[zaloguj się]
[pdf]

PRZE (2771) praep

e jasne. ◊ W wyrażeniu skostniałym: przécz (46), przecz (27); przécz OrzQuin (2), BiałKat, KochPs (6), KochTr (2), KochMRot, KochPieś (5), KochWr, GórnTroas, KochCn, KochFrag (2), OrzJan, SarnStat, GosłCast (3); przecz OpecŻyw, Mącz (12), OstrEpit, SiebRozmyśl; przécz : przecz MurzHist (2:6), MurzNT (12:2), KochFr (2:1), PudłFr (2:2), ZawJeft (1:1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

I. Cum A (2769):
1. Wskazuje na powód, przyczynę: z powodu; per Miech, Vulg, PolAnt, Modrz, Cn; propter Miech, PolAnt, Vulg, JanStat, Cn; in Vulg, PolAnt, Modrz; prae Vulg, PolAnt, Cn; pro HistAl, Modrz, Cn; a, super Vulg, PolAnt; ob Modrz, JanStat; ab PolAnt (2203): ZapWar 1508 nr 2044; ZapMaz II G 61/159-160v; BierRaj 18v, 19v, 23; Kot niegdy kurá vłápił/ A śnieść ſie go nie vkwápił: Ale chćiał náleść przycżynę/ Iżeby go śniadł prze winę. BierEz H3v, E3v, F3, N4, O4v, R2 [2 r.], S3v; Przecię [Jezu] moie wnętrznoſci ſą ſie roſpálily/ ij ocży przecię moie ſlzami ſie oblály OpecŻyw 20, 3v, 19, 42, 51, 89 (13); ForCnR A2v, B; PatKaz II 25; TarDuch B5; tego dijablika albo ſwięthego iana głowy [tj. rośliny] żadny cżłowiek prze iego oſtre kąſanie niemoże ieſć FalZioł I 66a, V 30, 30v, 67v; FalZiołUng V 119; BielŻyw 47, 106 [2 r.]; MiechGlab 51, 64; LibLeg 7/31v [3 r.], 10/153v, 11/41 [2 r.]; A gorá Bazan przebraná twoiá ácz ná wiele wierzchow rozdzielona będzie wnienawiſći od inych gor prze ochędogę ſwoię RejPs 98, 32v, 81 [2 r.], 90v, 104, 110v (16); A szędziovie, Podſzędkovie, piſarze ziemſczi, ieſlibi prze chorobę pravą na roczech ziemſkich oblicznie niebeli a przeich niebytnoſcz Rokibi niedoſli. Tedy na bliſko prziſlich roczech [...] mayą prziſſiącz czielieſnie iako pravą a niezmiſlioną chorobą na tich roczech niebeli. ComCrac 15v, 15v [3 r.]; Káżdy ná ſwe ſkrzydło goni A prze nász właſny pożytek Ginie poſpolity vżytek RejRozpr F4, C2v; SeklWyzn 4; Iożeph z rodu żydowskiego Sin Iakoba cżłeka cznego Prze żazdroſcz od właſney braciey Był przedan do ziemie czudżey RejJóz A3, D3, E7, F7, F7v, Gv, N6v; powya⟨da⟩ yſz prze okruczyenſtwo mąza ſwego kthore nadnya opyayacz ſzyą ſtroyl wgrzech thenn yeſth vpadla LibMal 1551/160v, 1547/134, 137v, 1550/151, 1551/161, 1553/174v, 175; RejRozm 396; RejKup ſ2v; HistAl C5; Dla tego tedy/ i prze tę naſzę okrutną zakamionałość/ ſtworzyciél naſz aby nás ieſzcze niezatraćił ale iako ocieć miłośierny do ſiebie przywiodł MurzHist B2v, Lv; MurzNT Matth 18/6, 24/12, Mar 6/6; KromRozm II bv [2 r.]; Acz ſye też to [obieranie biskupów] czáſem nyezdarzáło/ prze chytroſć á przewrotnoſć álbo też odmyennoſć ludzką. KromRozm III I8v, L3; Nierad IKM słyszy narzekania takowego na niesprawiedliwość prze mieszkanie [tj. odwlekanie] tych sądow Diar 24; prze pożytki kilkadziesiąt osob wszytka Rzeczpospolita wielką szkodę a nieznośny ucisk cirpi. Diar 73, 21, 24 [2 r.], 27, 29, 37 (21); DiarDop 108; rodzicy prze zuchwálſtwo dzyeći ſwych/ przychodzą ku wyelkim ſzkodam/ fráſunkam y zámutkam GliczKsiąż F7v, B3, Cv, N4, N7; Pokorna proźbá áby grzeſzny prze vpadek nie był odrzuczon od oblicżnośći Páńſkiey. LubPs B5 marg, Bv, B5 marg, K3v, L4, O2 (16); GroicPorz q3v, bb; SeklPieś 15v, 19, 31; Bo wſzytko to co widziſz też byli Anyeli/ A wielką zacność w niebie w ſwoich ſtaniech nieli. Ale prze ich niewiárę márnie ſą ſtrąceni RejWiz 86, 95v, 115v, 119, 151, 161v (16); Bo byłá [Hester] bárzo piękna/ á prze ſwą wielką ſlicżność/ wſſyſtkim byłá wdzięcżná y miłá. Leop Esth 2/15; Ale ktory cudzołożnikiem ieſt/ prze niedoſtháthek ſercá ſwoiego/ ſtráći duſſę ſwoię Leop Prov 6/32, 1.Reg 25 arg, 3.Reg 14 arg, 2.Par 26/8, 4.Esdr 8/15, Ps 37/4 (21); Tákież y my/ miły Pánie Oleſznicki/ prze złą Kſyężą y prze złe Kápłany/ nieopuſzczaymy dobrych krzeſćiánow OrzList f2, d4v, fv; Sądy Szadkowſkie prze wielkość powiáthu maią być dwie niedzyeli dzyerżáne. UstPraw K2v, Fv, G2, H4v, I3v [2 r.], K2v; LeszczRzecz A4; CYbales był Perſki Krol/ ktorego wzgárdzili/ Prze iego ſrogie ſpráwy/ z imawſzy wſádzili. RejZwierz 33; O nędzny niewierniku/ [...] prze kęs nádzyeie/ pożytku márnego/ Pſuieſz Rzecżpoſpolitą/ y ſiebye ſámego. RejZwierz 109v, 32, 37v, 43, 46, 46v (15); WyprKr 114v; Tedy Ezau miał Iakobá w nienawiśći/ prze ono błogoſłáwieńſtwo ktore przed niem wźiął od oycá ſwego BibRadz Gen 27/41, *2v, *5v, I 3c marg, 10d marg, Lev 26/24 (22); A czemuż Ian Dźiáduſki Biſkup Przemyſki/ oto thu tego Goſpodarzá náſzego/ nietylko był záklął prze poięćie Zony/ ále y z źiemie był go wygnał OrzRozm H4v, A, C2 [2 r.], C3v, G2v [2 r.], H2v (14); Káſtor y Polux gdy ſłyſzeli iż ſioſtrę Helenę wzyęto/ gonili Pariſá/ ále prze nawáłność morſką rozbiegli ſie rozno ná ſtrony BielKron 56; Skánderbeg niemogł ták być prętko ku tey potrzebie z ſwoim ludem/ prze trudnośći ktore mu cżynił Deſpot w źiemi BielKron 245v, 7, 9v, 44v, 100v, 102 (42); KochSat A2; KochZg A2 [2 r.], A2v, A4v [2 r.]; KwiatKsiąż N3; Hiſtorya Wenecka powiáda/ iż prze tho iedno ſłowo: Oby iednégo Wenecya byłá. Wenetowie Kśiążę ſwoie ná plácu przed S.Márkiem/ zárázem obieśić dáli. OrzQuin D2; Czáſu niemam po temu/ ábym wiecznéy pámięći Męże godné zwyćięſtwá onego/ tu przed wámi teraz wſpómináć miał/ bo y niemogę prze niedoſtátek dowćipu OrzQuin Rv, C3, G3v, I3v, Kv, O (18); A widzę że ſą v nich głowki bárzo chore/ Więcey prze co inſzego niż prze trunki ſpore. Prot B3, A2, B2v, C2v, D, D2v, Ev; LeovPrzep D4; RejAp kt, 34v, 35v, 106, 120v (14); A wſzákoż niechcę ia/ áby prze tę moię ſurowość/ miáło to odyść/ o co pan Koſtká ſpytáć chciał. GórnDworz E5, B8, F4v, H6v, K2v, P7v (21); bo żądza ćieleſna przychodzi álbo przecudność [!]