[zaloguj się]
[pdf]

PRZEZ (17747) praep

przez (17286), przeze (461) [w tym: przezeń (426), czci (14), dni (4), mgłę (3)]; przeze : przez drzwi (7:1), dwu (2:1), mnie (2) : mię (13), wszystki itp. (3:44).

Oba e jasne.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
I. Cum A (16954):
1. Przy określaniu stosunków przestrzennych; per Miech, HistAl, PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz, Calag, JanStat, JanPrzyw, Cn; in Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz; ad HistAl (1774):
A. O miejscu (1754):
AA. Wskazuje na przestrzeń, w której odbywa się ruch (1065):
a. O ruchu poziomym ludzi, zwierząt i pojazdów, związanym z pokonywaniem drogi: którędy (999):
α. W przestrzeni ujmowanej jednowymiarowo; droga odbywa się jednym możliwym szlakiem: po czym, wzdłuż czego (62): BierEz E3; PatKaz III 101v (2); Kazał tedy [Aleksander] vcżynić on ſtholec ná dwánaſcie łokiet wyſoki/ á przez dwánaſcie ſthopniow Marmurowych wſtępowano nań HistAl M7v (2); RejFig Cc3v; Widziałem iednę drábinę Złothą ſpuſzcżoną z niebá/ przez ktorą ánieli zſtępowáli z niebá y wſtępowáli HistRzym 97 (3); KuczbKat 195; Páweł S. [...] z Dámáſzku przez mur ſpuſzcżony po powrozie/ vćiekł. SkarŻyw 250; LEpiéy było záraz w bród/ ſtárzy ták mawiáli [...]. A tyś wolał przez łáwy [= kładki]: á przećięś był w brodźie PudłFr 43; Calep [1016]b; Stopniu/ po ktorym/ Syn wiecżnego/ z niebá/ Bogá zſzedł/ [...] Niech przez ćię głos wſtępuie GrabowSet L2v (2); KochFrag 40; áby [...] Kupcom [...] było wolno [...] przeiácháć z niémi [kupiami]/ gdźie ſie im będźie podobáło choć źiemią choć wodą przez Wiſłę SarnStat 1071; áby ći/ którzy przez gośćińce ieżdżą do Pánów ſwych/ [...] nie bráli potrzeb dla śiebie SarnStat 1235 (3); Niechay nas przytknie Boreas cnotliwy Do znáiomego lądu przez ten krzywy Gośćiniec wodny KlonFlis H4; KlonWor 51; SzarzRyt C2v.
Wyrażenia przyimkowe: »przez drogę(-i)« = per viam (vias) PolAnt, JanStat (4): bo przeſtrone wrotá/ y ſzeroka drogá wiodąca do ſtracenia/ á mnodzy ſą wchodzący przez nię. BudNT Matth 7/13; ZAkázuiemy wſzyſtkim Kupcom: áby [...] nie śmieli przez nowé drógi y mieyſcá przechodźić SarnStat 1235 (3).

»przez most (a. mostek)« (17): pod zamkiem na rzecze Drawye przes moſt przeprawylem ſye LibLeg 10/46v; Oni widząc wielką rzekę bárzo chutko płynącą/ bali ſie przez on moſt [per ipsum [pontem]] przeſć HistAl E3v; Dzyecię ie [podróżnych] prowádziło przez moſtek wyſoki/ Pod ktorym był okrutnie bárzo wir głęboki. RejWiz 131v; v Cżerwieńſká przes Wiſłę moſt ná łodzyach vcżyniono/ przes ktory wſzytek lud y s ſtátki przeiechał BielKron 383v (4); BielSpr 5v; PaprPan Gg2; SkarŻyw 192; StryjKron 522; Phil C; do ſadzawki krwie Páná Chryſtuſowey ſpuſzcżamy ſię przez moſt krztu S. WysKaz 27 (3); SarnStat 17 (2).

»przez rzekę(-i)« = per flumina JanStat (6): przez tę rzekę [tj. Tamizę] okręty wielkie do miáſtá z kupiámi idą. BielKron 277v (2); niech będźie wolné przeſzćié [...] Kupcom [...] przez rzéki álbo wody áż do morzá SarnStat 1077 (4).

»przez ulicę(-e)« (7): OpecŻyw 158v; Haud convenit una ire amicam cum Imperatore in via, Nie prziſtoyi/ [...] áby ſie pan ricerz weſpołek s pánią duſzką prowádźić miał przes vlicę. Mącz 482a; BielSpr 41; [św. Antoninus] Raz idąc przez vlicę w Florencyey/ vyrzał ná iednym domku vbogim Aniołá SkarŻyw 413 (2); SarnStat 863; TRáfiło ſię prj iednego cżáſu/ że chlop [!] bárzo pijány ſzedł przez vlicę CzahTr K3v.

αα. Wzdłuż linii czymś wyznaczonej (6): A ták zá témi znákámi któré przéydźie/ [...] tám gránice máią bydź czynioné [...]/ á ná mieyſce róznic z témi świádkámi przeſzćia ſwégo od węgłá do węgłá przez mieyſcá y znáki grániczné/ [...] przyśięgę [...] powinien będźie vczynić SarnStat 473; przez któré mieyſcá [pozwany] póydźie ze świádkámi/ y przyśięże [...]: á tedy kopce ábo znáki grániczné máią bydź czynioné SarnStat 1176 (6).
ββ. Między czymś (1): Przy tobie y do Kolchów śmiałbym ſię ważyć Przez morſkié Symplegádi [dwie przeciwległe skały u wejścia do Hellespontu] płynąć KochFr 128.
β. W przestrzeni ujmowanej dwuwymiarowo; droga może się odbywać dowolną trasą, zwykle od jednej do drugiej granicy (507): ZapWar [1519] nr 2247 (3); BierEz Kv; Iozeff też ſtary prowadzil ią [Maryję] przez puſſcżé/ laſy/ bory/ ij téż kamieniſté góry OpecŻyw 28; Patrzay iako ijdzie ſám bog boſymi noſſkami/ przez tak daleką ij oſtrą drogę ſaám ialmużny proſſątz OpecŻyw 36 (10); MiechGlab 3 (3); LibLeg 7/32 (3); RejPs 34 (2); LibMal 1545/101v (2); poruſzywſzy ſie z woyskiem Alexander/ iádąc przez ony láſy/ nálezli tám niewiáſthy máiąc brody HistAl I2v (11); MurzNT Mar 2/23; LubPs Y2v; RejWiz 73 (5); Leop Num 21/22 (9); UstPraw F; RejFig Bbv (5); RejZwierz 21; Przechodzącem Izráelitom przez źiemię Edom/ Moáb y Ammon/ zákázano áby ludźi tám mieſzkáiących nie gábáli. BibRadz Deut 2 arg (14); OrzRozm N3v; á wtym cżáſu chłopſtwo zebráne ſzło przez Fránkonią y przez ine kráiny/ cżyniąc wielkie ſzkody BielKron 203v; ſzli ták [biskupi] przez kor [tj. prezbiterium] mimo ſtolec Ceſárſki/ do káplice świętego Wacłáwá/ gdzie Krol przyść miał. BielKron 329; Przyſzłá wieść krolowi iż ćiągną Pomorzánie z Pruſy wielką mocą przez láſy ćicho BielKron 352v (35); Dare viam alicui per fundum suum, Dopuśćić mu ciągnąć przes swą máyetność. Mącz 492a (6); SienLek 170 (2); RejAp 22v (2); GórnDworz Q (2); HistRzym 58v (4); RejPos 53v (7); BiałKat 138v; Dionizius on okrutnik Sirákuzáńſki gdy iechał przez rynek/ zábiegłá mu bábá y prośiłá go áby iey co dał. RejZwierc 39v (4); BielSpr 7v (4); KochMon 20 (2); Tedy posłał Izráel posły do krolá Edomſkiego rzekąc/ niech przejdę proſzę (ćię) przez ziemię twoię BudBib Iudic 11/17 (5); BudNT Luc 6/1; Lecż y o tem trzebá pilne ſtáránie mieć/ áby przeiázdy przez láſy/ ktore ſą od nieprzyiaćielá/ były zárąbione ModrzBaz 103v; SkarJedn 254; Calag 137a; O iáki tám przy śmierći poſtrách [...] gdy przez onę ćiemną ſtronę y mieſzkánie śmierći poydziem. SkarŻyw 115; Wyiáchał z Ceſarzem/ y puśćił ſię przez Fráncyą/ chcąc śwętych [!] ćiáłá náwiedzić SkarŻyw 355 (10); Litwá przez Mázowſze ćiągnąc plundruje. StryjKron 406 marg (7); KochJez B2; KochMuza 28; BielSjem 22; KochPieś 11; Teraz gdyby woyſko ták wielkie/ ludźi nieprżywykłych woiowániu [...] miáło iść prżez Koronę/ wniweczby ią obroćiło GórnRozm M (2); ActReg 77 (2); GostGosp 44; Tu przez nápełniony plác/ pánſkié idącégo Vźrzałem Vlyſſeſá/ dźiéćię wiodącégo GórnTroas 70; KochAp 12; KochFragJan 3; WyprPl B2v; LatHar 521; WOn czás ſzedł Ieſus w ſzábát przez zboża WujNT Matth 12/1; Y zmieſzkawſzy tám nieco [św. Paweł]/ wyſzedł/ idąc porządnie przez kráinę Gálácką/ y przez Phrygią/ vtwierdzáiąc wſzytkie vcznie. WujNT Act 18/23 (10); GDźiekolwiek Zyd przez páńſtwá náſzé poiedźie/ żaden iemu trudnośći iákiéy/ álbo przykrośći/ álbo obćiążenia niech nie czyni SarnStat 253; iż káżdy Kupiec iádąc ze wſzelákiémi kupiámi przez to miáſto/ ma ośm dni tám przyiechawſzy kupie ſwoie ſkłádáć SarnStat 984; Kupcom wolny przeiazd ma bydź przez źiemie y wody. SarnStat 1098 marg (18); SiebRozmyśl H3v; [Jezus] ſtrzegł ſam/ niedopuſzcżáć y ſtátku ábo nácżynia przenośić przez on kośćioł/ iáko dom Boży do modlitwy ſpráwiony PowodPr 53; przez ogniów ſrogich oſtrych mieczów trwogi Niech brnie beſpiecznie/ kto ſie twoiéy dźierży drogi. GosłCast 56; KlonFlis D (2); KlonWor 19 (3); parę białych niech Cupido Gołębi lecem iedwabnym pożenie/ Przez chmurne ćienie. SzarzRyt D4v.

przez kogo [= czyje ziemie] (2): ANi Vlyſses/ áni Iaſon młody/ [...] Ták wielé źiemie ſnadź nieobyecháli/ Iáko ty: który od Tybrowéy wody Szedłeś/ Fránczyſzku/ przez rózné narody/ Aż tám/ gdźie nigdy látá nieuználi KochFr 88; WujNT Act 20/25.

