[zaloguj się]
[pdf]

POTRZEĆ (56) vb pf

o oraz e jasne.

Fleksja
inf potrzeć
praet
sg pl
2 m potarłeś, -ś potarł m pers
3 m potarł m pers potarli
f m an potarły
imperativus
sg
2 potrzy, potrzyj
conditionalis
sg
3 m by potarł
f by potarła
impersonalis
praet potarto
participia
part praet act potarszy

inf potrzeć (4). ◊ fut 1 sg potrę (2). ◊ 2 sg potrzesz (7). ◊ 3 sg potrze (12). ◊ praet 2 sg m potarłeś, -ś potarł (5). ◊ 3 sg m potarł (11). ◊ 3 pl m pers potarli (3). m an potarły (2) (cum N pl: słoniowie, żurawie). ◊ imp 2 sg potrzy (2) TarDuch, FalZioł, potrzyj (1) CzahTr. ◊ con 3 sg m by potarł (3). f by potarła (1). ◊ impers praet potarto (1). ◊ part praet act potarszy (2).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI i XVIII w. s.v. po wierzchu obetrzeć.

1. Zniszczyć; conterere Vulg, PolAnt, Modrz; comminuere Vulg; confringere PolAnt [kogo, co] (44): Potárłeś myecż y moc ich y myáſtá beſpyecżne. LubPs Cv; Izali liſt kthory ſię chwieie potrzeſz? á źdźbło ſuche przeſládowáć będźieſz? BibRadz Iob 13/25.

[potrzeć w czym: Vyźrzawſzy tá ſroga beſtya [tj. szatan]/ że ią Pan Chriſtus w mocy iéy potárł/ z mocy iéy wſzytki wydárł/ zá wielką krzywdę to ſobie wźiął BiałPos 246 (Linde).]

W połączeniach szeregowych (4): A to plemię/ á to pokolenie potrze/ potłocży/ y poniſzcży/ á w niwecż obroći moc thę thego ſprzećiwniká twoiego RejPos 270v, 271; wſzyſtki kráiny Márgrábſtwá Brandenburſkiego zwoiował/ potárł/ y w niwecz práwie ogniem/ żelázem/ łupieſtwem obroćił StryjKron 406; Ciáłoś potárł/ popalił/ w wiátr obroćił/ áleś ich wiary nie náruſzył. ReszPrz 7; [prziydźie dźień gniewu y popędliwośći iego/ [...] áby wſzyſtkié ludźie w grzechu leżącé potárł/ pogniótł/ y wniwecz obrocił. JanWróż 29].

W porównaniu (1): Głos Páńſki wykręcáiący Cedry: y połamie Pán Cedry Libáńſkie. I potrze ie iáko ćielce Libáńſkie Leop Ps 28/6.

Szeregi: »potrzeć a (i) połamać« = confringere et comminuere Vulg [szyk 1:1] (2): Sam Pan potárł łuk y ſtrzáły á połamał zbroyę/ Chcąc nam ták náwſſem okazáć dziwną możność ſwoyę. LubPs M4; Leop Ps 28/6.

»potrzeć i popsować« (1): Zgłádźił Iephthes popędliwé/ Amonowé wſzyſtkié rády/ Któré miał przyczyną zwády/ Potárł y popſował śmiele ZawJeft 15.

W przen (2): Synu cżłowiecży/ kiedyby źiemiá zgrźeſzyłá [!] ku mnie ſwoimi przewrotnośćiámi/ wyćiągnę nád nią rękę moię/ á potrę moc chlebá iey/ y puſzcżę głod ná nię/ á wykorzenię z niey cżłowieka y dobytek. BibRadz Ez 14/13; Powſtań Iehowo zbaw mię Boże moy/ boś vbil w ſzytki nieprzyiaćioły moie po cżeluśći/ zęby niezbożnikow potárłeś. BudBib Ps 3/7.
Przen (9): Potrzy mocz gich panie/ á rozproſz ony aby poznali, iż nieieſt iny ien by walcżił ża nami iedno ti Boże naſz TarDuch A2; BielKron 108v; ArtKanc F2v; Błogoſłáwiony/ komu imię Páńſkie/ Mocną nádzieią: bo śidłá ſzátáńſkie Ten ſnádnie potrze: á owylne [lege: omylne] chęći/ Wzgárdzi GrabowSet Q3, Q3v.

W porównaniu (1): Wſſytki narody ſwiátá dam w dzyedzictwo tobye/ [...]. Będzyeſz im roſkázował pod żelázną miotłą/ A iák zduńſkye nacżynie potrzeſz myſl záplotłą/ Tych to ſrogich mocarzow co ták ſwiátem rządzą LubPs B2.

W charakterystycznych połączeniach: potrzeć krnąbrne i uporne mnimanie, moc [czyją] (3), myśl zaplotłą, narody, (niepobożne) sidła (szatańskie) (3), nieznośne baśni.