/ álbo przez bogáctwá/ álbo przez cżeść/ álbo też prze moc. HistRzym 5v; Y miłował Krol Altyſtrátes bárzo Apolloná/ prze wielką mądrość iego HistRzym 13v, 6v, 8v, 9v, 10v, 12v (26); y ſławá thego cnotliwego narodu Polſkyego/ ktory v inych narodow w máłym bacżeniu był/ prze zátrudnienie ięzyká ſwego/ rozſzyrzáć ſie będzye. RejPos A3v; Kaim też iż młodſzego brátá Pan ofiárę wdzięcżniey przyiął/ prze zazdrość zábił niewinnego Ablá brátá ſwego. RejPos 56v, A3v, A5v, 2, 4v [2 r.], 7v [2 r.] (139); RejPosWiecz3 98 [2 r.]; BiałKat a4; Ach nieſtoćie ná ty Krześćijány/ Iż wolą być z niecnymi pogány. Niżli z ſobą w Krześćijáńſkiey zgodzie/ Prze nieſtworność przychodźim k tey ſzkodzie. BielSat G2v, G2, G4; Więc co ſie w domu działo przeń zá omieſzkánie/ A z iákiem koſztem było wſzytko wychowánie. HistLan A4v, A3v, A4, D2, F4; KuczbKat 255; A wiemy iákie páńſtwá prze złe krole vpadáły RejZwierc 41v; prze wſzetecżny żywot twoy będzie rozerwano kroleſtwo twoie. RejZwierc 46v, 10, 40v, 41, 86 marg, 154v (32); BielSpr 56v; KochMon 22 [2 r.], 23, 24; Kálwiná/ iáko Antonius Democháres piſze/ prze ſproſtność á wſzetecżność iego/ z oycżyzny właſney wyświecono. WujJud 217, 2v, 64, 91v, 97, 194v, 199, 231; WujJudConf 15, 77 [2 r.], 77v, 190; Lecż ty rzekłeś: [...] położę naſienie twoie iáko piaſek morſki/ ktorego nie lza zliczyć prze mnoſtwo. BudBib Gen 32/12, c4, Deut 33/24, Ios 5/1, 1.Reg 13/5, 3.Reg 8/33 (14); BudBibKaw A2v; Bowiem prze głod niemáły/ doſtátku nie było. HistHel B4, D; A wolne żeglowánie Koronie zginęło/ Prze niemożnego Páná wſzyſtko ſie to dziáło. MycPrz I [C]2; Sląſko odpádło prze nie porządne obieránie Łokietká. MycPrz II Cv, I [C]2, C3, II A2v, A3, B2v [2 r.] (11); Strum P4; WierKróc A3v; BiałKaz Bv; A potym prośił Piłatá Iozef z Arymátheie będąc vcżniem Ieſuſowym/ lecż potáiemnym prze boiazń Iudow/ áby ziął ćiáło Ieſuſowe/ y pozwolił Piłat BudNT Ioann 19/38, przedm d, Matth 14/10, Ioann 7/13, 21, 32 (13); Bog doſyć vcżynił obietnicy ſwoiey/ dawſzy źiemię Abráhámowemu potomſtwu/ iáko obiecał/ ktorą oni iáko odporni y niepoſłuſzni prze złośći ſwe vtraćili. CzechRozm 74v, 75v, 163, 206v, 207v; PaprPan D4, P4v, Gg2, [Hh5]v; A to też ieſt rzecż pewna y prawdźiwa/ iż prze vtrátę niepotrzebną niſzcżeią bogáctwá/ á prze ſkromny á pomierny y porządny ſzáfunek/ mnożą śię. ModrzBaz 22, 6, [38], 57, 86v, 95 (10); Ale o Grekách wątpić niektorzy prze niewiádomość y ſtárość śmieią SkarJedn A3v, 87, 90 [2 r.], 103, 123, 139 (26); Sżłám w Kſiążęcy dom zacny: dał był bog vrodę/ Dal potomſtwo: dał dobrą/ nádewſzytko/ ſławę. Tom wſzyſtko prze cżłowieká złego vtráćiłá. KochOdpr Bv, C, D2v; Oczko 3, 7v, 11v, 12v [3 r.], 14v, 22v, 26v; Zdrowia niémáſz w mym ćiele prze ſtrách gniewu twego KochPs 55, 8, 58 [2 r.], 77, 86 [3 r.], 131 (26); Zimy iedney prze wielkie śniegi/ gdy owce po polu chodzić nie mogły/ trochę miawſzy cżáſu/ ſzedł [Symeon] z rodzicámi do kośćiołá SkarŻyw 28; Do tego grobu wiele ſię Chrześćian záwżdy ſchodziło: zwłaſzcżá wnocy/ prze boiazń pogáńſtwá. SkarŻyw 70, 14, 15, 20, 30, 35 (86); KochTr 14, 16, 22 [2 r.]; A ludźie ſpiący co? ſą ći ktorzy prze gnuſność ſwoię/ plác dáli heretykom CzechEp 39, 123, 206, 404; Tedy niewiéſz/ że prze ćię moie ſerce mdleie. KochFr 7, 27, 85, 88 [2 r.], 94 [2 r.], 98; Lecz ieſli prze gury/ Albo ich [znaków] nie będźieſz mógł obáczyć prze chmury/ Pátrzayże gwiazd/ któré ſą z ich wſchodem ſpoioné KochPhaen 20; KochSz B3v; KochWz 135 [2 r.]; ReszList 151, 176; Acżby to ieſzcże lżeyſza vtráćić pieniądze/ ále ſtráćić zdrowie prze marne pijańſtwo/ [...] toć to záprawdę nie rozum WerGośc 225; WerKaz 295, 296; WisznTr 24, 27; BielSen 15 [2 r.], 17 [2 r.]; KochPam 83; A prze to ſrogié obłoków trzáſkánié Kłádą ſye láſy/ á piórun gdźie zmierzy Zle nie vderzy. KochPieś 31, 7, 28, 36, 38, 41; Któżby był rzékł/ ábyś ták w młodym wieku ſwoim/ Miał prze śmierć zoſtáwić żal przyiaćiołom twoim? PudłFr 41, 42; Cierpiał náſz Pan męki wielkie/ prze ludzkie grzechy wſzelákie ArtKanc E3v, D19, E20, F6v, I3v, K2 (17); GórnRozm Kv, L3v; KochWr 22, 27, 36; PaprUp A2; ActReg 29, 159; GostGosp 14, 36, 60, 66, 84, 148; GostGospSieb +3v; GrochKal 8; Iednák gdy ſie wielka trwogá sſtáłá ná morzu/ prze niepogodne żeglowánie żeglarze nie chcieli ná ten cżás woźić. Phil C4, B2, B4, C, E [2 r.], E2 (21); KochCz B2v; KochPij Cv [2 r.], C2; GrabowSet A2v, B3v, B4v, D, D3v (14); KochFrag 43, 48; OrzJan 29, 32 [3 r.], 93; OstrEpit A2v; WyprPl C3v; A cokolwiek ſię dobrego/ prze niepilność ábo nieoſtrożność náſzę/ do tego cżáſu opuśćiło/ rácż tego ſam miłośćiwie dołożyć/ y to nágrodźić. LatHar 30, +5, 86, 131, 140, 162 (10); RybGęśli C, D, D2v, D3v; WujNT przedm 35, s. 12, 22, 72, 98 (15); JanNKar C; A prędſzégo zginienia niémáſz, iáko gdy rozerwánié prze niezgodę álbo iákié dopuſczenié Boſkié ná Rzeczpoſpolitą przychodźi. SarnStat 121; A ieſliby który prze śmierć álbo chorobę z miánowánych nie mógł bydź ná téy rewiziiéy/ inſzégo ná to mieyſce deputuiemy. SarnStat 392, 120, 32 [2 r.], 84, 85, 96 (50); SiebRozmyśl A, A2, D4v, E2v; ZYGMVNT PIERwſzy/ po Bráćiey ná wſzyſtkim Krol práwy: Oćiec oycżyzny názwan/ prze krolewſkie ſpráwy. KlonKr A4, A4, A4v, E2v; KmitaSpit B2v, C2v, C6v; Może też inter peculatum policżyć vćiśnienie wſzyſtkiey Korony/ ktore ſie dźieie prze niedozorność kontráktow z poſtronnymi: w ktorych nas káżdy ſkubie/ á my ſie niebacżymy. PowodPr 78, 12, 42, 69; SkarKaz 314b; Ná co we Włoſzech hoſpitalia znáczne y doſtáteczne/ á v nas w Wárſzáwie świętey pámięći Krol Stephan/ záłożyć y zbudowáć był raczył: ále tego prze niedbálſtwo náſze nie dokonano VotSzl C2v; CiekPotr 22, 23, 30; CzahTr A3, G2v, K4; BA wieręć ták Orſzulko/ czyśćieś vcżyniłá/ Y ześ mi tę na pámięć/ kraſę przytocżyłá. Bowiemech iuż prze rádość/ wſzyſtko opuśćiłá PaxLiz D2, B2 [2 r.], C3v, D4v; SkarKazSej 692a; KlonFlis H3 marg; A potym gdy przyidzie cżás naznacżony płacey/ Nie oddáią pieniędzy przyiaćielſkiey pracy. Iedni prze niedoſtátek: drudzy prze niedbálſtwo: A trzeći prze łákomſtwo: cżwarty prze zuchwálſtwo. KlonWor 73, 44; Woláłábych w tey ſtronie niewidzieć cie byłá/ Bom prze twoię oſobę iuż ſławę ſtráćiłá. PudłDydo B4, A3, Bv, B2v [2 r.]; SzarzRyt C, C2; [BielKron 1551 3v, 6, 19v, 113v, 135; Rytyger zá drugą rázą/ prze nieznośny żal y wſtyd/ od ſwoieyże ręki zginął. PlutBBud R (Linde); Apolog 60; WujBib 2.Reg 6/7 (Linde)].