Połączenia: »przez ... od ... do« (1): kadym przeshedl rzeką nrową przesz lasszy ygaye od granycze proszkowskyey alesz do granycz moszenskych ZapWar 1532 nr 2403.

»przez ... z« [szyk 1:1] (2): Tho miáſto Medyná ácżkolwiek w niepłodney źiemi leży/ á wſzákoż wſzytki żywnośći wiozą z fortunney Arábiey/ z Alkáiru/ z Etiopiey/ przez morze BielKron 264; RejAp 26v.

Wyrażenia przyimkowe: »przez morze(-a)« = per mare (maria) PolAnt, Mącz, JanStat; in maria Vulg (28): BielŻyw 36; WróbŻołt 103/26; Pan Kryſtus [...] przez Morze ſie wioząc obudzony/ wiátrom y Morzu roſkázuie Leop Luc 8 arg (2); IVlius gdy przed Syllą przez morze vpływał/ Vłápion od Piratow/ gdzye pirwey nie bywał. RejZwierz 31 (3); BibRadz Is 18/2; BielKron 264; Mącz 200c (2); Pilnie ſie trzebá vcżyć cżłowiekowi cnemu. Iáko iuż ma do końcá przez to morze płynąć/ Aby ſie gdzie ná brzegu nie przyſzło ochynąć. RejZwierc 120v (2); StryjKron 16 (2); Ważył ſię przed tym Parys przez morze żeglowáć Dla nadobnéy Heleny KochFr 73 (4); Ták przed láty Tezeus/ chcąc ſrogiégo pożyć Minotaurá [...]/ Płynął ná prędkiéy Nawie przez głębokié morze KochPam 81; KochPieś 7 (3); Słyſzałeś o Leándrze/ gdy płynął przez morze/ Vyźrzawſzy v ſwéy Hery tám świátło w komorze/ [...] Vtónął PudłFr 58 (2); ActReg 46; SarnStat 1120 (2).

»przez rownią i nierownią« = przez bardzo ciężką drogę (1): Idą tedy nieſzcżeſni Węgrowie przez rownią y nierownią kwápiąc ſie BielKron 308.

αα. O trasie pośredniej: przejeżdżając lub przechodząc w drodze dokądś (255): A tak przez ony puſſcżé/ bory/ laſy/ [...] ijdątz malo odpocżywaiątz/ przyſſli do ziemie żydowſkié. OpecŻyw 30v; a bedziesz go ządal od nas yzbicz przes zyemie swoye bespyeczne przeyechanie vczinil LibLeg 11/33v; dalyſczye w.C.m. lyſth naſchem poſlom dobrowolnye abi dobrowolnye przeyachaly przeſz zyemye waſchey Krolyewſkyey mczi LibLeg 11/154 (13); Alexander [...] przechodząc przez páłac wſzedł do łożnice gdzie leżał Darius nápoły vmárły. HistAl F8v; BibRadz Hebr 9/11; Gotowáli ſie tedy przećiw iemu dwá hetmani Iágub Arnáut z iednym woyſkiem/ przez Grecyą y Teſsálią/ á Bálabán przez Trácyą y Mácedonią BielKron 256v; ktorzy [Tatarzy] niegdy przez kroleſtwo Polſkie przeſzedſzy/ aż ſie od Włoſkich gránic wrácáli. BielKron 410 (8); OrzQuin Y4; Ale on ſąd [tj. łódka] ktory był puſzcżon z dziećięćiem po morzu/ płynął przez wiele kroleſtw HistRzym 33; BiałKaz Mv; ModrzBaz 125v; ActReg 126; y będźie ćię [Bóg] prowádźił przez kráinę nieświádomą/ y przywiedźie do vlic niebieſkiego Syonu LatHar 279; [Jezus] Opuśćił Iudſką źiemię/ y ſzedł záſię do Gálileiey. á muśiał prześć przez Sámáryą. WujNT Ioann 4/4 (5); O głupi á ſzaleni cżemu ſię vſkarżaćie ná tę źiemię/ przez ktorą tylko przeyść [do nieba] maćie. WysKaz 11 (5); tych/ którzyby ku nieprzyiaćielſkiéy ſtronie chćieli przyſtáć: tedy przez źiemie ſwé niemáią przepuſczáć SarnStat 1113 (7).

Połączenia: »przez ... do« [szyk 90:49] (139): OpecŻyw 49 (2); OpecŻywSandR nlb 6; MiechGlab 18 (3); wſzakzem ya yednak poſlal posla swego przes ziemie Tatarſką do moſkwi LibLeg 10/151; y yeſth opyſano yako maya [kupcy] chodzycz ydancz przeſz zyemye Voloſką do Turek LibLeg 11/182 (8); RejPs 162v; Leop 2.Reg 24/6; ZIemiáńcżiká gdzyeś s kárcżmy chłopi przepłoſzyli/ Ták áże go do láſá przez pole pędzili. RejFig Bb5; BibRadz Gen 12/6; Potym [cesarz] ćiągnął przez Kámpánią imo Kátálan do Mátrony/ á tám woyſko położył BielKron 222v; przyſzłá wieść/ że Turcy ćiągną przez źiemię Epirum do Illiryey BielKron 250; Ellektorowie z koni przed kośćiołem zſiadſzy/ tymże porządkiem przez kośćioł/ áż do koru [= prezbiterium] ſzli BielKron 330; Wándáli záſię ſzli do Hiſzpániey/ wnet y do Afryki przez morze Gádytáneum áż do Kártáiny BielKron 338; [król Władysław] posłał Wiſłą do Rágnety przes Pruſy zbożá y wſzelkiey żywnośći Witułthowi BielKron 383 (36); GrzepGeom kt (2); [Żydzi] Wyſzli ná puſzcżą/ przez ktore ie wiodł Pan do ziemie im obiecáney. RejPos 56 (8); RejZwierc 199v; Krol Fráncuſki [...] ćiągnął przez Apulią do Epiru wodą y Ziemią BielSpr 59 (5); BudBib Gen 12/6; przeto Turecki Cżeſarz/ [...] przez puſtynie. Azijſkie do Aſtráchámá woyſko ſwe wiodł BiałKaz Mv; BudNT 2.Cor 1/16; StryjWjaz A3; [hetman Jan Tarnowski] gdy iednego cżáſu iechał do Włoch przez Báworſką źiemię/ chćiał zſtąpić do domu niektorego śláchćicá ModrzBaz 47; muſieliſmy iácháć nie zwykłą drogą/ przez Multáńſką/ Bulgárſką/ Tribálſką ziemie/ áż do Traciey przez wynioſłe áż pod Niebo kámieniſte y wyſokie Skály StryjKron 777 (9); ZapKościer 1587/52v; ActReg 14; iż iáko ſobie przed láty [Turek] przez źiemię Węgierſką torował drógę do Polſki/ ták y teraz tęſz áby przez Polſkę mógł do Niemiec prowádźić OrzJan 134 (10); WujNT przedm 34 (3); WSzelki poſſeſſor imięnia/ przez imięnié y dźiedźictwo ſwé/ powinien [...] té drógi wydáć ſąśiádom ſwym y inym ludźiom/ to ieſt/ do Kośćiołá/ do Tárgu/ do Młyná/ do przewozu SarnStat 1164 (6); SkarKaz 516b; VotSzl B; Pśi zátym widząc że nierząd/ w nogi przez gory do domow nie pátrzáiąc gośćincá CzahTr D (2); KlonFlis D2v; KlonWor 22. Cf »od ... przez ... do«, »z ... przez ... do«.

»od ... przez ... do« (7): od rol polnych poczawszy albo od myedze przes laky y przesz chrosthy do strugy thady yesth ymyenye sokolowskye nasze nalevo ZapWar 1524 nr 2313; BielKron 348; A od tego ieźiorá proſto idąc przez puſczą áż do nieiákiéy ſkrzynie/ którą zową Merunſk: [...] ma zoſtáć wſzyſtko ná ſtronie zakonu SarnStat 1110 (3); KlonFlis D.

»przez ... ku« [szyk 7:5] (12): MiechGlab 56; yz ony panowie [...] przes Sawran przecziągnely daley tam kv oczakowv LibLeg 11/84v; BibRadz Mar 7/31; bo w ten cżás krolá Fráncuſkiego woyſká dobywſzy Methym/ ſzli przez Lotáringiám ku Argentoratu BielKron 236v (3); RejPos 203v (2); A ták Iudás z woyſkiem ſwjm vdawſzy ſię prętko drogą przes puſzcżą ku Bozoru/ wziął miáſto BudBib 1.Mach 5/28; HistHel C4; ciągnęli obádwá [tj. synowie Jafeta i Istry] przez Armenskie gory [...] ze wſchodnych kráin ku pułnocnym częśćiom ſwiátá. StryjKron 91; ActReg 73.

