[zaloguj się]
[pdf]

POSIŁEK (53) sb m

posiłek (50), posilek (2), posiełek (1); posiełek Calep; posiłek : posiłek StryjKron (1:2).

o oraz e jasne; posiełek z tekstu oznaczającego é niekonsekwentnie.

Fleksja
sg pl
N posiłek posiłki
G posiłku posiłk(o)w
D posiłkowi
A posiłek posiłki
I posiłki(e)m
L posiłkach, posiłk(o)ch

sg N posiłek (4). ◊ G posiłku (7). ◊ D posiłkowi (3). ◊ A posiłek (20). ◊ I posiłki(e)m (8). ◊ pl N posiłki (5). ◊ G posiłk(o)w (1). ◊ A posiłki (2). ◊ L posiłkach (3), [posiłk(o)ch].

Sł stp brak, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. To, co daje siłę, wzmacnia (7):

posiłek czego (2): [Ktokolwiek miedzy wámi mądry ieſt/ niech prziydźie/ y czyni co PAN roſkazał: To ieſt/ przybytek [...]: Lichtarz ku trzymániu świáteł/ naczynié iego/ y lámpy/ y oliwę ná pośiłek ogniá [ad nutrimenta ignium]. WujBib Ex 35/14 (Linde)]. Cf »posiłek dawać«.

posiłek z czego (1): áby [w cieplicach] táka dietá bełá/ iako w drzewie álbo w ſalśie [...]/ áby rzeczy do iedzeniá były n wybór/ do ſtráwienia łatwié/ á coby krwie dobréy przymnażáły: gdyż w drzewie pijąc ie/ ieſt pośiłek z niego ſámégo/ do tuczenia ćiáłá niéiáki/ á wwodźie ćieplicznéy/ nietylko do pokármu nic tákiégo niemáſz/ ále ieſzcze iákoby śśie/ á álimentum ono zewnątrz ná wiérzch wyćiąga Oczko 24v.

Zwroty: »brać posiłek« (1): [Wszystkie rzeczy mają w sobie cztery żywioły, np. drzewo] któré zácząwſzy ſye poki rośćie ná źiemi/ bierze pośiłek z wody/ z dobrégo wiátru/ y z ogniá ónégo Niebieſkiégo Oczko 5.

»posiłek [czego] dawać, dający« (1:1): gdyż ogień ożywia/ czyśći/ iedno od drugiego odłącza/ á żyćia potym pośiłek dawa. Oczko 6, 5v.

a. Pokarm (3): Ieſt bol nie ledá ktorym ći pałáią/ Ktorzy wnętrznośći obćiążone máią/ Z twárdych posiłkow wádą zkámieniáłą RybGęśli D.
Przen: Eucharystia (2): Pánie/ ktoryś nam tu [...] ciáło dał: by we cżći ſtátecżney Nam pośiłkiem było [...] GrabowSet P2.

posiłek czyj (1): Zwłaſzcża gdy przyſtąpić chcę do twego [Jezu] ſtołá/ Swiątość przyiąć pełną twych táiemnic zgołá [...]. W śrzodku/ ták wyſokich táiemnic twych/ Pánie/ Niech ſię twa przytomność/ mym pośiłkiem sſtánie GrabowSet O3.

2. Jedzenie, przyjmowanie pokarmu (1): Támże ná nie [żurawie] przypádli [Pigmeje]/ okrzyk vcżyniwſzy/ A ći noże/ y ſery/ y chleb porzućiwſzy. Práwie z pośiłku ptacy do nich vderzyli KmitaSpit C2v.
3. Wzmocnienie, dodanie sił, pokrzepienie (12):
Przen (1): Ty [Panie] w ſkále vkázuieſz drogę zdroiom nowym/ Któré pośiłek nioſą rzékom kryſztałowym. KochPs 155.
a. O siłach fizycznych, zdrowiu (6):
Zwroty: »posiłek dawać« (1): Tego [Syriusa]/ gdy z ſłóńcem wznidźie ſczépy nie omylą/ Co ſłábą żywność máiąc/ w lift ſye tylko śilą: Bo káżdy do korzeniá promieniém przeráźi: Zdrowym pośiłek dáie/ mdłé do kóńcá káźi. KochPhaen 13.

»posiłek mieć« = nabierać sil (1): Zwierz/ ptáſtwo/ w nocy ſwe pośiłki máią/ Mnie trapić/ kśiężyc/ ná niebo wſtępuie GrabowSet H.