Zwrot: »wniwecz potrzeć« (1): thu prośi Prorok/ [...] iżby ty złośćiwe ſkaśce ſwą mocnośćią ſkroćił/ á w niwecż potárł ich krnąbrne á vporne mnimánie LubPs bb6v marg.
Szeregi: [»potrzeć a podeptać«: jedno przez tego ták dobrotliwego Páná á zbáwiciela twego, przy ktorym, gdy z mocną wiárą stániesz, łácno potrzesz á podepcesz márną głowę czártá złego i wszytki chytre wymysły jego. LubWiryd 57.]

»potrzeć a popsować« (1): Też tu ná końcu cżyni modlitwę áby Pan Bog [...] nieznośne báśni á nyepobożne śidłá ktoremi [złośnicy] niewinne ludzi zwodzą/ potrzeć á popſowáć racżył. LubPs I4.

»wywrocić i potrzeć« (1): Dla cżego więcey ſię trzebá obáwáć nagłego iákiego gwałtu z niebá/ áby iáka gwałtowna burzá nieſpádłá zniebá: á nas wſzytkich/ y domow/ y narodow/ á ná oſtátek y ſámego imieniá Polſkiego zgruntu niewywroćiłá y niepotárłá [ab radicibus imis evertat atque conterat]. ModrzBaz 81.

a. Pokonać zabijając, zgładzić (17): LubPs G4v; Leop Thren 1/15; Potrze mocarze nie pytáiąc ſię/ á inſze poſtáwi ná mieyſcu ich. BibRadz Iob 34/24, I 126b marg; A Pháráoná nieſpráwiedliwego potárł Pan Bog/ y w morzu cżerwonym zátopił. KołakSzczęśl C3.

potrzeć kim, czym (2): Słoniowie tedi niemogąc cirpieć wielkiey gorączoſci nazad ſie z gniewem rzucili, á tak wielkoſć ludzi y zwierząt ſobą potarły. BielŻyw 159; LubPs E4v.

W porównaniu (1): Tak iáko ich [baśniowe straszydła zwane Sciopodes] záſtáli/ y śmierć náznácżyłá/ W leżącżki ich do lochow cżarnych poſzło śiłá. Strzyże [= strzygi] prętko potárto/ iáko więc chłop lećie/ Mſzyce ná drzewie gęſte ćięſzką ręką gniećie. KmitaSpit C5.

Szeregi: »potrzeć a pogromić« (1): A potym weſołym ſercem będziem ſpiewáć [...] dziękuiąc Pánu ſwemu/ iż on ſam racżył pothrzeć á pogromić wſzytki ſprzećiwniki náſze RejZwierc 265v.

[»potrzeć a wyniszczyć«: otworzę wrotá dzikim zwierzętom ná was/ á mieczowi ſrogiemu dam iuż potrzeć was/ á wyniſzczyć was ku lekkośći wáſzey WerPublika 41.]

W przen (1):

W przeciwstawieniu: »umocnić ... potrzeć« (1): A vmocnię rámioná Krolá Bábilońſkiego/ y podam miecz moy w ręce iego/ potrę rámioná Fáráonowe/ á będźie krzyczał przed nim iáko ten ktory ieſt rániony ná śmierć. BibRadz Ez 30/24.

Przen (1): Smierć z Zywotem walcżyłá/ á wſzákoż nie zwyćiężyłá/ bo ią Kryſtus potárł/ gdy ſam vmárł. ArtKanc F15v.
α. Zwyciężyć w bitwie (6): Potkáły ſie też tylne vffy z Ruſią/ potárli też náſzy Ruſaki/ ále iż żadney poſiłki mieć nie mogli prze niedoſtatek ludzi/ [...] nieprzyiaćiel walny vfiec ze wſzytkich ſtron przełomił BielKron 353v; Dáli bitwę Pſyllowie/ o wnet ich potárły [żurawie] Ledwo ich kilkádźieśiąt co vćiekli z gárdły. KmitaSpit C.

[potrzeć czym (żywotne): prędko k niem cwałali [!] chcąc je chutnie końmi porazić a potrzeć widząc, iż wszytko są pieszy. PamJancz 63.]

W porównaniach (2): BielKron 353; (nagł) Leſzko ſzoſty Czarny. (–). [...] Tátárſkie woyſká ſpolnie z Ruſnakámi Potárł iák ſłomę: Litwę z Iáćwingámi Poráził wniwecz KlonKr D3v; [BielKron 1551 181 (Linde)].