»przez ... na« [szyk 5:1] (6): [Bóg] lud ſwoy wywiodł przez niewiádome puſſcze áż ná ziemie obfite RejPs 203; náſzy zánimi [Turkami] ćiągnęli przez gorę ná rownią bliſko zamku Eczech BielKron 309; StryjKron 161; KochSz C2; A nákoniec wyprowádźił ie [Jezus apostołów] z miáſtá/ y ſzedł z nimi przez Betánią ná gorę SkarKaz 242a; Trudno ſchowáć [przed złodziejami] w zánádrá domoſtwo y role/ Trudno to nieść ná inſzą dźiedźinę przez pole. KlonWor 4.

»przez ... w« [szyk 3:2] (5): LubPs Y (2); Bo Tátarowie [...] przes Ruſkie kráiny pierwey w Lubelſką y w Mázowiecką zięmię wtárgnęli StryjKron 370; O iák błogoſłáwieni/ Co w twoie porty wiecżne Wpádli/ przez drogi mieyſcá niebeſpiecżne GrabowSet M3v; SarnStat 1236.

»z(e) (a. [skąd]) ... przez« [szyk 4:2] (6): thimy czaſchi yachal wpoſelſthwye tlumacz zelwowa. od w.Kro.mczi. Turek przeſz zyemye naſche. LibLeg 11/155v; ze wſzytkich zachodnych kroleſtw/ iedni morzem/ drudzy ziemią przez Polſkę y Podole vfámi wielkimi około roku páńſkiego 1088. ćiągnęli SkarJedn 254; StryjKron 91; przez któré [miejsca] przeiazd y ztąd y z owąd mogłby ſie pożytecznie y ſłuſznie poſtánowić SarnStat 1236 (3).

»z (a. [skąd]) ... przez ... do« [szyk zmienny] (16): Leop *B2; á ſthąd záſię wyſzedſzy z więtſzym ludem/ przyſzli przez Alpes do Włoch ſzukaiąc lepſzey páſtwy. BielKron 292; wyiechał ſnimi [poseł polski z bojarami] [...] s Krakowá/ thegoż roku przez Moráwę áż do Wiedniá BielKron 412 (8); BielSpr 58v; BudBib Num 33/8; StryjKron 727; Z Mácedoniey przez Teſſálonikę idzie [św. Paweł] do miáſtá Atheny/ kędy náwroćił wielu WujNT 513 (3); áby [...] żaden nie śmiał [...] do inſzych którychkolwiek dálſzych krain/ tychże rzeczy y kupi z Króleſtwá náſzégo przez Sląſko [...] wiéźdź SarnStat 1227.

Wyrażenia przyimkowe: »przez morze« (17): [Portugalczycy] ſzli przez morze Arábſkie y Perſkie áż do brzegow Indiyſkich BielKron 445v (6); RejPos 2v (3); RejZwierc 199v; BielSpr 38v; A zebrawſzy więtſze woyſko z zieḿ Ruſkich ciągnął [książę Olech] wodną Armatą przez czarne Morze do Konſtantinopola StryjKron 120; WujNT 514; Abowiem dla tey miłey oyczyzny rozſzerzenia/ [...] dla obrony y ſławy iey/ nie ćięſzko było Wizimirowi Kśiążęćiu Polſkiemu [...] przez morze do Dániey pływáć VotSzl B; CiekPotr 82; KlonFlis D (2).

»przez kogo [= czyje ziemie]« (2): Pan Bog náſz ſam wywiodł nas y oyce náſſe z źiemie Egyptſkiey/ [...] y ſtrzegł nas ná wſſyſtkich drogách/ po ktorychezmy chodzili/ y miedzy wſſyſtkiemi narody przez ktorezmy ſzli. Leop Ios 24/17; WujNT 2.Cor 1/16.

ααα. O mieście stanowiącym punkt pośredni trasy (48): I tez niepvſczay v⟨asza⟩ Ias⟨ność⟩ tego poſla Thur. przes Braczlaw yachacz na zad ale niechbi yachal ktoredj przyachal LibLeg 11/62; SeklKat E3; przechodząc przez mieyſce kthore zową Adriakus przyciągnął ku rzece Eufraten HistAl E3; Leop 1.Mach 5/46; StryjKron 365; áby wſzyſcy [...] obywátele miaſt y miáſteczek Wielgopolſkich/ [...] chcąc iecháć ku Wrocłáwiowi [...] ieźdźili [...] przez Srzem y Poniec. SarnStat 976; ći z Oſtrzeſzowá przez Káliſz powinni chodźić. SarnStat 982 (10).

Połączenia: »(z) ... przez ... do« [szyk 16:10] (26): MetrKor 57/118 (4); á [Tatarzy] zabrawſzy wielką licżbę oboyga pogłowia/ tak ſlachty iako y proſtego ludu [...], ciągneli z plonem przez wiſliczę y Skarbimierz aż do Ruſſi MiechGlab 6; Poſłał thedy Pruſki Miſtrz Theodoryká y Ottoná Márſzáłká [...]/ ktorzy ćicho przez Brześćie y Inowłocſław do Słupce przyćiągli BielKron 371v; [król Władysław Warneńczyk] látá 1440. wyiechał s Krákowá do Węgier przez Sądecż BielKron 388v; Włádźiſław ſthárſzy ſyn Káźimierzow s Krákowá do Czech wyiechał [...] przez Skáwinę/ Oświęćiḿ áż do Prági BielKron 395; Dwie drodze ſą z Moſkwy do Białłego ieźiorá/ iedná bliſzſza przez Vhlicż źimie/ druga lećie przez Iároſłaẃ BielKron 433 (11); Y iáchał do Ceſarzá Papieſz przez Cárogrod/ gdzie był bárzo ſławnie [...] przyięty SkarJedn 195; StryjKron 472; Tákże téż [mieszczanie] y z tychże źiem Pruſkich/ do miaſt wysſzéy opiſánych Sląſkich/ mogą téż iśdź przez Rádźieiów/ Włodzcław y Konin. SarnStat 982; A Prágá y Czeſka źiemiá [...] wyiéżdżáiąc do Korony przez Poznań/ nie powinni iśdź przez Káliſz SarnStat 982 (8).

»(z) ... ku ... przez« [szyk 3:1] (4): iż to drógi byly ſtárádawné [...]: á z Rádomiá ku Wrocłáwiowi Sląſkiému przez Skrzyn/ Opoczno [...] SarnStat 969; Y nie máią téż kupcy inędy ieźdźić iedno przez Poniec ku Sląſku SarnStat 977 (4).

»z ... przez« (4): woły/ któré pędzą z Mázówſz [...] máią bydź pędzoné przez Káliſz y Oſtrzeſzów SarnStat 983; Z Wałach tákże gośćiniec nie ma bydź/ iedno przez Kołomyią. SarnStat 1049 (4).

γ. Na drugą stronę, przekraczając coś (397): LibMal 1544/78v (2); gdy iuż bitwę zacżęli miaſto z iednę ſtronę okrutnie gorzało a lud przez mur na ſzyie vpadał HistAl D3v (3); BielKom G3v; Ten pan ktori lud ſwoy przewiodł przez wielkie puſtynie Ná wyeki s pámyęći ludzkyey thá miłośc nye zginye LubPs dd5; Leop 3.Reg 18/26; OrzRozm C3; Dzieli ſie Nordwegia od Szweciey wyſokiemi ſkáłámi/ [...] przez kthore trudny przechod BielKron 293v; [hetman] Ioáchim roſkazał áby ſie woźili [Węgrzy] ná inną ſtronę Dunáiá do Peſztu/ záſię mieſzkali długo czyniąc moſt przeciw Wacowi przez wyſep. BielKron 314 (10); Mącz 163b (3); SienLek 170; RejAp 184; GórnDworz N3v (2); Bo ieſli [młodzieniec] ná ſzkápie tedy ſie wierći/ kręći [...]. Ieſli też pieſzo/ to álbo przez ſtoły álbo przez łáwki ſkacże RejZwierc 164 (4); gdzie theż trudne przebywánie przes rzeki álbo przes błothá/ przes gory/ przes láſy/ máią pierwey ſzukáć godnego mieyſcá dla przepráwienia BielSpr 7 (2); KochMon 28; Strum I3; Ktemu niechby ſobie [młodzieńcy] groble y rowy cżynili/ przez ktoreby ſkakáli ModrzBaz 110v (2); Chceſzli ábych ia twey náuce vwierzył/ nánieć my wielki ogień/ przez ktory ty przeniść maſz SkarŻyw 576 (2); Potym gdy záś przećiwny wiátr powſtał/ wielkim pędem iáko z gory oná wodá wſtecz bieżáłá/ [...] ſtądże ták nawáłnie przypádłá/ że przez wſzytkie groble przeláwſzy/ wielkim ie gwałtem wywroćiłá StryjKron 26 (5); KochSz A3 (3); ReszList 151; KochPam 83; GostGospSieb +2v (2); Phil O4; GórnTroas 41 (2); OrzJan 46; LatHar 568; WujNT 431 (2); SarnStat 403; KlonFlis Dv; Więc kiedy mu [złodziejowi] doymie głod/ [...] Krádnie rzecży ogrodne/ owoce obrywa: Kiedy drzwiámi nie może/ przez párkan ſię wrywa. KlonWor 34 (2).

Połączenie: »przez ... na tę stronę« (1): A gdy ſie przez gorę Belgian ná tę ſtronę przeprowadzáli dźiewięć rázow nániey klękáli BielKron 438v.