α. Przez pokarm i napój (4):
Wyrażenie: »posiłek ciała« (1): Ieſli naprzod o modlitwę idźie/ ktora ſię cżyni nád rzecżámi nam do pośiłku ſkáźitelnych ćiał náſzych nágotowánymi; wiedźiałći y Zbáwićiel náſz Chryſtus IEzus/ iż wſzelkie rzecży przezeń ná pocżątku ſtworzone były bárzo dobre LatHar 56.
Wyrażenie przyimkowe: »[komu] ku posiłkowi« (1): łátwie pozna [pacjent]/ wielé iéy [wody] przećiecze/ ieſli tego co wypił/ y tego co wychodźi/ mierze ſye przypátrzy: [...] á iżby iéy thyle kieliſzków álbo Kwart wyniść miáło/ czáſem ieſt to niepodobna/ gdyż ćiáło ſobie ku pośiłkowi/ część pewną zoſtáwić może Oczko 20v.
αα. O Eucharystii (2):
Zwroty: »mieć posiłek [z kogo]« = umacniać się (1): (nagł) Przy elewácyey nayświętſzego Sákrámentu Ciáłá Páńſkiego. (–) [...] Bądź wielbione ćiáło/ z Pánny cżyſtey wźięte/ [...] Ktoręś/ ránnym bokiem/ wylało kreẃ z śiebie/ Gdy ſmierć przyśleſz/ niech mam ſwoy pośiłek/ z ćiebie GrabowSet Pv.

»[z czego] posiłek odnosić« = wzmacniać się (1): DZiękuięć o Boże moy/ żeś/ niegodnego/ Racżył Oycże przypuśćić do ſtołu twoiego/ [...] A gdyżem twe ſtworzenie/ nákłoń vchá proſzę/ Day/ niech z tego przyśćia pośiłek odnoſzę GrabowSet P4.

b. O siłach psychicznych (5): Rácż Oycże rádniey/ to/ w lutość odmienić/ Widząc/ iák náſze śiły wyniſzcżáły/ Każ/ by im z łáſki twey/ pośiłki wſtáły. GrabowSet V.
Zwroty: »brać posiłek; wzięcie posiłku« (1;1): lecż tákeś ich [białychgłów] w. m. teraz dotknął/ iż tho znáć/ żeś ſie był w. m. [Bojanowski] dla wzięcia pośiłku cofnął/ iáko owo Táran názad odwodzą/ áby tym moczniey vderzył GórnDworz Dd5, H2.

»[od kogo] posiłek mieć« (1): Tyś [Panie] náſzá moc/ od ćiebie pośiłek miéć mamy. KochPs 133.

Szeregi: [»posiłek a utwirdzenie«: iże y teraz nie doſyć ieſt ludziom że máią vſługę od wiernych Páſtherzow Bożych/ potrzebá im pośiłku á vtwirdzenia dárem Duchá ſwiętego GilPos 260.]

»żywność i posiłek« (1): duſzá náſzá/ [...] kiedy muzykę ſłyſzy/ tho iáko ze ſnu/ oczkniewa ſie/ y bierze żywność/ y pośiłek od niej ku potwirdzeniu mocy ſwoiey. GórnDworz H2.

Przen: Ten, kto wzmacnia duchowo [czyj] (2): Rácż bydź/ ná rátunk/ Oycże moy ſkłoniony/ Bądź mym pośiłkiem/ o mocny obrońcá/ A mym vćiſkom/ nie odkłáday końcá. GrabowSet Q3v, P2v.
4. Pomoc, wsparcie (19): A iż to ſą rzeczy trudne/ nie poięte/ [...] áby ſię nikt trudnośćią y ludzkim niepoięćiem od wiáry tey świętey nie odrażał: niech ma táki pośiłek y náuki. SkarKaz 276b.

posiłek czego [= co pomaga] (2): Pośiłek rozumu náſzego do wiáry Troyce ś. SkarKaz 276b marg, Oooo2d.

posiłek do czego (4): y zniſkąd do tego cżáſu pośiłku do wiáry S. nie mamy/ iedno z Rzymu. SkarJedn 151; SkarŻyw A2, 519 marg; SkarKaz 276b marg.

posiłek czemu (1): A ktorzy zá żywotá Apoſtołowie w Rzymie być niemogli: po śmierći ſię iako ná pośiłek kośćiołowi onemu pokwápili. SkarŻyw 408.

