[zaloguj się]
[pdf]

POGŁOWIE (45) sb n

Pierwsze o jasne; -gło- (9), -głó- (1); -gło- : -głó- SarnStat (1:1); -é (1), -e (1) SarnStat (1:1).

Fleksja
sg pl
N pogłowie pogłowiå
G pogłowiå
A pogłowié pogłowiå
I pogłowi(e)
L pogłowiu

sg N pogłowie (7); -e (1), -(e) (6). ◊ G pogłowiå (26); -å (18), -a Leop (1), -(a) (7). ◊ A pogłowié (7); -é (1), -(e) (6). ◊ I pogłowi(e)m (1). ◊ L pogłowiu (1). ◊ pl N pogłowiå (1). ◊ A pogłowiå (2); -å (1), -(a) (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Jednostka ludzka, osoba; caput Mącz, PolAnt (3):

pogłowie kogo (2): Mącz 388d; Gdy zlicżyſz pogłowiá ſynow Izráelowych/ wedle pocżtow ich [cum levabis caput (marg) summam (–) Israel secundum numerum eorum]/ tedy da káżdy vbłagánie (zá) duſzę ſwoię Iehowie BudBib Ex 30/12.

Wyrażenie: »pogłowie niewieście« = kobieta (1): y dal yey yako pan wſzechmoczny noue prauo uyątſze y uyſſe nath wſzytky poglouya {nyeweſzcze} PatKaz II 66v.
2. coll. Zespól jednostek (20):
a. O ludziach (i analogicznie o zwierzętach); numerus per capita, summa omnis coetus PolAnt (15): Powiedáli o iednym/ iż gdy płácono po groſzu od głowy/ tedy ſie zmowił z Gromádą/ iż iutro kiedy będę oddawał pobor áby nie było iedno ſto pogłowia we wśi/ á drudzy niech ſie rozlázą álbo ná orzechy álbo ná robothy RejZwierc 39, 39; Iáko ći z Zoraẃmi ſię śieką Pigmeowie/ Y nád ſobą zwyćięſtwa biorą/ y pogłowie. KmitaSpit A2; [List ślem wierzący od wszego pogłowia Z naszego kraju, życząc wam tu zdrowia Otwin(?)Erot 116].

pogłowie kogo (4): Zlicżćie pogłowie wſzego zboru ſynow Izráelowych wedle plemion ich y wedle domow oycow ich/ wlidżbie imion/ wſzytki męſzcżyzny wedle głow ich. BudBib Num 1/2, Num 1/18, 20, 22.

Wyrażenia: »pogłowie mężczyńskie« = mężczyźni (1): Gdźie obliczono Lewity począwſzy od tych ktorym było trzydźieſći lat y wyżſzey/ y było oblićżonych [!] pogłowia mężczyńſkiego trzydźieſći y ośḿ tyſięcy [Et fuit numerus eorum per capita sua, per viros, triginta et octo millia]. BibRadz 1.Par 23/3.

»niewieście, żeńskie, żeńskiej płci pogłowie« = kobiety [szyk zmienny] (3:3:1): BielŻyw 29, 132; vmárł [Noe] w Pánie Bodze/ docżekawſzy potomkow ſwoich cżterzy á dwádzyeściá tyſiąc y ſto/ okrom dzyeći y żeńſkiego pogłowia. BielKron 6, 99v, 321; Dawnom o tym ſłycháłá w Kronikách piſano/ Iż niewieśćie pogłowie w Rádę wybierano BielSjem 5, 5; [O ſlachetnośći á zácnośći pogłowia niewieſciego. AgrWirzb [A22]].

Wyrażenia przyimkowe: »wedle pogłowia« = ad capita PolAnt (2): Pocżtow iego w lidżbie imion wedle pogłowia ich/ wſzech męſzcżyzn od dwudzieſtu lat y wyſzey/ kto iedno wychodził ku bitwie. BudBib Num 1/22, Num 1/20.

[»przez pogłowie« = od każdej osoby: á ieſliby był dług táki ktoryby nioſł powinność ábo brzemię ná wſzytkę wieś/ á przyſzłoby ſie tego brzemieniá odkupowáć/ tedy ſie máią ſkłádáć przez pogłowie. SzczerbSpecSax 83 (Linde).]

b. O zwierzętach [zawsze z liczebnikiem głównym] (5): Millearius grex, Trzodá máyąc w ſobie tyſiąc pogłowia. Mącz 221c; Ut Septin genarius grex, Stádo ſiedḿſetne/ to yeſt/ ſiedmſet pogłowia w ſobie oſięgáyące. Mącz 384b, 259b, 342d.

pogłowie czego (1): A na poliv ktorzi budi miely ſobye dla pasyenia bidl swoych poddany naschi tam wzyetho ſtho y pyecz czyeſſyath poglowya bidla. LibLeg 11/89.

3. Pięć, rodzaj; sexus BartBydg, Miech, Vulg, Mącz, Modrz (20): wzdy [Panną Maria] rzecznyczką bycz moze y yeſth zawzdy naſzą czo nyeuyaſtham othyąto dla ſromyeſzlyuoſzczy poglouya PatKaz I 9; BartBydg 143; Mącz 390c.

G sg w funkcji przydawki: »[jakiego] pogłowia« (10): Cf »męskie pogłowie«, »niewieście pogłowie«, »obojga pogłowia«.