Powtórzenie: »prze ... a prze« (1): prze powodźi/ któré poſpolićie w té czáſy przypadáią/ á prze nié/ wiele ich [roków mielnickich] ná ſpráwiedliwośći ſzwánkuią SarnStat 743.

Wyrażenia przyimkowe: »prze przyczynę(-y)« = quia JanStat (97): radbi tho Krol yego m. dla pana twego vczinyl kyedibi mogl alie prze the prziczini vczinicz thego niemoze LibLeg 10/64, 6/119, 10/121v, 151, 11/11, 160v; PatKaz II 82v; ZapWar 1528 nr 2457, 1548 nr 2656; więcey flegma [się czyni] á to prze tę przycżynę gdy kto zbytnie wina pożywa tedy ono nie może być ſtrawiono GlabGad Hv; KlerWes A2; A oddal odemnie ty przyczyny prze ktore bych ſie zawſtydáć miał RejPs 178; MurzHist Ev; Wſzakże będźięmli to co śię tu powiedźiáło/ pilnie rozbieráć/ możęm wſzyſtki przyczyny przektoré śię świat panu i ſługám iego/ téſz i dźiś/ przećiwia dobrze poznać. MurzNT 116, 126; Diar 28; DiarDop 112, 115 [2 r.]; Przyczyny prze ktore kto niemoże być Sędźiem. GroicPorz b2v; PRzyczyny prze ktore Oyćiec Syná z imienia wydźiedźiczyć może/ thy ſą. GroicPorz l4v, e2v, l4v, q3v, rv, r4 (12); RejWiz 115v; A ieden tám drugi ſám padł n ápoły [!] vmárły/ vkázuiąc prze kthorą przycżynę vmierał [causam demonstrabat mortis]. Leop Sap 18/18; UstPraw Cv; RejZwierz 73v; Zátym rzekł Pan Abráhámowi/ Prze ktorąż wżdy przyczynę śmieie ſię Sará [Ut quid risit Sarah] BibRadz Gen 18/13; OrzRozm I; Ná then cżas było też położono Koncilium w Trydenćie/ ále do roku/ potym było przełożone prze wiele przycżyn. BielKron 226v; Y co zá ſlepothá wáſze ſercá oſiádłá rycerſtwo ſláchetne/ że thak prze małą przycżinę ſámi ſiebie y mieyſce oycżyſte vtráćić chcećie BielKron 248v, 91v, 104, 105, 216v, 223 (14); Ale to opuſzczam/ prze iuż ode mnie przepowiedźiáné przyczyny OrzQuin Rv, E3v [3 r.]; ktoż mie to/ y prze ktorą przycżynę w te żelázá wſádził. GórnDworz S6v, Y6v, Cc7; GrzepGeom D; Przetożem iemu wźiął złotą brodę prze dwoię przycżynę. HistRzym 3; WSzechmogączy Pan/ po z martwych wſtániu ſwoim ſwiętym/ niechciał ſie iáwnie wſzemu ſwiáthu vkázáć/ prze kilká przycżyn. RejPos 113v, 49, 51, 139, 197, 234, [254]; BudBibKaw A2v; MycPrz II C; BudNT Ff8v; CzechRozm 8, 36, 49v, 139v, 171 [2 r.]; Práwá bárzo ſą ważne/ dla przycżyny prze ktorą poſtánowione [leges maxime quidem valent propter rationem]/ á wſzákoż y dla zwierzchnośći vrzędu. ModrzBaz 69v; ſtolica Rzymſka/ powiáda/ trzyma rządzenie wſzytkich kośćiołow wſzytkiego świátá/ Y prze inne przycżyny/ y prze te/ iż byłá záwżdy od ſmrodow Heretyckich prozna SkarJedn 112, 277; SkarŻyw 50, 413; CzechEp 243; KochDz 106 [2 r.]; Cżemu narod wſzyſtek Beniáminow/ okrom ſześći ſet młodźieńcow/ ieſt wygłádzony? nie prze ktorą inſzą przycżynę/ iedno dla oſzkárádzenia żony iednego/ Lewity/ z narodu Lewi. WerKaz 296; Vpadáią rzeczypoſpolité/ iáko y káżda rzecz wſzelka/ abo przewnętrzną [!]/ ábo prze zwiérzchnią przyczynę. KochWr 20; Phil N3, P; WujNT 369; GDy tych czáſow ſłudzy wſzędy wymawiáli ſie pánóm/ iż prze tę przyczynę/ że oni ſámi złodźiei/ álbo złoczyńców/ álbo nieprzyiaćiół nie gónili/ oni téż tákowych złoczyńców gónić nie chćieli SarnStat 648, 363, 388, 869; CzahTrPapr ktv; KlonWor 17.

»prze to samo« (2): Wſzákżem iednák te varias lectiones ktore w Nowym Teſtámenćie Lowáńſkim v Plántiná drukowánym/ máią ten znák o/ przydány/ [...] wſzędy opuśćił folguiąc krotkośći/ prze to ſámo że ſą máłey wagi. WujNT przedm 18; Człowiek bez dobrych vczynkow ieſt niepożyteczny/ y prze to ſámo będzie potępiony. WujNT 204.