posiłek przeciw czemu (1): Gdy tedy przepráwił [Jakub] ſwoie domoſtwo przez rzekę Iordan ſam zoſtał z tej ſtrony. á owo ná podpárcie nádzieie/ y pośiłek iego przećiw oney boiázni: wnocy mąſz ieden biedził ſię znim aſz do świtania SkarŻyw 348.

posiłek czyj [= kto pomaga] (1): Przełożonym być wielki ieſt ćiężar y pośiłku Boſkiego potrzebuie. SkarŻyw 501 marg.

posiłek czyj [= komu pomaga] (1): SkarŻyw 348 cf posiłek przeciw czemu.

W połączeniu szeregowym (1): Zywoty ony były im [ojcom naszym] pobudką nabożeńſtwá/ vmocnieniem wiáry/ podporą nádzieie/ wtroſce káżdey poćiechą/ w wątpliwośći náuką/ pośiłkiem do dobrego/ y do wzgárdy márnośći á prożnośći świátá tego wielką podniátą. SkarŻyw A2.

Zwrot: »dać posiłek [komu]« (1): Co mowi P. Piotrowi. Daj pośiłek bráćiey: To ſię więcey w potomkách piotrowych/ niſzli w ſamym S. Pietrze/ ktory miał bráćią ták mocnie Dvchem S. pośiloną/ pokazáło. SkarJedn 81.
Przen (2):

posiłek czego [= co pomaga] (1): A wſzákóż niepohámowána pożądliwość/ by nie byłá od ſpráwiedliwośći pośiłku potłumioná [nisi iustitiae conatus subverteret JanStat 225]/ tedyby záprawdę zgodá y pokóy między ludźmi záginął. SarnStat 240.

Zwrot: »[z czego] posiłek brać« (1): Gdy ſię błędom I.M.X.K. tym pilniey przypátruię: ktorych [...] ieſt máło nie bez licżby: [...] bacżę to/ iż ná tym iednym przednieyſzym wſzytkie práwie [błędy Księdza Kanonika] záśiádły: y z tego też rozmnożenie y pośiłek biorą CzechEp 107.
Szereg: »rozmnożenie i posiłek« (1): CzechEp 107 cf Zwrot.
a. Pomoc wojskowa (7):
Zwroty: [»posiłek czynić«: Ale ná czoło trzebá wielkiemu pocztowi ludźi kázáćſye [!] rázem podkáć: poſyłki [!] też zá tym mocne czyniąc/ y ma poſtáwić Heytman ludźi zbroyne ná czele TarnConsil c.]

»posiłek [komu] dać; ku posiełkowi dany« = subsidiarius Calep (1;1): Potym záſię nieprzyiaćiele poſyłek [!] ſwoim dáli cżterzy okręty pełne ludźi. BielKron 460; Calep 1021a.

»posłać posiłek, [na posiłek]« = venire in arme Calag (1): Calag 288b; [Tegoż dnia Bornemissa posłał dwieście Węgrów na posiłek tym, co się podkopywali pod basztę DziałDiar 272].

»na posiłek przyść« [w tym: komu (1)] [szyk zmienny] (2): Názaiutrz Filon Kmitá ná pośiłek tobie/ Y Háráburdá przyſzedł KochJez Bv; KmitaSpit C4v.

[Wyrażenie: »mocne posiłki«: TarnConsil c cf »posiłek czynić«.]
Wyrażenia przyimkowe: »dla posiłku« (1): Otóż/ áby ten lud tákowy [cesarz turecki] miéć ſobie mógł dla pośiłku ſwégo/ tedy álbo im od was żędáć przeſzćia będźie/ czego [...] pozwolić nie możećie: álbo więc [...] muśi ſobie Tátáry ſwémi drógę torowáć. OrzJan 10.

»ku posi(e)łkowi« (2): Tedy on [Olofern] z woyſki ſwemi przyćiągnął ku onym kramam nád Morzem/ á miáſtá ich przednieyſze oſádźił ſłużebnemi/ á ze wſzytkich obrał ſobie ludźi ná wybor ku pośiłkowi [in auxilium]. BibRadz Iudith 3/8. Cf »ku posi(e)łkowi dany«.