W połączeniach szeregowych (2): Zadnego w ten cżás niebywa bacżenia/ ná pogłowie/ ná wiek/ y ná mnimánie o kim przyſtoyne. ModrzBaz 36, 53v.

Wyrażenia: »męskie pogłowie« [w tym: męskiego pogłowia (1)] (2): Tego cżáſu Iozue s przykazánia Páńskiego obrzázał dzyeći/ ktore ſie były zrodziły ná puſzcży/ męſkiego pogłowia. BielKron 47; Mącz 390d; [AktaSynod I 99; Leop Gen 17/10 (Linde)].

»niewieście, [żeńskie] pogłowie« [w tym: niewieściego pogłowia (1)] (2): PatKaz I 9; Sexus muliebris, Niewieścia płeć. Niewieśćie pogłowie. Rodzay niewieśći. Mącz 390d; [Gdyby beła jedna osoba z żeńskiego pogłowia z cerkwie Krystowej a z jednoty naszej, a druga osoba męskiego pogłowia z papieskij cerkwie, miał li by takowemu małżeństwu minister Krystusów ślub dawać czyli nie? AktaSynod I 99].

»obojga (a. [obojego]) pogłowia, [oboje pogłowie]« (8): Swierzb na cżłonkoch taiemnych v ludzi oboyga pogłowia: goij. FalZioł ++5c; á zabrawſzy wielką licżbę oboyga pogłowia/ tak ſlachty iako y proſtego ludu [...], ciągnęli z plonem przez wiſliczę y Skarbimierz aż do Ruſſi MiechGlab 6, [90]; Leop 2.Par 31/18; S ktorey Bulgáryey ruſzywſzy ſie lud ze wſzytkim narodem oboygá pogłowia [...] przyſzli nád morze ktore zowiemy Pontus Euxinus BielKron 170v, 45v, 121, 299; [To tedy rozmaite ſzcżęſcie oboiego pogłowia vważáiąc v ſiebie [...] Komelius Agrippá/ ſłuſznie ſie podiął tey prace AgrWirzb [A22]v].

»pogłowie nie swego rodzaju« = osoba innej płci (1): Cżynią tákowe ſchadzki nietylko żonáći/ ále też y bezżeńcy/ ktorziby żadnego towárzyſtwá niemieli mieć z pogłowiem nie ſwego rodzáiu [cum sexu non sui generis] ModrzBaz 54.

Szeregi: »stadło i pogłowie« (1): bo od tego urządu nyeuyaſty ſą uyyąthe dla ſtadla y poglouya nyedoſtoynoſzcy PatKaz III 139v.

»wiek, pogłowie« (1): Málowánia nierządnośći pełne/ rozmowy y pieśni wſzetecżne/ towárzyſtwá z ludźmi wſzetecżnemi/ żárty/ trefne powieśći/ łágodne namowy/ á ktorego wieku/ ktorego pogłowia [quam aetatem, quem sexum] nie plugáwią? ModrzBaz 53v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

4. Danina na rzecz panującego płacona od głowy, tj. od osoby; vectigal PolAnt; aes capitarium, capitalis census, capitarium, capitatio, epicephalium, exactio capitum, tributorum collatio in capita, tributum in singula capita imperatum Cn (2):

pogłowie czyje [= przez kogo płacone] (1): Pogłowie Zydowſkié przy Poborzéch bywáło: anno 1590. extraordinarie. SarnStat 348.

[W połączeniu szeregowym: A ták niech (to) będzie wiadomo krolowi/ iż ieſli to miáſto będzie zbudowane/ á mury iego nápráwione będą/ (tedy) podatku/ pogłowia/ y dáni dáwáć nie będą BudBib 1.Esdr 4/13 (Linde).]

Zwroty: »pogłowie (a. [[po ile] pogłowia]) da(wa)ć« = vectigal dare PolAnt [szyk zmienny] (1): O pieniądzu Swiętégo Piotrá, który zwykli dawáć Pogłówié do Rzymu: znaydźieſz in Conſuetudinibus Regni Kśiędzá Krómérá SarnStat 191; [BudBib 1.Esdr 4/13 (Linde); GilPos 206v; KMiecie [...] máią dać ſámi przez ſię pogłowia/ káżdy po groſzy dwu. Pobór 14].

[»pogłowie słożyć«: ktore pogłowie máią słożyć wſzyſcy Pobór 21, 21 [2 r.], 24.]

[»pogłowie zapłacić; pogłowia płacenie«: z oſob ſwych pogłowie zupełne [...] zápłáćić máią. Pobór 15, 15.]

[Wyrażenia: »od pogłowia wolny« [szyk zmienny]: A ieſli ná woynę [Tatarowie] poiádą [...]/ będą wolni od pogłowia. Pobór 14, 15.

»wybieranie pogłowia«: Poborce ná wybieránie Pogłowia w Woiewodztwach náznáczeni. Pobór 27.

»pogłowie zupełne«: Pobór 15 cf »pogłowie zapłacić«.]

[Szereg: »pogłowie i (a) pobor«: To teraz vſtáwicżne pogłowie/ á cżęſte pobory/ y niewypłácoue [!] nigdy od dziećińſthwá do ſmierci/ y po ſmierći ieſzcże muśimy datki dawáć GilPos 206v; Pobór 15.]

Synonimy: 3. narod, płeć, przyrodzenie, rodzaj, stan.

Cf [POGŁOWCZYZNA], POGŁOWNY

MP