Wyrażenia przyimkowe w funkcji przysłówka przyczyny: »przecz, prze co, przec« = dlaczego, z jakiego powodu; i dlatego, z tego powodu; quare PolAnt, Vulg, Cn; cur PolAnt, Modrz, Cn; quamobrem, quapropter Mącz, Cn; quid ita Mącz; itaque Modrz; quidnam Cn (798:81:2): a wſchakosz naschi czokolwyek Tvrczi mowicz bedą a czo za prziczini dawacz przeczbi thi granycze tak bicz niemiali pylnie tho wſitko pyſſacz bendą LibLeg 10/70v, 10/120v, 154, 11/26v, 88, 139v, 170v; Przecż go bijeſz bez przycżyny? Niemaſz do niego żadney winy BierEz A3v, A3v, B2v [2 r.], Cv, C2, D2 (16); OpecŻyw 169; [rad ci wszystko powiem] abych vrzędowi ſwemu doſyćz vczynił/ powiedźiećz o czo kto pyta/ prze czo mie teeż Prawdą zową. ForCnR A2v; Y pytał go [Bijasa] ieden przecż by milcżał BielŻyw 16, 5, 15, 73, 92, 157; PRzecż nos miedzi inſzimi cżłonki w głowie od ciała ſie odnioſł. GlabGad B7, A2, A7v, A8, Cv, D2, E3v, L7v; MiechGlab nlb 2; WróbŻołt 73/5; RejPs 31, 38, 57v, 62, 78 (8); Item zeznala yſch Barbarką paſzerbyczą ſwoyą dzyeweczką kraſcha yuſch chod y mową dobra mayacza, nozem wnoczi theſz wgardlo zaklola aſch do ſzmyerczi alye prziczyny przecz tho vczinyla nyepowyedziala LibMal 1544/83v, 1543/70v, 1546/112, 1554/187, 190v, 191, 194; LudWieś A2, B3; RejJóz E3v, E4v, G5, G5v, N4, P5; RejKup Bv, b4v, b6v, b7, d4 (23); O miły Alexander przecż od ſwych Mácedonow precż odchodziſz? HistAl N3v; MurzHist A2v, H4, H4v, I3, Mv [2 r.], Q3, S3; MurzNT 36 marg, 81 marg, 108v marg, 111 marg, Matth 26/10 (12); Diar 25, 26, 75 [2 r.], 84, 86 [2 r.]; DiarDop 99, 104, 112; GliczKsiąż M6v; Y Przecż ſynowye ludzcy tákeſcye znyemyeli/ A iuż ſpráwyedliwośći znácyeſcye nye chceyeli LubPs O3, B3v, B6 marg, D marg [2 r.], Ev marg, F marg [2 r.] (42); GroicPorz m2v, q3v, zv, bb4v, ee2; KrowObr 52, 236v; Przecż ſie ták w dziwnych ſpráwach narody mieſzáią A w rozlicżnych roznoſciach myſli zá wieſzáią. RejWiz 1v, 18, 27v, 70v, 71, 76 (22); Leop Gen 31/26, Num 11/11 [2 r.], 2.Reg 19/41, 24/3, Ps 2/1 (11); OrzList b; RejFig A8v, B, Cc2v, Dd; Wiecie żem ia iedno pſow obiecał nie żywić/ Ale ludziom niewinnym/ przecż mamy gwałt cżynić. RejZwierz 29v, 2, 6, 7, 17, 20v (14); Zátym Pan Bog rzekł do niewiáſty/ Przecześ to vczyniłá? BibRadz Gen 3/13, Gen 4/6 [2 r.], 40/7, 43/5, Ex 18/14, Num 11/11 (35); [piszą iż] przodkowie náſzy byli ták okrutni ludźie/ że oni pokoiá nieználi/ y zá złą rzecz pokoy być ſobie poczytáli: przeco też iáko Tátárzy drapieſtwem żyli OrzRozm K4, Bv [2 r.], C2v, D3, G4, M2 marg, O, O2v; Dwie ſą przycżyny Luterze/ przecż cie tu Ceſarz z Kſiążęty przed ſię wezwáli BielKron 196v, 115, 155, 175v, 196, 198v (19); GrzegRóżn N; Contemplamini me? Quamobrem? Przecz? Dla czego? Mącz 337d, 180d, 338c, 340b, c, 341a (12); wodá wilga á mokra/ ogiéń ſuchy á ćiepły: przeco przyść z ſobą w iedno nie mogą. OrzQuin P2, B2, Sv, S4, Z3; Prot C2, C4, C4v; przecż á dla cżego te niebożątká/ Piotrá/ Páwłá bytnośći Perſoną zową/ á Kriſtuſowey bytnośći Perſoną zwáć nie chcą SarnUzn B7, C3, C4v marg, D3 [2 r.], D5v, E7v (12); SienLek Vuuv; RejAp 1 marg, 10v, 25 [2 r.], 55, 128v (10); GórnDworz C8, P4v, R2v, Z8v, Aa4v (8); Y przecż mili bogowie to tho [!] przepuſzcżenie iádowite ná mię przyſzło? HistRzym 20v, 13, 20, 31, 32v, 34 [2 r.] (48); Przecż miły Pánie ſpráwiedliwy nie ſądziſz á nie pomśćiſz ſie krwie náſzey RejPos 6, B, 1 marg, 3v marg, 4, 8v marg (124); BiałKat 68v; Wiele ieſt innych przycżyn/ przecż pomoc nie mogę BielSat Gv; HistLan B3; KuczbKat 10, 100, 220, 410; Pirwſzych Kſiąg Kápitulum pirwſze. Iáko y przecż Pan Bog ſtworzył ſwiát y cżłowieká. Iáko y przecż Pan ſtworzyć racżył cżłowieká. Przecż żonę ſtworzyć racżył Adámowi. Przecż cżárt zwiodł cżłowieká. RejZwierc A5, B2v [5 r.], B3, 1, 1v [3 r.], 2 [2 r.] (62); BielSpr 15v; KochMon 24; Przeto ſie wy z wáſzą tą nową prawdą/ á piątą Ewángelią/ niemaćie prze co chlubić. WujJud 4, 108, 123; RejPosRozpr b3; RejPosWstaw [1434]v; Ná oſtatek ieſli ſię nam nowych ſłow wynáydować niegodziło/ a przecż ſię Brżeſkim tłumacżom godźiło? BudBib c, b4v, Gen 25/22, 44/4, 7, 15 (43); MycPrz I Cv, C3v [2 r.]; WierKróc Bv; BudNT przedm a3, bv, c2, c3v, c5v; CzechRozm 3v, 4, 4v, 97v, 159v, 166, 168; ZOilus był Poetá Amphipolitáńſki/ Rad káżdego omowił miał ten zwycżay páńſki. Prze co oni vcżeni ludzye go wzgárdzili PaprPan B2v, O2v, T3v [2 r.], Zv, Dd, Ff2v, Ff4v; ModrzBaz 50v, 118, 127v [2 r.], 129v marg; SkarJedn 300; Głupi mówi w ſercu ſwoim/ Niémáſz Bogá/ przécz ſye boim? KochPs 18 [idem 79], 72, 79, 132, 173, 175; KochTr 16; ZapKościer 1582/32v; CzechEp 22, 97, 324; KochFr 18, 32, 108; Wy o wiekow ludzkich nieprzebyte prządki/ Przecż ták vpornie rwiecie śmiertelne wątki. KlonŻal C4v; KochMRot Bv; WerGośc 207; WerKaz 281 marg; WerKazPapr 274; WisznTr 9, 18; KochPieś 3, 18, 29; KochTarn 77, 78; PudłFr 16, 29, 32; ArtKanc G14, M14, P15v, Q9 [2 r.]; GórnRozm D4v; KochWr 40; ZawJeft 22, 41; Słomy wiele/ bydłu/ ſtádu/ owcom/ kozom wychodźi: przeco/ gdy ſie tráfi zły vrodzay/ tego pomienionego dobytku przechowywáć ludźie nie mogą GostGosp 88; Phil B3, O4; GórnTroas 31; KochCn B4; PRzecześ duſzo ſtruchláłá? á ſna rádźiſz ná to/ Abym/ iż ſię zle dźieie/ Bogu łáiał zá to? GrabowSet Bv, Dv, E3 [3 r.], F, F3, H2 (23); KochFrag 22; OrzJan 90; OstrEpit A2v; RybGęśli C, Dv; Przećiw haeretykom y fortelom ich nie máſz lepſzey drogi/ iáko w proſtoćie świętey do tego áppellowáć czego z początku vczono: prze co Apoſtoł bárzo chwali wiárę y poſłuſzeńſtwo kośćiołá Rzymſkiego. WujNT 576, przedm 6, 17, Matth 1 arg, s. 4 marg, Matth 6/28 (82); JanNKar A3v, B, C2v; SarnStat 168, 576; Nie tego tám miéć chcemy/ Lecz Iezuſá/ o którym tęć ſpráwę dáiemy: Ze fałſzywie lud zwodźił/ [...] Prze co wedle praw náſzych/ śmierć ſrogą záwinił. SiebRozmyśl H3, K3; Dziś ieſli co maſz, o to ſię pytáią, Cnotá y mądrość máło mieyſcá maią. Przeco tez rzadko Oyczyce vczone Naydzieſz w oyczyznie miłe y vczczone. KlonKr A4v; CiekPotr 39, 67; CiekPotrOstr )?(3; CzahTr C2, C3v [2 r.]; GosłCast 9 [3 r.]; A ieſt w Práktice cżłowiek iuż ná der [!] vcżony: Prze co Mośćiwym Pánom wielom záſłużony. PaxLiz B3, A2, B3, B3v, Cv, D (10); KlonWor 11, 12; PudłDydo A3; Prędkoś ten świát odmienił/ przecz? zgadniemy ſámi/ Ześ był przywykł Aniołom zecniłoć ſie z námi. SzarzRyt D4v, B3v, D2 [2 r.]; [ZapWpolActCon 1529 122/1]. Opracowanie szczegółowe cf CO, t. III, s. 614a.

~ Połączenie: »nie prze co in(n)ego (a. inszego) (...) (je(d)no iż (a. że, a. prze(z) [co] a. tylko iż (a. że)); prze co innego (a. inszego) (...) (jedno iż)« = właśnie dlatego (22;5): Y mniemaſz áby prze co innego zá wieku ſtárego/ zábijáni byli Swięći Prorocy/ iedno że oni ſądźili Krole/ á ſądźić ſye Krolom niedáli OrzRozm G4v, G4v; Król nád Królmi Pan Kryſtus/ názwał ſwoie Páńſtwo Króleſtwem: á Dyabelſkié ſobie przećiwné páńſtwo/ názwał Kśięſtwem: nie przeco inégo/ iedno że właſność Króleſtwá/ wolność ieſt OrzQuin P2v, Q; A widzę że ſą v nich głowki bárzo chore/ Więcey prze co inſzego niż prze trunki ſpore. Prot B3; GórnDworz Z3v; RejPos 6; RejPosWiecz3 98; A nie prze co inſzego ſie te ſtráſzliwe záburzenia y roſterki miedzy Pány á złemi obywátelmi zácżęły/ ktorych y nas racż Pánie Boże vchowáć. WujJud 21v; Pewnieć tego nie przeco inſzego mowi/ tylko że ſie on [Chrystus] vrodził ná niebie przed wſzemi wieki z oycá bez mátki/ á tu záś ná źiemi cżáſu pewnego/ z mátki bez oycá. CzechRozm 34v, 71v, 73, 185v, 195 [2 r.], 202, 208, 253v; OrzJan 51; Wſzyścyć haeretycy piſmo święte Kátholickie czytáią: y nie prze co innego ſą haeretykámi/ iedno że ie nie dobrze rozumieiąc/ fałeſzne ſwe zdánia przećiwko iego prawdzie vpornie trzymáią. WujNT ktv, przedm 6 [5 r.], s. 171; CzahTr A3.

»ni(e) przecz (in(n)ego), jedno ((a. telko) dla, iż, że, prze)« = właśnie dlatego (13): GliczKsiąż B6; A to ſie wſſytko ni przecż inego nyedzyało/ Ze ták nędzne ſerce me w tym bolu ſtruchláło/ Iedno iżem ſłyſſał głos náſmyewiſká ſwego/ Od cżłowyeká bluźnirzá vrągáyącego LubPs M2, P6v, Q2v, T6; Czemu C. Ceſár woyſkiem Rzymſkim/ Rzym był pośiadł: Nie przecz innego/ iedno że w támtem Mieśćie ſpráwiedliwego ſzáfunku niebyło. OrzRozm O3v, O4v, R2v; prowadźże tho/ ná coś wezwány ieſt/ y coś począł/ w imiono Bożé: ſtoſuiąc wſzyſtko pióro ſwé/ ku dobremu Pátryéy ſwéy/ która márnie ginie/ nie przécz inego/ iedno prze tho/ że żaden z nas ná ſwym wezwániu nieprzeſtawa OrzQuin E; RejPos 336; y dziś ni przecż innego kácerſtwá/ zwłaſzcżá tu w Polſzcże/ trfáią: iedno iſz tych niemáſz ieſzcże/ ktorzyby od Heretykow polegli SkarŻyw 374, 374; Acżem docżeſne dobrá wſzyſtkie ſwe potráćił/ Ni przecż telko żem z cnotą ſtáłośćią śię bráćił. CzahTr B4v. ~