W zwrocie utartym: »przez kij skoczyć« = wpaść w tarapaty (5): RejJóz D5v; Bo yako mało wykroċżiſs Iſczie znow prżes Kij ſkoċziṡ. RejKup ſ8v (2); Wieſz że ſzcżęſcie kołem ſie ná tym ſwiecie tocży/ Iednego wzgorę wznośi/ drugi przez kiy ſkocży. RejWiz 35 (2).
Wyrażenia przyimkowe: »przez gory(-ę)« (11): Potym Drawem pod gory Alpes przyſzli/ á przez gory do inney rzeki łodzie ná ſobie przenieſli. BielKron 337v; Po nim [Attyli] záſię Heruli w ty ſtopy przyſzedſzy przez gory Alpes/ borzyli á woiowáli/ Rzym wźięli BielKron 338 (6); Penetrare Athlantem, Przes górę Athlantem przeiść. Mącz 289c; BielSpr 7 (2); [król Ludwik] zebrawſzy woyſká Węgierſkie [...] ſam z Węgier do Polſki przez gory Sanockie proſto ku Sendomirzowi przyćiągnął StryjKron 457; KmitaSpit C6v.

»przez granice(-ę)« (18): ZapWar 1534 nr 2410; przikazvye wam abiſczie przikazaly [...] tim poddanim naſchim ktorzi mieſzkayą na tich zamkach naſzich pogranycznich zebi ony [...] przes granycze yako owiecz tako y bidla nie przeganialy LibLeg 11/22v (7); HistAl K8v; Gdy wnet poydźiećie przes gránice [per terminum] bráćiey wáſzey ſynow Eſau/ kthorzy mięſzkáią w Seir/ á oni ſie was bać będą/ ſtrzeżćieſz ſie wy też pilnie. BibRadz Deut 2/4; BielKron 32 (2); Finibus suis emigrare, Wyciągnąć z ſwoyich gránic. Przeyecháć prez [!] gránice. Mącz 220d; BielSat Hv; PaprUp A3; Limenarcha – Przełozoni nad przepuſzczanim przez granicze Calep 604a; KołakSzczęśl B; SarnStat 1233.

»przez ogień, (i) (przez) wodę(-y)« = per ignem et aquam Vulg (9): KrowObr 87v; Przeſliſmy przez ogień y przez wodę: y wywiodłeś nas ku ochłodzie. Leop Ps 65/12; Przez ogiéń/ przez wody ſrogié Szlichmy KochPs 95; WisznTr 6; JanNKar G4v (2); A Pan mowi: Drogá trudna [...]/ przez ogień y wodę przechod ieſt/ do tego mieyſcá wam zgotowánego SkarKaz 552a (2).

»przez płot« (5): A gdy ieſzcże namilſza przytráfi ſie ktemu/ Iż przyſtrzyga ſzupryny workowi káżdemu. To iuż tám więc nieſporo byś nabárzyey tłocżył/ Bo iednego doſypieſz drugi przez płot ſkocżył. RejWiz 57v (2); Bo ſám lazł ieden przez płot/ ma by báran iáycá RejFig Bb8v; Gralla, Pálcat álbo drążek którym ſie ydąc podpieráyą/ też o którym przes płoty álbo rowy skaczą. Mącz 148b; KochSz B3v.

»przez prog« (5): RejJóz F5v; A práwie iáko z gory k niey [niecnocie] ſie kołá tocżą/ Ale ſie im popádáć niż przez prog przeſkocżą. RejWiz 89 (2); Ano ledwie ſie łzy nie leią ludzi vćiſnionych przez prog iego [przełożonego koronnego]. RejZwierc [193]; MOgę rzéc/ żeś mie vczćił Auguſtynie drogi: Bo kiedym chćiał przełożyć przez twóy próg ſwé nogi/ Ali mi ie pácholcy twoi przenaſzáią PudłFr 17.

αα. Na drugi brzeg (280): BierEz P; PRzez ſtrumiéń Cedron gdy go [Chrystusa] wiedli/ ſami po moſtku ſſli/ a Iezuſowi brnątz kázali OpecŻyw 107v; LibLeg 7/33v (3); RejPs 157 (3); RejRozm 402; Rzeki y ich zakręty ták yáko chceſz wzruſſyſz/ Ták iż ſucho nogámi przez nye przechadzáyą LubPs P3v (3); Ach Pánie Boże/ cżemużeś racżył przewieść then lud przez Iordan/ ábyś nas wydał w ręce Amoreyſkie y wygłádził nas? Leop Ios 7/7 (15); RejZwierz 37; BibRadz Ios 1/2 (6); potym ſie przepráwiwſzy [Bułgarowie] przez Dunay przyſzli do Trácyey/ rzućili ſie ná páńſtwá Greckie BielKron 170v; Piſał to Owidius [...] iż [...] ſą Sauromáthe okrutni/ [...] á ſą ták śmiáłego ſercá/ iż po ledzie ieżdżą przez Dunay z wielkimi vffy. BielKron 335; ábowiem Krol iádąc przez rowny potocżek/ padł z nim koń żywotny doſyć dobry y chędogi vtonął w troſze wody. BielKron 398v (40); Mącz 462d (2); RejAp 129v (3); RejPos 103v; BielSpr 7 (4); BudBib Gen 32/22 (6); HistHel D3v; StryjWjaz B; CzechRozm 105v; SkarŻyw 347 (2); KochTr 10 (2); Bo y Dmitr Wiśniewiecki tey ſtuki koſztował/ Gdy ſię przez Don/ Dnieſtr/ Dunay częſto przepráwował/ Noſząc z ſobą ty Baty/ ktore lekcey dźwigáć/ Niſz drzewiáne StryjKron 250; ktory [Piotr Pszonka] nálazwſzy brod przez Wiſłę/ długie laſki dla proſtego przeiáchánia w Rzece od brzegu do brzegu wtykał StryjKron 437; Potym ſię pod Czerwieńſkiem [Jagiełło] przez Wisłę z woyſkámi Przez moſt z łodźi przepráwił StryjKron 522; A tym Amurat Turecki Carz ſto tyſiąc ludzi/ Przepráwił przes Heleſpont StryjKron 602 (15); KochProp 12; ActReg 77; KochCz B (2); SarnStat 982; Tám [tj. w Czczowie] kępá Cżcżowſka/ tám też nie dáleko/ Przewoz Málborſki przez wiſłę poprzeko KlonFlis H (2); KlonWor 19 (3).
Wyrażenia przyimkowe: »przez morze(-a)« = per mare PolAnt [w tym: w połączeniu z nazwą (13)] (43): OpecŻyw 53; PatKaz I 14; MiechGlab 66; WróbŻołt aa2v (3); LubPs P3 (3); Leop Sap 19 arg; BibRadz I 31 (3); Przepráwá przez cżyrwone morze. BielKron 31 marg (10); Mącz 314a; RejAp 129; A Gdy ſie záſię przypłáwił Pan w łodzi przez morze/ zbieżáłá ſie thłuſzcża wielka do niego/ á on chodził nád morzem. RejPos [254]v (8); Wiárą przodkowie náſzy przez ſrogie Morzá przeſzli/ y wiele pogáńſkich miaſt poſiedli RejZwierc 128v (2); BudBib Sap 14/3; Ktorą [Helenę] w tych cżáſiech przeſzłych ALEXánder Będąc w Graecyey [...] Vnioſł od mężá/ y przez byſtre morze Do Troiáńſkiego miáſtá przyprowádził. KochOdpr A3v; KochPs 199; ZawJeft 19; Calep 1079b; przypłynęliſmy pod Cypr: [...] A przepráwiwſzy ſię przez ono morze przećiw Cylicyey y Pámphiliey/ przybyliſmy do Liſtry WujNT Act 27/5 (4).

»przez rzekę(-i) (a. rzeczkę)« = per fluvium Miech, HistAl; super flumen HistAl; in flumine Vulg [w tym: w połączeniu z nazwą (38)] (97): OpecŻyw 97; MiechGlab 15 (2); niemieſzkayącz tam nycz przeprowadzyl ſſye przes rzeke Tvrlye, y poſtąpyl daley od Tvrlye rzeky czteri dny yasdj LibLeg 11/84 (5); RejPs 155v (2); LibMal 1543/68; Náthychmiaſt przykazał drzewo wozić/ y kazáł moſt ná łodziach ſpráwić przez onę rzekę HistAl E3v; Ty to niewiáſty gdi widziáły ludzi cudzoziemce przez rzekę płynące chwytháły ie HistAl M3 (6); MurzOrt B2v; Leop Gen 31/21 (2); BibRadz Gen 31/21 (2); [Eneasz] przeſzedſzy przez Tyber rzekę gdzye wpada w morze/ [...] Troią znowu záłożył. BielKron 60v; [Dariusz z Persami] Przepráwiwſzy ſie przez rzekę Cydmę/ drudzy piſzą Eufráten/ porąbili moſt. BielKron 125; Krfierſth oſádził brzeg ſtrzelbą/ broniąc mu przepráwy przez rzekę/ álbo też budowania moſthu ná łodziach BielKron 229 (39); Charon, portitor inferorum antiquis creditus, Wrótny á przewoźnik piekielny/ który duſze przes piekielną rzekę przewodźi. Mącz 51a (8); OrzQuin R (2); RejAp 113v; A gdyż przyſzedł [ojciec] ku iedney rzecże [!]/ thedy zoſtáwiwſzy mnie ná brzegu brnął przes nię przenoſząc brátá mego. HistRzym 131 (2); ná tym wiele należy kto vmie ſobie pocżynáć [...] ná przepráwowániu przes trudne mieyſcá/ [...] przes rzeki pływáć BielSpr 7; przepráwá thych [Tatarów] przes Rzekę bárzo prędká/ ieden Koń zá drugim idźie powiązáwſzy ie BielSpr 67v (10); StryjWjaz B; ModrzBaz 115v; SkarŻyw 348; s tego woyſká ſto mężow przebránych y przeważnie dzielnych ważyli ſię przebyć przez rzekę Drwiącą StryjKron 309 (5); Phil C (2); SarnStat 684.