[»w posiłku«: then obyczay záchowáć máią/ iż gdyby [hetman] vderzyl ná tákie rozno leżące [wojska tatarskie]/ tedy ma pirwey ieden huff puſcić/ y drugi zá nim w poſyłkoch [!]/ ktorzy áby ſye nieſtánowili/ ále áby przedſye bieżeli zokrzykiem TarnConsil d.]

5. wojsk. Wojska wspomagające, oddziały stojące w odwodzie; też pozycja tych oddziałów; accensiti, adiumentum a. adminiculum militare, adcensi, adscripticii, auxiliares, auxiliaria a. subsidialis manus, auxiliariae cohortes, auxiliarius a. subsidiarius miles, subitarii milites, subsidiaria cohors, subsidium (belli), supernumerarii, suppetiae, supplementum, velati Cn (14): wroćił ſie [Lizyjasz] do Antyochiiey/ zbieráiąc ludźi rycerſkie poſtronne/ á ſpráwiwſży woyſko w thymże pocżćie iáko y pierwſze/ vmyſlił z tym pośiłkiem wtárgnąć po wtóre do Iudá. BibRadz 1.Mach 4/35; BielSpr 71 [2 r.]; A s tym poſilkiem Stephan Turkow bárdzo częſto mężnie porażał/ y wielkie ich woyſká pobijał StryjKron 662; BielSjem 32; [StryjPocząt 560].

posiłek czyj (1): A gdy ſię Moſkwá we dwudzieſtu tyſięcy woyſká znowu dwá kroć o dobycie Kieśi kuśiłá/ porázili ich náſzy w máłym poczcie y rozgromili/ złączywſzy ſię z poſilkiem Swedow ná ten czás przybyłym StryjKron 782.

Zwroty: »posiłek mieć« (1): Władiſław Lokietek wziąwſzy ná pomoc tyſiąc dwieſcie Litewſkiego Rycerſtwá [...]/ Z Wołoch też y z Ruśi poſſiłek máiąc/ á z Polſki k temu więtſze woyſko zebrawſzy/ ſam ſwoią oſſobą wypráwił ſię do Saſkiey ziemie StryjKron 406.

»stać, stawić na posiłkach« [szyk zmienny] (2:1): [Juliusz cesarz] ſwoie też woyſko ſpráwił ná troie/ ná cżoło poſtáwił męże zbroyne/ [...] ná posiłkach ſtáwił cudzoźiemce y pomocne ludźi ná prędką rzecż. BielSpr 41, 17v, 18v.

Wyrażenie: »mocne posiłki« (1): A gdyby ſie tákie woyſká nálázły ku onym kthore ſą ná nieprzyiacielá wypráwiony/ toćby były teraz mocne pośiłki/ toćby byli drabi y kozacy/ żeby ſie ich więcey záwżdy nieprzyiaciel lękáć muſiał RejZwierc 262v.
[Szereg: »choć hufiec, choć posiłek«: Bárzo przynależy lás rąbáć/ ćiężary dźwigáć/ [...] y we zbroi cżęſtokroć/ áby powſzedney prace zwycżay w pokoiu/ nie zdał ſię ćięſzkim ná woynie. Choć tedy hufiec będźie/ choć pośiłek/ niech ſię vſtáwicżnie ćwicży. BusLic 47.]
Przen (3):
Zwrot: »z posiłkiem [o kogo] się silić« (1): Strzeż/ proſzę/ Rycerzu nieprzewyćiężony [tj. Jezu]/ Aby/ nieprzyiaćiel z wzgárdą wyrzucony/ Gdy/ ſię z ſwym pośiłkiem o mię będźie śilił/ Zá twoią pomocą/ ná wſzem ſię omylił. GrabowSet P2v.
Szereg: »posiłek a huf« (1): A tu pátrz pilno co to ſą zá pośiłki/ á co to ſą zá huſfy/ ktorzy domá ſiedząc wiele rátowáć mogą onych czo ſą w boiu pokornemi á vniżonemi prośbámi ſwemi RejZwierc 264v.
a) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy [czyj] (1):
Zwrot: »posiłki mieć« (1): Oboiá ſtroná ſwe poſiłki miáłá. KochSz B4v.

Synonimy: 1.a. jedzenie, pokarm, potrawa, pożywienie, żywność; 2. jedzenie, pożywienie; 3. pokrzepczenie, pomoc, potwierdzenie, ukrzepczenie, umocnienie, utwierdzenie, wspomożenie, wzmożenie, zmocnienie.

ALKa