»przeczże, prze coż« = dlaczegoż, z jakiegoż powodu; i dlategoż, z tegoż powodu; cur, quare, quid Vulg, PolAnt; quia PolAnt (169:4): A nicem ći nie vcżynił/ Przecż że by mię táko winił. BierEz M2, C; BielŻyw 46; Przecż że thedy one niebogi maią być tak wzgardzone á podleyſze niżli mężowie. GlabGad A2v; RejPs 72v, 118; Toć k ſzalonemu podobno Ani k wierże nie podobno Iż o tym nie wie powiedaſz Przecż że ſie tak ża podłą maſz RejJóz D2v; RejKup x6v, g3v, v7v, ee6; przéczżeto s celnikj i grzéſzniki ije miſtrz waſz? MurzNT Matth 9/11, Ioann 12/5; Diar 35; Przecż że tedy nye yeſt ten náucżycyel godzyen dobrych ſuchedni/ gdy dobrą kupyą ma. GliczKsiąż M5v, F, I5v; Y przecżże wżdy duſſo ma ták myę ſrodze trwożyſz LubPs L4, Bv, C3v, Fv, L4, L4v (10); Przecżże ſie śmierći lękaſz chociay ſrogą widziſz RejWiz 94v, 71, 103, 105, 152v, 172, 179; Leop Num 16/3, Deut 5/25, Ier 15/18, Matth 13/10, 1.Ioann 3/12; RejFig Aa4v, Dd2; TEn [Eudamias Lakoński] gdy Perſy poráżił/ potym z Mácedony/ Szukał prętko przymierza/ choć nie zwyciężony. Hetmáni sie dziwuiąc/ tedy mu mowili/ Przecżże ſie tym kłániamy/ kiedychmy ty bili. RejZwierz 26v, 27v, 38; Przeczżeś powiedał/ iż ieſt ſioſtrá twoiá? BibRadz Gen 12/19; Thedy rzekł Moiżeſz do Páná/ Przeczże mię ták trapiſz ſługę twego? BibRadz Num 11/11, Gen 12/18, 31/27, 30, Ex 5/22, 14/15 (36); GrzegRóżn N4v; KochSat C2; Bog dobrze wſzytko czyni/ prożno tu nárzekáć/ Bo czegosmy nie godni/ przeczże tego czekáć? Prot Bv, D; HistRzym 5, 90v; RejPos 114, 196, 228, 247v, 248v [2 r.], Ooo4 [2 r.]; GrzegŚm 12, 55; HistLan B3, D; Gdy ſwięći á zacni ludzie bez przygod być nie mogą/ przecżże ſie fráſowáć mamy. RejZwierc B2, 152 [2 r.], 152v, 154v, 172v [2 r.], 176v (11); WujJud 147; A przecżże przyſzliśćie do mnie teras/ gdy trudność ná was? BudBib Iudic 11/7, b3, c3v, 2.Par 25/15, 1.Reg 2/29, 19/5 (11); WierKróc B; BudNT Mar 11/31, Hh4; CzechRozm 149v; PaprPan Ffv; KochTr 16; CzechEp 141, 211, 274; WisznTr 9, 17, 31; Ieſli ten Bóg vćiérpiał wielé dla miłośći/ Przéczże téż máią być té drożſzé twoie kośći? PudłFr 51; ArtKanc I20v, R19v; BOże moy/ o Boże moy/ przecżżeś mnie porzućił/ Oddaliwſzy zbáwienie/ ná ſtronęś odrzućił? GrabowSet F2v [2 r.], I4, Q4v; KochFrag 45; Przeczże z Celniki y z grzeſzniki iadaćie y pijáćie? WujNT Luc 5/30, Matth 19/7, Mar 8/12, 11/31, Luc 5/33, 6/46 (26); SkarKaz 38; Przecż żem przyſzedł dźiś znácżnie pocżćiwie do tego/ Ze ledwie mam cżym pokryć nágość ćiáłá mego. CzahTr Iv; SkarKazSej 658a; PudłDydo A3v, B2v. Opracowanie szczegółowe cf COŻ, t. III, s. 683b.

~ Połączenie: »prze coż inszego« (1): Bo prze coż inſzego Budny vczynił to/ czego ſię żaden inſzy przed nim ważyć nie śmiał/ że z textu piſmá S. nie máło ſłow/ ktore go kłoły w oczy wyrzućił? WujNT przedm 5. ~

2. Wskazuje na motyw działania: ze względu na; propter PolAnt, Vulg; pro Mącz, Cn; per Cn (230): BierRaj 17v; Dobrzeć Pan Bog ſłużbę płáći/ Kto przeń da co nic nie ſtráći. BierEz A3v, M3; Myſmy vbodzy/ a tys też vbogi/ a ciebie nieiako pana/ ale iako boga naſladuiémy/ boſmy wſſytko prze twą ſwiętą miloſtz opuſcili OpecŻyw 86v; BOże wſſechmogący prze wielką wielmożnoſć ymienia twego/ racz wybáwić mnie RejPs 80; RejRozpr D3v; SeklWyzn g2; RejKup p3v; Abowiem táki dom twoy ieſt/ iż y niczemnego Piſárzá/ ludźiem ſam ſobą zálećić może. Prze kthorego Domu twego zacnoſć/ rad w Szránki wſtąpię/ s Sákrámentarzmi temi plugáwemi OrzList e3, e3 [2 r.]; OrzRozm M3v; Oro obtestorque te pro nostra vetere coniunctione, ac necessitudine, proque summa mea in te benevolentia, etc. Prze ſtáre náſze towárziſtwo y záchowánie/ tudzieſz prze moyę ktorąm záwżdy przećiw tobie miał chuć/ y vprzeymość proſzę cie. Mącz 452d; Bóg z Pogánów y z ćiemnośći Pogáńſkiéy/ ku dźiwnéy świátłośći Kośćiołá ſwoiégo nas wezwał: nie prze żadné zaſługi náſze/ których żadnych przy ſobie niemamy/ ále prze miłośierdźie ſwoié/ któré wielkié ieſt nád námi OrzQuin N2v, D4 [2 r.], Hv [2 r.]; GórnDworz F4v; Y rzekł Antyoch [do Apollina]. Ieſteś Syn Oycá wielkiego/ á prze tego dawam tobie tę noc áby ſie lepiey rozmyślił/ chceſzli názáiutrz śmierći zbyć. HistRzym 10, 21 [2 r.], 25v [3 r.], 26, 35, 45v; RejPos 152; Y nie nálazłem v śiebie nikogóy godnieyſzégo nád w.m. mégo Miłośćiwégo páná kómu bych ié [te książki] offyárowáć miał ták prze zacność wielkiéy á ſtárożytnéy fámiliéy w.m. pod któréy obrónę y ia ſam y stą máłą pracą moią beśpiecznie ſye vchylić mogę/ iáko téż y prze tę łáſkę kthórąm záwſze Miłośćiwą w.m. przećiwko ſobie znał Strum A4v; Iesli mowę moię chowáli/ y waſzę chowac [!] będą. Ale to wſzytko vcżynią wam prze imię moie/ iż nie wiedzą kto mię poſłał. BudNT Ioann 15/22, 1.Cor 9/23, m6v marg, 1.Cor 11/9[10], Phil 1/9; SkarJedn A6v, 401, 403, 404 [2 r.]; A méy młodośći poſtępki wſzeteczné Wygładź z pámięći: vczyń łáſkę zemną Prze dobroć ſwoię świátu nie táiemną. KochPs 34, 35, 42 [2 r.], 103, 120, 169, 186, 188 [3 r.]; SkarŻyw 132, 583; KochPieś 16; rácż [Panie] przywieść lud ſwoy w iednotę/ vcżyń to prze ſwą dobrotę. ArtKanc K13, Mv, O15, P9; ActReg 53; Ciebie proſzę/ prze twoiey wylanie krwie drogi/ W on cżáś [!]/ gdyś odkupował narod náſz vbogi/ Omyi złość mą GrabowSet P, O4v [2 r.], Qv; OstrEpit A3v; WujNT 1.Thess 5/13; Miły Skárbku prze náſzę przyiaźń niech dźiś iednę Rzecz v ćiebie vproſzę. CiekPotr 89; GosłCast 51; SkarKazSej 682b; Prze ty łzy ktore hoynie ná ten pápir leię/ Prze ſmutek od ktorego iuż ná poły mdleię. Prze wiárę coś obiecał chowáć rękę dawſzy/ Prze powolność ktorąś znał w dom moy przyiechawſzy. Wſpomni ná mię PudłDydo B2, B4v [5 r.].
Wyrażenia przyimkowe: »prze (miły a. żywy) Bog, prze (Pana a. nawysszego) Boga« = w imię Boga; niekiedy: darmo; per Deum (deos) (immortalem(-es)), pro Jupiter Cn (44:5): O moij mili braciſſkowie/ prze náwyſſégo boga pokornie wás proſſę/ nie racżcie gwáltu cżynitz więcéy ſynowi mému niewinnému námileyſſému OpecŻyw 152v, 5, 13; Ale prze buóg/ proś pana Sżcżęſciá aby mie rácżył łaſkawie opatrzyć. ForCnR D3, E2; PatKaz III 143; ComCrac 21; ZapWar [1544] nr 2609 [2 r.]; kazal tho odebracz y prze mylibog dacz vbogim LibMal 1554/192v, 1545/103; A tak y prze bog proſzę poſli dziecię z bracią RejJóz O5, O8; SeklKat M [2 r.]; I prosili prze Pana Boga, aby się i IKM na to, co im powiedzieć rozkazał lepiej jeszcze namyślić raczył. Diar 60, 88; Chceſz krámárzem oſtáć/ Maſz kupcowi nádkáć. Prze Bog nic nye weźmyeſz/ Aż niądzę [!] mieć będzieſz. GliczKsiąż M6v; Mláſka gębą ieſzcże day prze Bog będzye prośił. RejWiz 120v, 19, 164; KochZuz A3; RejFig Aa5; á ták cię proſzę idź á wyymi ná tym mieyſcu moie ſkárby á rozday przebog vbogim BielKron 176, 251, 319v, 418; Obtestor, Prze żywy Bóg proſzę/ poprziſięgam. Mącz 452d, 216a, 363d, 507b; Ia práwi znam to żem ieſt grzeſzny/ ále poſzcżę rad/ y rad przebog dáię/ y w koſciele cżęſto bywam GórnDworz Q3v, O4, R6, S6v,T6; A przeto temu vbogiemu cżęść dał/ á drugą vbogim prze Bog rozdał. HistRzym 88v, 37v; Proſzę prze Bog ábyś mi wſzytkiego przebacżył HistLan C4, D3v; KochFr 115; ReszPrz 73; Bráctwo też ieſt iedno/ ktore domy máią po temu/ w ktorych wdowy vbogie prze miły Bog w doſtátku chowáią ReszHoz 131; WerGośc 248; KochSob 61; ArtKanc O4v; GórnRozm D, K2; Prośim przebóg/ powiédz nam/ co ſie tám wżdy sſtáło. GosłCast 56; [onby [mąż] powiedźiał że o żadney gieradźie niewie/ bo ią żoná zá żywotá ſwego/ prze bog dáłá SzczerbSpecSax 143, 143 (Linde); BielKron 1551 285].