~ Połączenie: »przez rzekę na drugą stronę« (2): Dáryus przyciągnął nád rzekę/ przepráwiał ſie przez nię ná drugą ſtronę BielKron 125; RejZwierc 175. ~

»przez wodę(-y)« = super aquas HistAl; per aquam PolAnt (19): tam y ſam ſie tułaiącz od głodu poginęli: okrom nie ktorych kxiążąt á boiarow ktorzy wzdy w cżołnach przez wody przebyli [fluvios traiecerunt]. MiechGlab 4; BielRozm 22; RejRozm 398; Ieſli ſie nam przyda zbitwy vieżdzáć/ nie będziem mieli iáko przez wodę przebieżeć. HistAl E4 (2); Idzye ieden ſpiewáiąc cegłá z gory ſpádnie/ [...] Albo iedzye przez wodę moſt ſie pod nim złomi RejWiz 136; BibRadz Sap 10/18; BielKron 406; Mącz 313b; GórnDworz Qv; A wſtawſzy ráno/ ſzli w drogę/ á przyſzli do niektorey wody/ przes ktorą był moſt HistRzym 29 (4); KochPs 95; SarnStat 684; SiebRozmyśl B3v; Weź mię ná ſwe rámioná/ nieś mię przez tę wodę: Ták ſpolnie odpráwiwá ninieyſzą przygodę. KlonWor 51 (2).

ββ. Na drugą stronę ponad czymś (2): Lecąc przez morze ſyn iego [Dedala] wyſoko latał nád wolą oycowſką BielKron 23v; Subvolo, podlatam/ trochę polatam przes co Mącz 506a.
γγ. Do tyłu (1): [Deukalion] pytał ſwoich bogow/ iákoby zaſię mogł ludzki naro[d] ſkrześić ktory potonął. Odpowiedzyeli ták/ kiedy będzyeſz kośći mácierzyſte przez ſię miotał/ tedy ożywą ſynowie y dzyewki. BielKron 23v.
δδ. Przejeżdżając po kimś, przygniatając go (1): Tullia corá iego [...]/ gdi widzyáłá iż woźnicá chciał omijáć krolá zábitego/ kazáłá mu przez oycá Tulliuſá proſto iecháć BielKron 103v.
δ. Między kimś na drugą stronę; zwykle: między wojskami nieprzyjaciół (33): BibRadz 2.Mach 14/45; Przeſzłá [Judyta] beſpiecżnie przez woyſko do miáſtá/ bo przed tym woźny wołał po woyſku pod gárdłem/ áby wolno byłá od káżdego záchowaná. BielKron 114 (5); Domum reducebatur frequentia maxima, Prowádzón yeſt do domu przes wielką wielkość ludźy. Mącz 136c (2); A cóż tego Fiérleiá inégo przez woyſko Tátárſkié przenioſło było/ iedno nie wolność/ á Królá ſwégo miłość? OrzQuin R2v; GórnDworz Aa2v; RejPos 263v (2); Nuż záſię ludzie pogáńſczy/ tylko dla ſławy ſwey [...] przez woyſká ſie przebijáli/ ná mury y w ognie wſkákowáli. RejZwierc 167v (8); BudBib 2.Mach 14/45; StryjKron 230 (3); KochSz B; ArtKanc K4v; GrabowSet V v; Przebił ſię Trox do niego ná wielkim báránie/ Vcżynił gwałtem drogę przez kruki/ przez kánie. KmitaSpit B4v (3); SkarKaz 120b.

Połączenie: »przez [kogo] ... do (a. dokąd)« (2): ogárnęli ie w koło Tátárowie/ pomieſzáli ſie wſzyſcy/ przebił ſie ieden vff Polſki przez Tátáry áż do koſzá ich BielKron 409v; [Mikołaj Firlej] przebiwſzy ſye przez wſzyſtko Tátárſkié woyſko/ ná zad woyſká Tátárſkiégo/ zámordowány po bitwie náleźión ieſt. OrzQuin R2v.

b. O ruchu nie tylko ludzi, ale i zjawisk będących zwykle skutkiem działań ludzkich (65):
α. O ruchu pionowym lub podobnym: z góry w dół lub z dołu do góry (też ukośnie) (16): [w dniu Sądu Ostatecznego Bóg] Głębokość zyemie otworzy/ Piekło przez przepáść wynorzy. BielKron 135v; Medium unquem ostendere alicui, proverbium To yeſt Gárdźić [...]/ álbo [...] Pálec mu przes ſpáry vkázáć/ náśći kóćik. Mącz 503c; RejPos 233v; KołakSzczęśl Av; WujNT przedm 34.
αα. Wskazuje na miejsce będące celem zadania ciosu: w co (11): [gdźie Káźimierſki odnioſł ránę ſzkodliwą przez rámię. BielKron 1597 793.]
Wyrażenia przyimkowe: »przez gołe ciało« (2): Chłop gdy mu nákaże Włodarz álbo też Vrzędnik robotę/ á nie poſłucha/ dom zámknąć/ co wynidźie chłoſtá cżtery plagi przez gołe ćiáło/ y odrobić GostGosp 160 (2).

»przez twarz, gębę, głowę, łeb« (4:2:2:1): A zabill gy [swego towarzysza] dlia pyenyedzi kthorich ſzią vnyego ſpodzyewall wſchakoſch ych nyetraffil, dal mv myeczem raną przeſz twarzs y przeſz glową LibMal 1543/77; RejFig Bb2; [husarze] poráźili Krfierſthow lud/ y ſámego ránili przez lewą twarz BielKron 229; Incutere Scipionem Eburneum in caput alterius, Słoniowy koścień komu w łep wlepić/ álbo kościánem przes łep vderzić. Mącz 339b; GórnDworz S8v (2); powiedzą im drudzy [...] iż ten á ten [...] páná im przez twarz ránił. WerGośc 251 (2).

β. Zza czegoś, z drugiej strony, z jednej strony na drugą (17): LibLeg 11/24; [jeden] drugiemu ſmieiąc ſie przez ſtoł coś ſzeptáć chciał. RejFig Aa3v; [książęta napominali luteran] áby żadnym ludziem przez gránice niekazáli BielKron 210v; gdy po práwey ſtronie przez one pagorki końce drzewcow widáć było/ ták że ſie znácżyło że thą ſtroną moc wielka ludu Tureckiego ſzłá. BielKron 307v; Kthorzy [rycerze jerozolimscy] vcżyniwſzy dębową twierdz przećiw Torunowi/ gdzie dziś zową Dybow [...] ſtrzeláli przez Wiſłę ná pogány BielKron 346 (6); Szwedowie was przes morze ſięgaią/ A Iflanti wam prawie z garſci wydzieraią. KochSat A3v; WerGośc 264; ActReg 64; [pisarz płocki] upiwszy się kazał strzelać na gospodę tego też p. Wesla [...]. także wywoływając przez drzwi, grożąc odpowiadając zadawając słowa sromotne ZapMaz II G 97/90; w tym Płocko nádpłynie/ Vyźrzyſz ná ſzkućie przez gorę záiſte Krzyże złoćiſte. KlonFlis F4v.

Połączenia: »przez ... do [kogo]« (1): gdzie [tj. na Węgrzech] już Turcy jako doma mieszkają i przez gory się do nas ukazują. Diar 63.

»z ... przez« (3): BielKron 132v; áni dopuſczą tegóż Swidrygałá z Ziem álbo przez źiemie y Páńſtwá Zakonu ſzkód y trudnośći Króleſtwu [...]/ y Kśięſtwóm przerzeczonym zádáwáć SarnStat 1070. Cf »z ... do ... przez«.

»z ... do ... przez« (1): Turek Bábilóńſki Król/ z Węgier do Polſki przez Beſchkit nágląda OrzQuin Y3v.

γ. O terenie zajętym lub objętym działaniem: jak szeroko i długo (6): Sarraceni [...], Sáráceni/ przedtym rzeczeni Agareni ále ſobie imię odmienili/ potym ſie rozſzerzyli przes Aſiam y Afrikam/ y długi czás pánowáli Mącz 369a; Peraro Funditus et omnino aro – Przez wſsizſtko orzę. Calep 775a.

Połączenia: »od ... przez« (1): Nortmandi [...], Lud Fráncuski który przed czáſy niemiecki był od zachodu słóńcá przez Xięſtwo Lotoryńskie. Mącz 250b.

»poki i przez« (2): á która ſtroná [...] wywiodłáby ſwoię ſpokoyną poſseſsią ná onym imieniu/ póki y przez któré mieyſce trzymáłá dźiedźictwo ſwoie: [...] tedy tám máią bydź czynioné gránice SarnStat 472 (2).

