierwſzemu. Co mądry z położenia rzecży/ y z przedſięwźięćia piſzącego lácno rozeznáć może. CzechRozm 64.

»rozeznać trudno« [w tym: [fraza bezpodmiotowa], zwrot (2)] [szyk zmienny] (2): ábowiem trudno ma ktho zńas [!] rozeznáć/ głębokie táiemnice iego [Pana]. RejPs 137v; Abowiem y wierzyć/ y rozumem rozeznáć trudno kto może/ coby pirwey przez ſłyſzenie do myſli á do rozumu iego nie przyſzło. RejPos 63; [JanWróż 62].

Szeregi:»rozeznać i obaczyć« (1): Doktorowie Kośćiołá Powſzechnego ták vcżyli/ że w tey chwálebney Swiątośći/ mamy trzy rzecży rozeznáć y obácżyć: Bo ieſt w niey iedná/ ſámy Sákráment/ druga/ záraz y rzecż y Sákráment/ á trzećia rzecż ſámá bez Sákrámentu. WujJud 257v.

»rozeznać i poważyć« (1): gdyż ſpráwy ſwiátá tego iákye ſą y iákich trudnośći/ złośći á niebeſpiecżeńſtwá zewſząd ſą nápełnione/ tho káżdy ſnádnie v ſiebie rozeznáć y poważyć może. RejPos 173v.

»rozeznać i rozsądzić« (1): A tákowé ſpiſki áby były ná przyſzły Séym znieśioné: á tám dopiéro z tákowych ſpiſków łátwiéy ſie rozeznáć y rozſądzić będźie mogło/ ná których Rzeczpoſpolita mieyścach byłáby vſzkodzona SarnStat 90.

»rozeznać ani rozstrzygnąć« (1): Ale iż ocyec ktory ſie o náukę z Ariſtipuſem tárgował tákiem był proſtakyem á nyeukiem/ że thego rozeznáć áni roſtrzygnąć nye vmyał co yeſt nauká GliczKsiąż M4v.

»rozeznać ni zrozumieć« (1): wiedz że ten Bog náſz ieſt ták iſtność dziwna/ A nád wſzytki iſtnośći rozumom ſprzećiwna. Ktorey żadny rozeznáć ni zrozumieć może/ Aliż kogo z łáſki ſwey onże ſam wſpomoże. RejWiz 113v.

W przen (2): RejWiz 120; bo co ocży widzą ſnádnie rozumowi rozeznáć RejZwierc 255.
a. Doświadczyć, poznać przy pomocy zmysłów [czym] (2): Ut ego oculis rationem capio, Ilie ya doyźrzeć mogę/ yle mogę oczimá rozeznáć. Mącz 259b.
W przen (1): To ſą ſlowá właſne s kxiąg wáſzych/ ktore Pontyfikałem zowiećie/ wypiſáne/ ktorem tu dla tego nápiſał/ áby kożdy wierny krześćiáńſki tzłowiek/ nietylko otzymá ſwemi oglądał/ ále teſz y rękomá/ iáko mowią poſpolićie/ námácał y rozeznał. KrowObr 129.

Synonimy: 1. obaczyć, osądzić, oszacować, rostrzygnąć, rozebrać, rozliczyć, rozmiarkować, rozmyślić, rozsądzić, rozważyć; 2. oddzielić, odłączyć, rozsądzić; 3. dowiedzieć się, obaczyć, ogarnąć, pobaczyć, wyrozumieć, zrozumieć.

Formacje współrdzenne cf ZNAĆ.

Cf 1. ROZEZNANIE, ROZEZNANY

AN