»prze (miły a. żywy) (Pan) Bog, prze (żywego a. miłego) (Pana) Boga, prze bogi« [okrzyk, życzenie lub pozdrowienie] (83:17:1): LibMal 1545/103; Prze miły Bog cżemus mi/ prawdy nie powiecie RejJóz B3v, A8v, B4v, F8, G5v, N4, P3v; Padlo kxiązę wſtáć niemoże Do broyles ſię nieboże. Spowiednika przebog krzyczy RejKup c2, c2, d4, f8v, g2v, R, r3; Prze miły Bog pilnuymy/ bychmy tácy byli/ Abychmy ty co z niebá/ k ſobie przyłudzili. RejWiz 156v, 33v, 71; OrzList e2, h4v [2 r.]; Zoná chłopſka do domu inego wpuśćiłá/ A gdy przyſzedł mąż s polá/ k niemu wyſkocżyłá. Prze bog ſkriy ſie/ bo cie tu ceklarze ſzukáli RejFig Aa5, Aa6, Aa8v, Bb5; Prze Bog mili Polacy/ oſtrzegaycieſz tego/ Byſcie ni w cżym nie lżyli/ rodu ták ſławnego. RejZwierz 90, A5v, 9; Quirito et Quiritor, Ná rátunek Quiritow/ to yeſt/ Rzymiánów wołam prze żywy bóg rátunku żądam. Mącz 343a, 323a, 363d; Prze páná Bogá day im w.m. zá wygráne/ bo widzę iż máło ſpráwiſz ſwą odpowiedzią. GórnDworz Bb6, O7v, Q5v, S, S6v, S8v, Dd; A thák prze miły Bog przyſłuchawaymy ſie pilno tym ſwiętym á nieomylnym ſłowom Páná tego RejPos 253v, 159v, 262v, 302; RejZwierc 26v, 43v; Ale gdzieżem/ prze bogá? świátłá nie widzę KochOdpr Dv, B2; Ale ia com ieſt? com ieſt/ prze Bóg żywy? Robak/ nie człowiek: robak nieſzcześliwy. KochPs 30, 16, 57, 107, 200, 204; KochTr 3, 15, 18, 22; Wody przebog wody/ mdleię Goſponie/ iużći martwieię. MWilkHist C4v, C4v [3 r.], D, D2v, K4 [2 r.], L3; WRóć mi ſerce Iádwigo/ wróć mi/ prze bogá/ A nie bądź przećiwko mnie ták bárzo ſrogá. KochFr 42, 6, 74, 95; KlonŻal A3v; KochMarsz 153; ReszPrz 98; Prze Páná Bogá nie rácż W.M. wiele mowić/ bo nam bárwierz roſkazał/ ábyſmy z tego W.M. vpomináli. WerGośc 252, 247; Prze Bóg/ tychżeſmy oyców dźieći? KochPieś 15, 11, 50; KochTarn 76; GórnRozm D3, G3v, G4, I4v; ZawJeft 20; Prze Bóg/ dobiy kto/ odpuſczę. KochAp 5; WyprPl B2v; CiekPotr 10, 36, 40; Przebóg cóż ieſt? coż bydź ma? ſłońcá twarz iáſnégo/ Promień tráći GosłCast 19; Wſzák wſzytko maſz pomyśli/ iedno troſzkę námień. Mówże co: otwórz vſtá: poyźrzy ſám prze bogi/ Vżal ſie ſtáréy bábki/ ſtroſkánéy niebogi. GosłCast 28, 20, 23, 24, 25, 38 (12); PaxLiz C3; KlonWor 42; [prze żywy Bog/ co to ieſt zá śmiáłość/ á co zá ſzaleńſtwo/ chćieć oblicżność Páná Chryſtuſowę w tym Sakrámenćie pewnymi cżáſy zámierzáć y ográdzáć WujPosN 1584 II 52 (Linde); SenekaGórn 197 (Linde)].