Wyrażenie przyimkowe: »przez wszytek świat« (1): Tatz [tj. Panna Maryja] ieſt ona ſſcżęſná a blogoſlawioná/ przez ktorą wiara wcieleniá bożégo ieſt wypelniona/ ij przez wſſytek ſwiat rozſſyrzona OpecŻyw 183v.
δ. Na drugą stronę nad czymś (o patrzeniu) (9): Potym połóż oko ná Liniéy a. c. pomykayże go ták długo po niéy/ áż przez kóniec laſki/ to ieſt/ przez e. vźrzyſz b. kóniec téy dálekośći. GrzepGeom P3v (5); Krol biały pátrzał ná ſwego ſámpierzá Przez draba/ y przez cżarnego Rycerzá. KochSz Cv; CHELMNO ſtáry port Pruſki vyźrzyſz przez gay/ W práwo ie puſzcżay. KlonFlis G2v.
Wyrażenie przyimkowe: »przez gory« (1): Dárius Ceſarz przeglądáiąc przez gory [per montana] á zgromadzáiąc bárzo wielki zaſthęp áby drugą walkę wiodł z Alexandrem/ ktory gdy przyſzedł do brony mieyskiey á nálazł tám Alexandrá mowiącego s Perſami/ zádziwowáł ſie bárzo oſobie iego HistAl Fv.
ε. Z jednej strony na drugą do tyłu (o patrzeniu) (1): Transversa tueri, Przeko/ zezem álbo przes rámioná pátrzáć. Mącz 488d; [A to śię im [dzieciom] w dziećińſtwie przydáło/ gdy w kolepce leżąc przez głowę pátrzyli SienHerb 474b].
ζ. Z jednej strony na drugą (o czymś przewieszonym) (5): CHłop przez rámię powieśił Liſá przedawáiąc/ Drugi go k ſukni przyſzył/ zá nim pochadzáiąc. RejFig Bb3 (3); Na tarcży wronę nieśie ná przyłbicy łyſka/ A przezeń powieſzona byſtronoga liſzká. KmitaSpit B2 (2).
η. Jeden po drugim kolejno (5): gdzie na Kaczkowie nowy rozdzial vczyniwssy [...] Thakze przes dzialy brali az do Granicze Miedzeskiey ZapWar 1551 nr 2684 (2); Manipulatim – Przez roti, od roti do roti. Calep 636a (3).
θ. Kolejno od jednego do drugiego (5): Poydźieſzli też przez owy y tám y ſám krzyże [prawdopodobnie: od straganu do straganu]/ Ali woła Krámárká kupćie Pánie bryże. BielSat B4 [idem] BielRozm 14; iáko z dźiáłá śmiertelnego Kámień/ płomieniá gwałtem śiárczyſtego Z hukiem wypárty/ [...] Leći przez ćiáłá/ dáiąc im vpadki. Ták mężny Fridruſz/ gniewy śláchetnemi Zápalon/ z Zamku [...] Wypadł/ y przeſzedł záſtęp nieźliczony SzarzRyt Cv.
Wyrażenie przyimkowe: »przez wszystki ...« (2): Municipatim, Od miáſtá do miáſtá. Ode wśi/ do wśi álbo przes wſziſtki miáſtá yednych praw vżywáyące. Mącz 237d; SarnStat 253.
ι. Na całej powierzchni (1): Oddzyaliwayą zaſzie then czar thak, [...] kreſzicz krową przeſz wſſythko czyalo na krzyſz y mowycz Czarownyczo drzewyey thy mey krowye vzithku nyeodymyeſch, alyeſz ſnyey ſwyąthi bozi krzyſz ſymyeſch LibMal 1544/86.
** Bez wystarczającego kontekstu (1): per tectum vulgo przesz sczyth wierschu domu. ZapMaz II G 97/792.
BB. Wskazuje na lokalizację, usytuowanie w przestrzeni (135):
a. O lokalizacji liniowej (91): Ieſliby ná równiéy przez którą Linea b. c. idźie/ álbo Rzéká/ álbo błoto/ álbo téż co inſzégo tákowégo záwadzáło/ tedy [...] GrzepGeom Ov.
α. O trasie szlaku drogowego lub granicy (7): Calep 560a (2); Kmiećie drog niepotrzebnych y ſtegen przez żytá z źimy ſtrzedz máią GostGosp 34 (2); záſtáłá Oycá [...] leżącego práwie w mieyſcu ciáſnym/ przez ktore tylko drogá ſzłá Phil O4; Tu drógá znákomita przez śniéżné Báłchány KochCz A3v.

Połączenie: »ku ... przez« (1): y byłá gránicá ich Hálkáth [...]/ y przychodźi áż do Kármelu ku Morzu [...]. Ztámtąd ſie obráca ku Wſchodu ſłońcá ku Bethdágon/ y bieży áż ku Zábulon przez dolinę Ieftháel ku Pułnocy BibRadz Ios 19/27.

β. O trasie szlaku wodnego (71): ZapWar 1527 nr 2376; Ty dwie rzece Tygrys y Eufraten bieżą przez Medią/ Mezopotamią y Bábilonią/ á w rzekę Nilus wpadáią. HistAl E3v; RejWiz 146 marg; W Aſſyriey ná wſchod ſłońcá/ ſławne miáſto leży/ Przez ktore śrzodkiem Eufrates/ byſtra rzeká/ bieży. KochZuz A2; Ziemiá ieſt obfita/ przez ktorą idzie rzeká známienita Betis/ od ktorey źiemiá ma imię Hiſzpánia Betiká BielKron 278; Gdyż źiemiá Niemiecka nie śćiąga ſie dziś iedno od Renu do Odery rzeki ktora przez ſląſko idzie á dzieli nas z Niemcy BielKron 281v; Bázylea miáſto wielkie/ długie y ſzerokie/ przez to miáſto Ren śrzodkiem idzie BielKron 283v (26); Galilaea, Kráyiná Páleſtine álbo żydowskiey ziemie/ przez którą rzeká Iordan ciecze. Mącz 142a; Narnia Umbriae civitas, Miáſto we Włoſzech w kráyinie którą Vmbrią zową/ przes którą rzeká Nár ciecze. Mącz 241a (14); GórnDworz Bb; RejPos 105; STaw v którégo maſz budowáć Groblą [...]/ że iuż w nim záwrzeſz wſzyſtkę wodę która przezéń idźie: tákowy Staw ma być budowan z więtſzym rozmyſłem Strum H3v; To theż ieſt rzecz pewna/ kędy przez Staw Lećie wodá nie idźie wielka/ tám téż Ryby lepiéy roſtą. Strum P4v (6); KochJez Bv; SarnStat 466; WitosłLut A2 (2).

Połączenia: »przez ... do (a. [dokąd])« (2): ále v Bingiey przez ćięſzkie á ćiáſne gory Ren idzie/ áż do Bonny BielKron 285; Menus Germaniae fluvius, Rzeká w niemcech. Men przes Frankonią pod Franckfort ciekąca á przy Mogunciey w Ryn wpáda. Mącz 217a.

»[skąd] ... przez« (2): BielKron 288; Maeander [...], Rzeká bárzo ſie dziwnie krążąca/ y ták y owák kręcąca ciecze z Phrygiey przes Lydią y Karią Mącz 203c.

»z ... przez ... [dokąd]« (1): Z Moſkwy wychodzi rzeka wielka á ſławna Boriſtenes ktorą tam Dinepr [!] zową, ciekąc przez ziemię Lithewſką y Ruſką pod Smolenſko MiechGlab 78.

»przez ... do morza, w morze« (2:2): Potim Druzus przebywſzy rzeki Rin y Albis (ktorą dzis Cechowie biała zową, á ciece przez Ceſką j Miſzenſką ziemię aż w morze niemieckie) Potkał ſie z Swaby MiechGlab 44; Dzieſiąta rzeká ktorą theż zową Niemiecką Wiſłą/ kthora ſie pocżyna w Sląſku/ idzie przez polſkie Kroleſtwo/ áż do morzá Bálteárickiego BielKron 282 (4).

»z ... przez ... do morza (a. rzeki, a. Dunaja), w morze« (3:1): KOrytáńſka źiemiá gorna [...]/ od zachodu y południá gory Włoſkie ktore zową Alpes trzyma/ z ktorey theż rzeka Draw przez Styrią y Węgry do Dunáiá wchodzi BielKron 275; Siodma rzeká Albis [...] z gor Cżeſkich wychodzi/ przez Myſzyńſką źiemię idzie y Sáſką/ wpada w morze Niemieckie. BielKron 282 (4).

»przez ... do ... ku morzu« (1): Prágá głowá źiemie miáſto wielkie/ przez ktore rzeká idzie Geláwá/ do Sáśi ku morzu idzie. BielKron 291v.

»[dokąd (= w jakim kierunku)] ... przez ... w morze« (1): ktora [rzeka Iber] naprzod ná wſchod ſłońcá idzie/ pothym ná południe/ á náwroćiwſzy ſie przez Tárákońſką źiemię w morze Mediteráńſkie wpada. BielKron 278.

γ. O przechodzeniu linii przez punkt (12): Abowiém mieyſce któré ieſt około tego Punktá/ przez który przechodzą Linié/ cztéremi ſye kąty proſtemi wypełnia GrzepGeom C4; Dowiedźiawſzy ſye tedy iáko wielka ieſt Linea a. b. ztąd ſye dowiemy záśię iáko wielka ieſt Linea a. c. co przez dźiurki Dyoptry idźie GrzepGeom O (5).

Połączenie: »od ... przez ... do« (1): iż Linea proſta álbo promiéń wzrokowy od oka/ to ieſt/ od d. póydźie przez c. ná dół áż do b. GrzepGeom P4v.

Wyrażenie przyimkowe: »przez pośrzodek, centrum« [w tym: czego (3)] (4:2): Diameter, ieſt Linea proſta/ która od iednégo brzegá idźie do drugiégo przez pośrzodek/ to ieſt/ przez Centrum. GrzepGeom D3v; Záśię inſzych Figur co ſtrony równé/ y kąty równé máią: [...] Diameter ieſt Linea proſta/ która przez pośrzodek ich idźie/ j kóńczy ſye ná obie ſtronie w kąćiéch náprzećiw ſobie leżących GrzepGeom D3v (6).
b. O lokalizacji w ujęciu dwuwymiarowym (44):
α. Po drugiej stronie, poza granicami (16): ZapWar 1532 nr 2403; Ieſly zebi wiecz ktorzi owczarze chcziely za wolią waſchą na polach przes granyczae panstwa waschego owcze ſwe pascz tedismi ym roſkazaly [...] abi [...] LibLeg 10/68v; A y thim bysz przikazal ktorzi bi ſprzizzolenym [!] krola polſkiego miely tam myeſzkacz przes granycze zebi zadney ſzkodj tam nyeczinyly LibLeg 11/22v (4); Ieſt tu pan Pácifikus wnet iedno przez gorkę/ A ma Páciencią też nadobną corkę. RejWiz 67; Potym [Żydzi] ſzli y rozbili namioty w polach Moábſkich przećiw Ierichowi przez rzekę Iordan. BielKron 42; [Ormianie] z Thátáry mieſzkáią przez gorę ktorą zową Taurus BielKron 269v (5); KochPam 83; Vrzędniká pożytecżnego y pilnego Pan Reuizor páńſki pozna/ gdy wyiedźie w pole przed żniwy/ gdy przez miedzę nie gorſze y owſzem lepſze zbożá naydźie ſwoie niż v ſąśiad GostGosp 20; KołakCath B2; SarnStat 1073.