[Zwrot: »ziemią i morzem potrzeć«: Wſzytki Graeckie wzbudził Kroleftwá do zgody/ Iż do gardł mężnie ſtali dla miłey świebody. Ták iż Perſow y ziemią y morzem potárli/ Z śiedmią kroć ſet tyśięcy Xerxowi odpárli. WerPobudka D4v (Linde).]
Szeregi: »i pobić i potrzeć« (1): Y zeſzli Amalekitowie y Kanáánowie mieſzkáiący ná oney gorze/ y pobili y potárli ie áſz do Chormy [et percusserunt eos, et contriverunt eos usque ad Chormah]. BudBib Num 14/45.

»porazić i ([a]) potrzeć« (1): [cesarz Otho] Węgry ktorzy Niemieckie kráiny woiowáli poráźił y potárł. BielKron 174v; [PamJancz 63].

[W przen:

W połączeniu szeregowym: Bo źiemiá Węgierzka/ zaż ich [Turków] máło pomordowáłá? Ziemiá Siedmigrodzka/ zaż ich máło potárłá? Kárwácka ile ich pogubiłá? Perſka/ ile ich potráćilá? MalaspJan H3 (Linde).]

b. Zmiażdżyć (1): Iam ćiebie położył iáko woz ná młodzbę nowy/ kthory ma zęby trzące: Będzieſz młoćił gory/ y potrzeſz ie/ á pagorki w proch obrociſz. Leop Is 41/15; BibRadz Gen 3/15.
Zwrot:bibl. »potrzeć głowę« = zabić; conterere caput PolAnt (5): SeklKat Q; Tyś potárł możną głowę y wyelorybowi/ A dałeś go zá pokarm ná puſſcży ludowi. LubPs R3; Położę też nieprzyiáźni miedzy tobą/ y miedzy niewiáſtą miedzy naſieniem thwym y naſieniem iey: Tho potrze głowę twą/ á ty potrzeſz piętę iego. BibRadz Gen 3/15, I 2d marg, Ps 74/13.
2. Naciskając przesunąć czymś po czymś powodując tarcie (12):

[potrzeć czego: O co ćię wroćiwſzy ſie/ proſzę/ Niedźwiedź pytał. Rzekł/ potárſzy grzybietá/ polekował brzuchá/ Nie pij zá ſkorę żywą/ ſzeptał mi do vchá. BielawMyśl C4.]

potrzeć czym (1): Wim ze owo bywa ſlotko. Gdy glową ſwietego Iana Daż czalowacz za barana. Veroniky potrzes chuſtą A Baba wlecze gęs tluſtą. RejKup k3.

potrzeć po czym (1): Gdy ie z żuieſz á potrzeſz po papierze/ ieſtli będzie farbowało papier/ tedy to ieſt dobre Reubarbarum FalZioł III 5a.

[potrzeć w czym: Mogą być długo záchowáne [jajca] gdy ie długo podźierżyſz álbo potrzeſz w ſoli drobney Cresc 1571 583.]

Przen [komu czego] (1): [O Drohiczańskich] Dobrze też Báchmáciego [tj. wytrwale jak bachmat]/ iedną porą z gołá/ Zbieżeć krys/ bo byſtremu [= zapalczywemu]/ rad żyd potrze cżołá. RejZwierz 85v.
a. Natrzeć, posmarować [czym] (7):

potrzeć czego (5): A ieſtliby on ktori by w ſlończe patrzył: wzrok ſwoy zemdlił/ á gdyby tym kamieniem ocżu ſwogich potarł, tedy iemu pomoże. FalZioł IV 57c, I 31d; Pingere genas, Iágód oblicznych bárwicą potrzeć. Mącz 300a; SienLek 51v. Cf Zwrot.

potrzeć co (2): FalZioł I 112c; gdy kogo [pszczoły] vkąſzą/ á potrzé [!] to mieſtce tym ślazem/ wnet przeminie. SienLek 154.

W charakterystycznych połączeniach: potrzeć dziąsł, jagod oblicznych, oczu, skroni; potrzeć ciało, miestce; potrzeć barwicą, chustą (2), kamieniem, suchą miętką, ślazem.

Zwrot: »potrzeć [czego] wodą« = umyć się (1): A ták prawdźiwie wolę/ wrodzoną vrodą/ Zyć na tym nędznym świećie/ potárſzy iey wodą. PaxLiz D3.
b. Skaleczyć ocierając [co sobie] (1): [gdy człowiek uczy się chodzić] Potrze ſobie koláná á potłucże cżoło/ Bo ſie muśi zátocżyć przy tym nie raz w koło. RejWiz 88.
c. Osuszyć [czego czemu (żywotne)] (1): A Pan záſię z Krzewáńſkim ná woźnicę woła/ Sfolguy kęs Szwarcowemu á potrziy mu cżołá. CzahTr L2v.

Synonimy: 1. zniszczyć; a. pobić, pognieść, pogromić, pokonać, porazić, zgładzić; α. zwyciężyć; b. pognieść.

Formacje współrdzenne cf TRZEĆ.

Cf [POTARCIE], POTARTY

MC