3. Wskazuje na czynnik wspomagający: dzięki komu, czemu; per PolAnt, Modrz, JanStat (86): LibLeg 10/155; Rybitw ieden wźiąwſzy śiadki/ [...] Siedział ná brzegu dął w piſzcżeli. Prze piſkánie mniemáiąc być/ Iżby mogł ryby połowić BierEz I2, K2, P; WróbŻołtGlab A4; angeli ſwięci proſimy acz niewidomye aby ſnami bywali aby wzdy prze ich opatrznoſc a prze ich przeſtrzeganie bylibychmy beſpiecznieiſſy od ſmierci ſzkodliwey y od wſſego ſtarania ſprzeciwnikow naſſych nad nami. Amen. RejPs 50v; Lot z Sodomy wywiedzion prze cznotliwy żywot RejJóz F7v; A to wszytko powiedają być prze to, że WKM sądow zwykłych sejmowych czynić nie raczysz, prze ktore każdy ostatecznej sprawiedliwości we wszytkiem odnieść się nadziewa DiarDop 106; Dawid prze ſwą pokorę wſzem żydom pánował BielKom F5v; TEgo [biskupa Padniowskiego] ieſzcże nie vmiem práwie zácukrowáć/ Lecż zda mi ſie prze cnotę/ Pan Bog mu dał powſtáć. RejZwierz 59v, 79v; OrzRozm N3v, P3, P3v; BielKron 367v; RejAp 186v, 189v; GórnDworz Gg4; Chwalmy Bogá/ kthory prze pokutę grzechy náſze odpuśćił. HistRzym [39], 40v; Boimy ſie odſtąpić od márnych pożytkow ſwoich/ nádziewáiąc ſie iż prze goſpodárſtwá ſwe/ prze pilnośći á prácowánia ſwe/ mamy wſzytko opátrzyć á poſtánowić/ y żony/ y potomſtwa ſwoie RejPos 159v, 24, 305, 322 [2 r.], 322v [2 r.]; HistLan A2v; Záwżdy Kſiążętá y wieldzy Krolowie/ Prze zacne ſpráwy bywáli pánowie. RejZwierc 221v, 18v, 204v; A coż rzecżeſz o Sokráteśie/ Aryſtydźie/ Catonie/ y inſzych ludźiach Pogáńſkich cnotliwych/ ktore prze ich roſtropność/ wſtrzymieźliwość/ ſpráwiedliwość/ y inſze cnoty/ zá ſpráwiedliwe miano? WujJud 63v, 16, 64 [2 r.], 111v [2 r.]; MycPrz II B2; BudNT Rom 15/15, Hebr 5/14; (nagł) Smietánkowie. (–) MOżeſz ich ták názywáć prze vcżćiwość wielką/ Bo tám naydzyeſz y dobroć bá y cnotę wſzelką PaprPan I3v; Wſzák wieſz dawno Ligęzom prze ich cne zwycżáie/ Zlecáły wielkie ſpráwy y poſtronne kráie. PaprPan K4, D4, F3v, Gv, O3, O4v (16); ModrzBaz 39; Tęn to ieſt Leo Papież pierwſzy/ ktorego kośćioł święty prze wielgą świątobliwość żywotá iego wielkim nazwał SkarJedn 191, 300; KochPs 29; [ludzki rodzaj duchowny] zá rotmiſtrze obráni byli nád żołnierzmi: y mieli v Ceſarzá táką łáſkę/ iſz dla biegłośći w rzecżách woiennych y prze męſtwo ſwe/ pierwſze v niego mieyſce mieli. SkarŻyw 206; ReszList 178; Miéy wieczny odpoczynek/ o ſzláchetné ćiáło/ Duſzy/ wiém/ że prze cnotę dobrze ſye doſtáło. KochPam 88; KochPieś 12; KochTarn 75; PudłFr 75 [2 r.]; ArtKanc H18; GórnTroas 14; Ták ia/ o zacny królu/ twym imieniem/ któré Prze dźiélność/ y wyſoki rozum idźie wzgórę/ Swé podłé rymy zdobię KochFrag 41, 41 [2 r.], 42 [2 r.]; co kiedy ſczęśliwſzégo Polſká nád Boleſłáwá widźiáłá? á wżdy ten choć go prze dźiélność iego śmiáłym zwano/ nie ieno nie mądrym/ ále y złym był człowiekiem OrzJan 93, 62 [2 r.]; SarnStat 286, 549; CiekPotr 28; PaxLiz A3, D2; y dla tego też tá Argo prze iey wielką godność do niebá miedzy gwiazdy przeniesiona ieſt: nieśmiertelna pámiątká cnoty Boháterſkiey. KlonFlis A3v.
4. Wskazuje na obiekt, dla którego została wykonana czynność lub coś zostało przeznaczone: dla; in Vulg, Mącz; cum, propter, quia PolAnt; ad Mącz (126): czokolwiek przenie [lege: prze nię, tj. królową Izabelę] vcziny pan Voye⟨wo⟩da przyaczielſkiego tho Krol yego m. bedzie przymowal yakobi to yego M. ſamemv bilo vczinyono LibLeg 11/71, 6/55v; BierEz N2, P2v; OpecŻyw 73v; [kto trafi do Prawdy, ma] chronićz ſie Burgmiſtrza Dozwoły/ choćiáćz prze ſweé goſcie ſłodkie picié dáwá ForCnR E2v, A2; BielŻyw 50; GlabGad P2; RejPs 50; RejRozpr B3v; Włoſy skryła panną była/ Ruciane wianki rada wiła/ Aby dzis tak ſzcżodra była/ Wiecżerzą pre [!] nas vczyniła. LudWieś A3v; RejKup t4, cc8; W iednym dworze dobry cżłek/ á w drugim łotrowie. Sſtąpili do dobrego/ był im wnet bárzo rad/ Iáko prze wdzyęcżne goście/ dał im cżyſty obiad. RejWiz 131v; Leop 2.Reg 16/2; IEden prze towárzyſze w rybny dzień feſt ſpráwił RejFig Aa3, Bb5, Cc4v, Dd; BibRadz Gen 19/3, 43/16[15], Esth 5/4, Dan 1/5, 4/9, II 118b marg; mam prze was wino dobre/ y gęś tłuſtą OrzRozm Lv; Przyſzli ſynowie Iakobowi do Egiptu/ [...] Iozeph kazał gody ſpráwić prze nie BielKron 17v, 12, 21, 68, 71, 97v [2 r.] (10); Nolo tibi ullum commodum in me claudi, Gotowem yeſt wſziſtko prze cię vczinić. Mącz 56b; Errum, Wyká ktorą konie/ tuczą/ Też, wſzeláka picá prze bydło. Mącz 108b, 288d, 312c, 323a, 393b, 414d, 419a, 420a; PRzimćieſz zacne Xiążętá do ſkárbu ſwoiego Ty piękne vpominki Ianá Mączyńſkiego [...] Práwieć to vpominki prze Xiążęce dziatki MączLub 6; OrzQuin P4; SienLek 14v; GórnDworz Y7, Hh7v; Nie prze thy [co jedno nad książkami siedzą] mówię piſałem ty Kśiążeczki/ ále prze thy/ którzy dla ſpraw inſzych/ nie záwſze czytáć mogą. GrzepGeom B2v; Bo krolewná tákowey kraſy byłá/ iże ktoż ią kolwiek oglądał/ káżdy gárdło prze nię ważył. HistRzym 8v, 4v, 6v, 15, 35v; TVś iuż ſłyſzał z vſt Páná ſwego/ iż cżłowiek ieden zacny nágotowił hoyną wiecżerzą/ prze wezwáne goſcie ſwoie RejPos 157v, 46 [2 r.], 65v, 66, 66v, 68 (17); HistLan C3v; Co komu przyſtoi to mamy przeń cżynić. RejZwierc Bv, 31, 81v, 92v, 94v [3 r.], 95 (25); BudBib Gen 32/13; Bo y nie ſtworzon mąż prze niewiáſtę/ ále niewiáſtá prze mężá. BudNT 1.Cor 11/8[9], 2.Cor 4/15; KochPs 100 [2 r.]; CzechEp 201; TVsmy ſię mężnie prze oyczyznę bili/ Y ná oſtátek gárdłá położyli. KochFr 32; KochTarn 79; Zofiia wżdy ieść y pić prze mię nágotuie. PudłFr 44, 6, 35, 58, 62, 79; ArtKanc B10, K2, K19; ActReg 155; RybGęśli C2; WujNT Luc 5/29, 1.Petr 1/4; [A gdy ſię dni ony dokończyły/ tedy krol roſkazał nágotowáć prze wſzytek lud poſpolity/ [...] thák prze máłego iáko y wielkiego gody BibRadz Esth 1/5 (Linde), 2.Reg 6/23 (Linde); WujPosN 1584 I 189 (Linde)].

Połączenie: »prze ... dla« (3): OpecŻyw 129; A ták teraz przyſięſz mi tu przez Bogá/ iż mię w niczym podchodźić nie będźieſz/ áni ſynow moich/ áni tákże wnukow moich: A według tey dobrey woley kthorąś znał po mnie/ vczyniſz to prze mię/ y dla ototey źiemie [facies mecum, et cum terra] w ktorey byłeś gośćiem. BibRadz Gen 21/23; Przeto ieſli zły á niezbożny Kápłan Mſzą ma: tedyć oná przedśię Kośćiołowi bárzo pomocna ieſt/ nie prze ſpráwę álbo zaſługę Kápłáńſką [...] ále dla vſtáwy y zaſługi Páná Chriſtuſowey WujJud 222.

5. Wskazuje na cel: aby mieć, osiągnąć; per Vulg; pro Modrz (83): MetrKor 26/62v; A nie zwięzuy myſli ni ſumnienia Prze mały kęs docżeſnego mienia RejJóz Q4; Diar 33; RejWiz 38v, 60v; A tu dopirko obácż/ iáko to ieſt zle odſtępić á opuśćić Páná ſwego/ prze kęs nędznego ſwiátá tego RejPos 7, 67 [2 r.], 123v [2 r.], 250, 257v, 319; Kto prze márne pieniądze záprzeda ſumnienie. A gdzie ſie iuż w to śidło ktokolwiek záplecie/ Niewiem gdzieby nádeń był nędznieyſzy ná ſwiecie. HistLan E3v, F6; Oczko 12; ArtKanc B10, T10; GrabowSet T2v; WujNT 1.Cor 15/31.

Połączenia: »prze ... dla« [szyk 2:2] (4): Item zeznal ze cziſz Thurczi nye prze kupiecztwo yako ſzyą okazvyą thu po zyemyey yeſzdza. Alie dlia wipatrziwanya Sprawy thwardoſczi y obrony myaſt y przeyaſzdow. LibMal 1548/142; zdrowi/ do wód tákich prze roſkoſzkę/ y dla ochędoſtwá: á chorzy/ prze pozbyćié choroby/ vcżęśćiáć ſye ięli Oczko 12, 12; iedno dla prożney chwały/ á prze ludzkie mniemánie/ zábiłem duſzę moię. SkarŻyw 172.

»nie prze co in(n)ego (a. inszego) (...) (jedno a(że)by (a. iżby, a. dla), tylko żeby)« = właśnie, tylko po to (7): KromRozm III G6; ſyn ſie yego vcżył nye prze co inſſego/ yedno áby z náuką ſwą Bogu á ludzyom kwoli był. GliczKsiąż O3; y vkazał nam [Bóg] kóniec tego wſzyſtkiégo/ czemu nas wezwał/ czemu nas wybrał/ czemu nam piérwéy Kápłaná/ potym Królá w Polſzce dał: nie prze co inégo/ iedno áżebyſmy wyznawáli wielkié dobrodźieyſtwá iego OrzQuin N2v; CzechRozm 162v; CzechEp 331, 365; A to iáwne fáłſzowánie piſmá nie prze co inſzego vczynili Ewángelikowie [...] iedno áby nie muśieli przyznáć mieyſcá trzećiego oprocz niebá á piekłá potępionych. WujNT 404.

»nie przecz innego ... jedno żeby« = właśnie, tylko po to (1): nie przecż innego to vcżynił/ iedno żeby kośćioł Boży vſpokoił. SkarŻyw 389.

Zwrot: »prze zdrowie pić« = pro salute bibere Cn (12): BielKron 435; Swym zwycżáiem prze iego zdrowie rzędem pili. StryjWjaz A4v; Są tácy/ ktorzi [...] nietylko ſámi piją/ ále y drugie iuż mdleiące do pićia wyzywáią/ pełnemi znimi walcżą/ á prze cżyie zdrowie pijąc [pro sanitate alicuius bibentes]/ ſámi śiebie niezdrowemi y ſzalonemi cżynią. ModrzBaz 52v; PRze zdrowie goſpodarz pije/ Wſtaway gośćiu: á prze czyie? Prze Królewſkié KochPij C4, C4 [6 r.].
Wyrażenia przyimkowe: »prze dobre« (2): Prosiemy prze dobre WKM, prze dobre każdego własne, aby się też takież ku spolnej obronie gotowali Diar 77.