Połączenie: »od [kogo] ... przez« (1): Ewángelikowie/ máiąc zá to iż Ceſarz ćiągnie ku Vlmie/ [...] przyćiągli pod Gienge miáſthecżko/ nád tąż rzeką Egrą/ przez ktorą też od Ceſárzá byli BielKron 228.

β. Na wylot, tak że początek jest z jednej strony, koniec z drugiej (3): ná kthóréy [krokiewce] ma być Bleyczyk ołowiány ná ćienkim ſznurku álbo ná ſtrunie záwieſzóny/ Ná ták długim/ coby przeſtał przez Synwagę. Strum B2 (2); bo deſtylluiąc iáko gorzałkę w báni/ áby rury przez beczki ſzły [...] Oczko 11.
γ. W poprzek, na szerokość (9): Opiſuie támże niektore męki [...] przez ćiągnienie powrozmi/ gdy złoczyńcá nágo [...] ná węſzſzey łáwie niż ćiáło ieſt/ bywa pod pachę przes pierśi przywiązan GroicPorz iiv; RejFig Bb5; Gorá w náſzey Europie nawiętſza y ſławnieyſza Alpes/ ktorey też ieſt ná dwieſcie mil przez wſzytkę Europę BielKron 461 (3); Z przyrodzenia ſię przez Wiſłę tráfiłá Ráfá KlonFlis G2v; Złodźieiá niedoroſłká naprzod rozgą karzą: A wtory raz odchodźi z pryſkowáną twarzą. Cżáſem też krwáwą brozdę przez plecy nápiſzą: A przećie ſię źli ludźie złodźieyſtwá nie liſzą. KlonWor 37.

Połączenia: »w ... i przez« (1): Ze Krzysztoph Zborowski [...] ranił Puginałem Slachcica wgłowę y przez twarz zwadziwszy się znim vstołu. ActReg 160.

»przez wprzek [czego]« (1): tákże część Nergiiéy od rzeczonéy wody [...]/ przez wprzék Nergiiéy áż do rzeczonégo morzá ſłonégo/ [...] my Miſtrz y Zakon będźiemy mieć y dźierżéć SarnStat 1089.

δ. Wzdłuż, równolegle do dłuższego brzegu środkiem lub skrajem (4): CI chrobaczy ſą błyſkaiączy á podługowaci/ ſztrefy żołthe przez ſkhrzydła maią FalZioł I 69d; wnet vłowił Pſtrągá/ Co owo przezeń bywa iáko złotá prągá. RejWiz 65v; Krákowſka chorągiew ma herb biały Orzeł w złotey koronie w cżyrwonym polu/ á przez ſkrzydłá złota linia. BielKron 425; Pamphilia [...], Kráyiná Aſie miedzy Cilicią á Cappadocią przes którą kráyinę gorá Taurus zwána roſciągnęłá ſie. Mącz [274]d.
ε. O krzyżowaniu, przecinaniu się linii (11): Głowna żyłá idźie od głowy/ á przez nię druga żyłá przechodźi SienLek 36; kiedy przez Linié proſté/ któré iednáko od śiebie wſzędy idą/ przeydźie Linea proſta/ tedy kąty co ſą ze wnątrz/ ſą równé kątóm tym/ co ſą náprzećiwko im we wnątrz. GrzepGeom E2; Niech będą Linié proſté/ iédnáko od śiebie wſzędy będącé a.b. y c.d. przez té niech będźie Linea proſta przewiedźiona e.f. GrzepGeom E2v (4).
αα. O znakach diakrytycznych (6): L dwoie: iedno Łáćińſkie/ któré tak piſać/ ladaco/ lód/ [...] drugié [L] polſkié z krèſką przez pół ták/ ł: [...]/ iáko tu/ Łáſká JanNKar F (4); Tŗećie [A] zowiemy ćięƶkim/ któré mà kréſkę pŗez śię/ iáko poƶądny JanNKarKoch D4v (2).
ζ. O przeplataniu się nici w tkaninie (1): Licium, Nići tkáckie przes które poſtáwá płoćienna bywa przećiągána/ którą wzór ná płótnie czinią. Mącz 193a.
CC. Wskazuje na odległość [w tym: od ... przez (9)] (11): takież Bulgárowie w iednośći ná ten cżas byli/ iedno iż dziś przez rozne kráiny będąc od ſiebie dáleko/ obycżáiow innych náwykli/ y w mowie odmiennośći BielKron 336 (2); BudBib 1.Reg 26/13; Przedśię y dźiś/ y záwſze/ na morzu okręty/ A my iáko nurowie/ częſtokroć brzég święty Vpátruiem z dáleká/ w ten czás kiedy wáły Biją/ á my od śmierći/ tylko przez dyl máły. KochPhaen 11; Kápłan z Rycerzem/ á obádwá biali/ Iedno przez ieden plác od ſiebie ſtali. KochSz B2v.

W połączeniu z jednostką odległości (6): Hellespontus, Wąskość morzá miedzy Thracią á Phrygią od którego mieyſcá Europa s Aſią tylko przes ſiedḿ ſtay od ſiebie ſą. Mącz 154b; Per mille et quingentos passus, Przes tyśiąc y pięć ſet kroków. Mącz 221c (5); ſtánąwſzy od niego [makiety człowieka] przes dwánaśćie ſtop/ ze wſzyſtſkiey mocy ćiſkáli do niego rohátynámi BielSpr 4.

DD. Wskazuje na długość wymierną; zwykle: na przestrzeni iluś jednostek długości (21): MiechGlab 22; ſzyrokoſć iey [rzeki] ieſt iáko przez iedno ſtáiánie. HistAl Fv; A pięć tyſięcy [prętów] ktore zbywáią w ſſyrokośći przez dwádzieśćia y pięć tyſięcy/ poſpolite będą miáſtu ku mieſſkániu Leop Ez 48/15 (3); Z támtąd gdy odeſzli przez ſiedḿ ſeth y pięćdźieſiąth ſtáiań/ przyſzli do Cháráká BibRadz 2.Mach 12/17 (2); bo okręty álbo nawy nigdy ſpołu nie idą/ ále iedná zá drugą w mili y dáley przynamniey/ ták iż ſie rozwloką cżáſem przez trzydźieśći mil/ cżáſem przez ſześćdźieſiąt BielKron 451v (3); RejAp 125v; HistRzym 121; BudBib 2.Mach 12/17; iż Ceſarz Rzymſki Lodwik wtory/ gdy ſię z nim z iáchał [...]/ pod tym Papieżem koniá zá wodze przez milę włoſką/ pieſzo idąc ręką ſwoią Ceſarſką wodził. SkarJedn 217; StryjKron 72 (2); WujNT Apoc 14/20; SarnStat 1110; Bo kiedy go [Kakusa] kto gonił/ wnet płomieniem rzygnął/ Y párą go śiárcżáną przez ſtáie dośćignął. KlonWor 21.
a. O płaceniu za przejechanie określonego odcinka (2): Gdybych dał przez 44. mile od 3. c̃. 1. zło. od wiela c̃. przidzie dać 1. zło. przez 18 mil. KłosAlg H2v-H3.
EE. Wskazuje na coś, co rozdziela (522):
a. O warstwie (też mogącej mieć otwory) (238): PRzyſzedł ieden do ſądu/ kámień w zánádrzu miał/ Więc Sędziemu przez ſuknią pálcem vkázował. Sędzia mnimał iż worek/ [...] Odſądziwſzy ſzedł k niemu/ áby mu vkazał. RejFig Aa2v; RejZwierz 106; Ná krwáwe oko: weźmi Kozłek/ Bábkę/ [...] ſtłucz/ á ſok weźmi/ á zmieſzay ij [...] z mąką iáko ćiáſto/ á to przez ćienką chuſtę ná oczy przyłoż ná noc. SienLek 64v; Oczko 31v; Obégnáłá mię niecnotliwa rádá. Przebili ręce/ nogi mi przebili/ Wſzyſtki mé kośći przez ſkórę zliczyli. KochPs 31; CzechEp 127; GórnTroas 35.
α. O przedostawaniu się z jednej strony warstwy na drugą (231): BierEz R3; POwiedaią iż weſz zciała ſie rodzi/ á dziurkami przez ſkorę wyłazi FalZioł IV 16c; GlabGad A8 (2); Item powyada yſch czirwowey do Mlyeka naprawyenya dala, pokrziwą kthora przeſz ploth roſzczie LibMal 1549/149; tám ná ten cżás miecż rycerſtwá mego przeydzie przez boki twoie/ á przebithy pádnieſz miedzy ránnemi ludu Iſráelſkiego Leop Iudith 6/4 (4); RejFig Aa4; RejZwierz 128; BibRadz 4.Esdr 3/19; A gdy [...] [Zyssara] vſnął twárdo ná zyemi. Niewiáſtá [Delbora] to widząc przybiłá go żeláznym gwoźdzyem do zyemie przez ſkronie młotem żeláznym BielKron 49v; [ludzie biskupa] przekopáli ſie przez wáł gdzie rozumieli ſłába obroná byłá/ tám ſtroże ſpiące pobili BielKron 215; Káliſka źiemiá nośi Zubrzą głowę máiąc koronę złotą miedzy rogámi á przez nozdrze kołko BielKron 425 (11); Mącz [388]b; SienLek 136v; RejPos 118 (2); Nie máſz ták zamku s twárdego żelázá/ By przezeń kurwá s kotką nie wylázłá. RejZwierc 220v (2); gdyż ráná śiecżona nieśmierthelna bywa/ zwłaſzcża przes zbroię álbo páncerz álbo przes puklerze/ ſztychowa ráná niezgoioná bywa BielSpr 4 (3); wystrzelił oszczep i uderzył Parisa prawie na tarcz, jako był umierzył, I przepędził ji przez tarcz i przez blach kowany KochMon 31 (3); WujJud 71 (2); BudBib Ex 30/4; HistHel D2v; Strum K2v (2); Oczko 19v; Tedy go [św. Felicjanusa] Stároſtá kazał do drzewá oſtrymi gozdziámi przez ręce y nogi przybić. SkarŻyw 532 (4); KochJez A3v; KochEpit A3 (2); ReszPrz 84 (2); KochPieś 36; ActReg 57; wierzemy/ iż ćiáło ſwe święte [Chrystus] przewiodł przeze drzwi zámknione/ przez kámień grobowy/ y przez nienáruſzoną zupełność Pánny Mátki ſwoiey WujNT 81 (10); PowodPr 64; SkarKaz 204a marg (7); KlonWor 2; SzarzRyt Cv.