»prze pożytek (pożytki), kęs pożytku, pożyteczne« (14:1:1): Ano to ſzalony kupiecz czo ſwoy handel wſzytek Marnie ſtraći na wiecżny cżas prze krotki pożytek RejJóz F4, F4 marg; Diar 74; RejWiz 161v, 174v; Wiáręś Krześćijáńſką porzućił/ Tureckąś przyiął/ bluźniérſtwem zháńbiłeś Polſką Koronę/ y roſtyrkiemeś ią nápełnił/ prze pożytek ſwóy OrzQuin C4, C4, C4v [2 r.]; Trzecie cie vcży Pan/ iáko maſz poznawáć wiernego páſterzá/ á iáko márnego naiemniká/ ktory prze kęs pożytku á prze kęs poſtráchu ſwiátá tego/ vcieka od ciebie precż RejPos 125, 11; HistLan C3v; V poććiwego [szlachcica] tho ieſt wielkie feſtum/ Mijáć vtile á ſzukáć honeſtum. Prze pożyteczne/ thák ſmákuie ſwiatek/ Mijamy ſławne/ nazacnieyſzy kwiatek. RejZwierc 220, 37v, 225; KochFr 123.

»prze rozkosz(y) (a. kęs rozkoszy, a. rozkoszkę)« (7): RejWiz 54; RejAp 199v; A nigdy w lepſzy frymárk nie tráfiſz/ Gdy cżás márny prze roſkoſzny [lege: rozkoszy] ſtráciſz RejPos Bv, 30v marg, 67; Oczko 12; A więc to rozum/ moy namilſzy Chrześćijáńſki bráćie/ prze kęs roſkoſzy ná pálcu/ ktora ták długo trwa/ pokić ſię gorzałká/ wino/ álbo piwo po gárdle wlecże/ podiąć ták wielkie męki dobrowolnie y ćięſzkośći muśiſz WerGośc 227.

»prze sławę« (1): (nagł) Do Iádámá Konárſkiégo biſk⟨upa⟩ Pozn⟨ańskiego⟩ (–) [...] ty ſłużąc oyczyznie przodków ſwych przykłády/ Nie piersćień/ áleś wſzytki wylał ſwé pokłády Prze ſławę domu ſwégo KochFr 123.

»prze kęs swej wolej« (5): prze kęs tey docżeſney ſwey woley/ Nie bacżyſz nic w iákieieś niewoley. RejPos Bv, 208v, 319, 345; RejZwierc 252.

»prze zbawienie« (8): Potym rzékl [Jezus] poklęknąwſſy: Dáy matuchno przeżegnanijé/ ototz ijdę prze ludſkié zbawienijé/ będę na krzyżu wiſiál miedzy lotry OpecŻyw 88v; BibRadz *2v; Przetoż to iuż pewnie wiedz wſzelkie pokolenie/ Iż ſie BOG sſtał Cżłowiekiem prze ludzkie zbáwienie ArtKanc A4, A9v, Bv, B3v, B9v, B10.

»prze zdrowie« = pro salute Cn (12): bierzćie/ iedzćie/ toć ieſt moie Ciáło/ [...] A to záwſze cżyńćie ná pámięć moię/ Gdyż prze wáſze zdrowie mąk ſię nieboię/ A o wáſz żywot ſtoię. RybGęśli B4v. Cf Zwrot.

»prze zysk« (2): RejZwierc 232v; PIecża/ co złotem/ karmiſz ſię y żyieſz/ A prze ieden zyſk/ wielem troſk myśl bijeſz GrabowSet V3.

6. Wskazuje na pośrednictwo: za pośrednictwem kogoś, czegoś (17): oto duch ſzwyąty zwyecznoſzczy rządzyl yſz prze tą panną myal przyuyeſcz naſzwyath boſkye myloſyerdzye PatKaz II 74v; Abo Dawid y prorocy Wiele ſlycháć o ich mocy A wiele bog prze nie czynił A częſtokroć ſwoy gniew mienił RejRozpr B3; A z tem szli ku panom i prze p. Bnińskiego posła wojewodztwa poznańskiego powiedzieli przyczyny, żeby tu powinni wszyscy byli stanąć za recesem sejmu przeszłego Diar 28, 85; Spowiedź prawdziwa prze kthorą grzechy odpuſzcżone bywáią LubPs H3v marg; Bierze [Abraham] obiecáne błogosłáwieńſtwo prze Kryſtuſá. BibRadz Gen 12 arg; Mącz 33d; on [Pan Jezus] ieſt wrotá/ on ieſt drogá/ á przeń ieſli kto nie wnidzye/ iuż iną braną żadną wniść nie może RejAp 182; A prze cie páná Bogá proſzę/ ktoż mie to/ y prze ktorą przycżynę w te żelázá wſádził. GórnDworz S6v [idem WerGośc], S7; Złote Duchá ś. sł[o]wá prze vſtá Le[o]ná. SkarJedn 185 marg; KochOdpr D2v; SkarŻyw 463; NiemObr 115; WerGośc 248 [2 r.]; ZapKościer 1588/82v.
7. Wskazuje na sprawcę lub czynnik sprawczy; ab PolAnt (13): a tho wſitko ny przes kogo yeno prze nye, abowyem tho ony wſzithko samy sprawyly LibLeg 10/63; RejKup m8; Acz my nic w tym nie wątpimy, Miłościwy Krolu, że to snadnie okazać możemy, iż nie prze stan nasz poselski to wszyćko tracenie czasu się stało Diar 65; RejPos [36] [2 r.]; Ten [kto kocha mądrość] będzie mieſzkał w goſpodzie wſzech dobr á pod dáchem iey záchowa dziatki ſwoie/ y odpocżynie pod gáłąſkámi iey. Będzie prze nie bronion od vpalenia BudBib Eccli 14/26[27]; MycPrz I Bv; CzechRozm 169; MAdry w ſpráwách ſwoich/ w śidle bárzo mocny/ Wiecżny ſprawcá wiekow/ święty y wſzechmocny/ Kto mu w cżym przygáni/ prze ſwą głupią mowę? GrabowSet Bv, B4v; WIelkié ſie vćiążenié dźieie ludźióm ſzlácheckim/ wyćiągániém myt ná rzékách ſpuſtnych/ ták przez dźiedźice gruntów przyległych/ iáko prze iné dignitarze Koronné y Vrzędniki źiemſkié. SarnStat 403, 1019; CzahTr G4v.
8. Wskazuje na odbiorcę: u kogo (1): Valet in vulgus insipientum opinio, Godźi ſie prze poſpolſtwo ſzalonych ludźi zdánie. Mącz 474a.
9. Wskazuje na stosunki przestrzenne: przed kimś, przed czymś (5): RejZwierz A4; y położył przeń krolewſką ſztukę mięſá/ to ieſt/ s práwey cżęśći Báráná przedniey. BielKron 63v; Ale chléb (według przypowieśći) z ſolą/ Każę położyć prze ćię z dobrą wolą. KochFr 8; Myć dźiękuiąc Chwałę ponieśiem: ofiárę gotuiąc. Prze twé ołtarze ponieśiem śpiewáiąc Powinné dáry/ powinną cześć dáiąc ZawJeft 19; WujNT Mar 8/7.
10. Wskazuje na stosunki czasowe: w przeciągu jakiego czasu, jak długo (2): O ktorey [zdrowej wierze chrześcijańskiej] to dobrze wiećie/ iż więcey niż prze tyſiąc lat od Antichriſtá Rzymſkiego/ rozmáitymi y dziwnymi wymyſłámi/ zabobony y nabożeńſtwy była zeſzpácona/ záwikłána y żátłumiona CzechRozm A3v.
Wyrażenie przyimkowe: »prze [jaki] czas« (1): Gdyby kto imienie dzyedziczne záſláwił [!] komu/ [...] nieczyniąc o tym żadnego świádectwá przed ſądem ábo w párochiey prze ták długi czás [tj. 30 lat]/ [...] tedy táki niedbálec odpada od wiecznośći onego imienia. UstPraw G4.
11. Wskazuje na odpowiedniość znaczeniową (1): ná ktore [osły] było włożono dwie śćie chlebá/ y ſtho koſſow Rozynkow y ſiedḿ ſztuk Fig/ y dwoie nacżynie winá. Y rzekł Krol do Syby: Co ſie prze te rzecży rozumie [Quid sibi volunt haec]? Leop 2.Reg 16/2.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Ob – Dłia [!], prze. Calep [711]a; Pro – Prze. Calep [849]b.
II. Cum G: bez (2): Bo rozumiała temu Mądrość nawyższa, że jako przez urzędu ziemskiego żadna Rzeczpospolita dobrze a bez upadu stać nie może, że takież prze urzędu duchownego kościoł Iego ś. bez wiecznego upadu trudno zachowan być mogł. DiarDop 107; A gdy pozwány ná roku pierwſzym nieſtánie/ táki ma być w winie przekazan. Nieſtánieli ná wtorym záwitym roku/ táki [...] prze powodu [tj. przewodu sądowego] ma być zdan UstPraw I.

Synonimy: I.1. dla, przed; 5. dla; 9. przed.

Cf PRZETO, PRZEZ

MN