Połączenia: »do ... przez« [szyk 5:2] (7): Iezu ktorys do zgromadzonych apoſtołow przez zamknione drżwi wſzedłſzi w poſrzodku gich ſtanął. ſmi⟨łuj⟩ ſie nad ⟨nami⟩ TarDuch C8; Niektorego dniá [...] gdy [Aleksander] nań [na konia] pátrzył przez żelázne kraty/ [...] ſciągnął nátychmiaſt rękę ſwoię do niego przez kratę/ á koń też ſciągnął do niego ſzyię HistAl B; BielKron 21; RejPos 135v; MWilkHist K4; CzechEp 103; [Jupiter] Wźiął w rękę oſtry piorón/ [...] którym więc/ rzecz tęga/ Przez źiemię áż do piekłá oſtátniégo śięga KochMuza 27.

»przez ... ku« (2): Iezus przez zamknioné vlicżki wſſedl ku ſwym zwolenikom. OpecŻyw 169; OpecŻywSandR nlb 5v.

»przez ... na wierzch« (1): od kthorégo pádánia [kości wskutek postrzału] gdy zemrze kość/ wielką biédę czyni w ćiele niżliſye przez mięſo ná wierzch przedrze SienLek 131.

»przez ... z« [szyk 1:1] (2): Cżemu włoſi albo ſierſć v inſzych zwierząt tilko z ſamey ſkory wyraſtaią, gdyż v człowieka z mięſa prawie przez ſkore wychodzą. GlabGad A7v; [sakramentarze] przą tego/ áby przez kámień y pieczęći nienáruſzone z grobu ćiáło Páná náſzego wyſzło. SkarKaz 204b.

W zwrocie utartym: »przepaść przez palce« (1): (nagł) Prokurator á Sędzia. (–) Możeſz ty dekret ferowáć/ Mnie też wolno ápellowáć [...]. (–) Bá możeſz ty ápellowáć/ Ale Koc káż nágotowáć/ Lecżby groſz przepadł przez pálce RejZwierc 235v.
Wyrażenie przyimkowe: »przez pośrzodek« (2): TO ziele [tj. pępownik] ma liſti gładkhie á obwijaiącze ſie około głąbu s ktorego wyraſta/ thak iſz pod cżas ludzie mniemiaią aby przez poſrzodek liſtu przeraſthał głąb FalZioł I 64d; Wzyęłá w lewą rękę goźdź á w práwey młot dzyerżáłá/ Okrutnemu Zizarze ſrogą ránę zádáłá/ Práwie przez pośrzodek ſkroń zrániłá głowę iego LubPs hhv.
αα. O przedostawaniu się płynu (84): A takowy ſtrach ziąl go [Jezusa]/ [...] aż obfity pot wyſſedl s niego/ tzo przez dwie ſukience przeſſedl OpecŻyw 102v; á onem [sokiem rzepikowym] z wirzchu macżay ocży przez chuſtę FalZioł I 5b (2); GlabGad A7; RejWiz 146; A kiedy ſye kędy Stáwy porwą/ czáſem wodá y przez Groblę chodźi. Strum H3 (4); w którym to pićiu [...] wodá [mineralna] nietylko wielkiémi meatámi/ ále y przez ſkórę/ czyſzcząc wſzyſtki żyły/ plugáſtwá rózné zſobą wywodźiłá Oczko 19v; KochPs 21; [...] Leiąc ledwie nie krwáwy płácz przez marmór żywy KochTr 14; KochFr 45 (2); [król Midas] Zytá dotknął/ żyto wnet złotem zákwitnęło. [...] Vmywa ſye/ á złoto przez ręce ſye leie KochDz 107; BielRozm 11; LatHar 520; Z przyrodzenia ſię przez Wiſłę tráfiłá Ráfá/ y w źiemi kámieniſta żyłá. Przez to kámienie zdawná Wiślny vpor/ Przedárł ſobie tor. KlonFlis G2v.

Połączenia: »na ... przez« (1): aż ta ijſtá ſukienka [Chrystusa]/ wſſytka byla cżerwoná/ tzo ſie we krwi zmácżala/ aże na ziemię krew przez nię plynęla. OpecŻyw [127]v.

»z ... przez« (3): RejWiz Dd4; Abowiém co z iednégo Pónikiem przez Groblą wynidźie/ to do drugiégo wpádnie Strum N2; z kthóréy [pary wrzącej w jaskiniach] ſtrumienié á rzéczki przez źiemięby ſye ſączyły Oczko 8.

ααα. O cedzeniu lub przesiewaniu (też substancji półpłynnych i miałkich) (63): Gutturnium, eyn gieſzfas Koſſ przez ktory cedzą wyno. Murm 151; Warz ziarna w winie przyłożywſzy też miodu/ gdy vwre wyżmi przez chuſtę, á to potim dawaj ku pożywaniu FalZioł I 62c; Theż gęſie łayno przytłocżyć przez chuſtę á s ſokiem tego ziela oczukhrowawſzy dać pić poranu FalZioł I 79b; Nalać na otręby wody gorączey á potim przeczedzić przez worecżek á tak ti otręby ſtym worecżkiem ciepło przikładać FalZioł III 42c; Napierwey wziąć iagod pſinkowych á zetrzeć w możdżerzu/ pothym przetłocżyć przez chuſtę iż będzie ſok FalZioł V 91 (32); BielKron 276v; KwiatKsiąż G4v; Colum Naczinie przez które cedzą/ Durſlák/ ſitko. Mącz 59d (7); Albo zetrzy kmin co w mielſzy proch/ prześiawſzy przez gęſtą chuſtę/ zgnieć ij z iáręcym woſkiem á przykłáday. SienLek 63v; Albo vwarz trzy iáiá kokoſze twárdo/ wygniećże zſámych białkow wodki co możeſz przez chuſtę/ á zmieſzay ią z wodką rożáną SienLek 68 (13); HistRzym 24; Siekay á śiey przes durſzlák/ áby był [proch] źiárniſty/ Ieſli dobra ſaletrrá [!]/ będzie s niey proch cżyſty. BielSat N3 [idem BielSjem]; RejZwierc 107v; BielSpr 73 (2); NiemObr 68; BielSjem 39; ActReg 140.

Połączenie: »przez ... do« (1): Też niektorzy cżynią [wódki] nakładſzy na iakie nacżynie ziela z wierzchu ogniem przyſtawią á tak wodka przez chuſthę na doł do nacżynia wyciecże. FalZioł II 1c.

ββ. O zjawiskach odbieranych zmysłami (59):
ααα. O patrzeniu, tj. o warstwie między patrzącym a przedmiotem oglądanym: zza czegoś lub spod czegoś (43): y [Chrystus] uyſzedl [...] krom znaku a poruſſenya zyuota panyenſkyego yako promyen przeſz ſzczklo PatKaz III 102v (2); A gdy gi [chryzolit] na ſlończu położy/ thedy złothą gwiazdę przez ſię vkazuie FalZioł IV 51b; ZLe znamiona w niemoczach [...]. Ieſtli białki w ocżu przez powieki widać FalZioł V 13v (3); RejKup h8v; [Aleksander] kazał im [żeglarzom] ſpráwić ſąd nieiáki ze skłá bárzo iáſnego/ thák iżby przezeń przeglądał y widział wſzytko. HistAl M5v; KromRozm II n4v; LubPs E marg; Iż widzyał iáſnie Páná przez ty wſzytki niebá RejWiz 147v (3); Leop Hebr 10/20; máią theż Pálmy przy iábłkach/ y świec doſyć v nich [Żydów] w Cerkwi bywa/ [...] żydowki oſobno bywáią pátrząc przez śćiánę do Cerkwie. BielKron 465 (2); Per transennam aspicere, Z dáleká yákoby prze ze mgłę pátrzáć. Mącz 462c (2); ábowiem rumiáność krewna/ ktora przez ćienką ſkorną płeć przebija/ łatwie od ſłońcá więdnie á w piegi ſye obraca SienLek 78v (6); ále theż cżęſtokroć [oczy] gwałtownemi promieńmi ſwemi/ przenikáiącz przez drugie ocży/ iáko iáſność przez ſklo do vpodobánego ſercá/ zágrzewáią ie GórnDworz Cc4; Bogacż gdy w kącie workow doſypuie/ Pilnie przez ſzybę drugi vpátruie. RejZwierc 226v; Bo tá [cnota] pátrzy záwżdy wzgorę/ By Orzeł w ſłońce przez chmurę. RejZwierc 232 (6); ModrzBaz 7v; Ráz przed iutrznią [św. Anzelmus] ná łoſzku nie ſpiąc [...] obacżj przez kilá śćian/ á ono w kośćiele zákryſtyan ogień krzeſze SkarŻyw 332 (3); CzechEp 149; NiemObr 84; PudłFr 70; Gdy przed ſmętnym ołtarzem święta Pánná ſtałá/ [...] Pánieńſki wſtyd przebijał przez oblicze białé ZawJeft 46; Calep 410a; WujNT 888.
Wyrażenie przyimkowe: »przez zwierciadło« = per speculum Vulg (3): KuczbKat 100; LatHar 601; Gdym był dźiećięćiem/ [...] rozumiałem iáko dźiećię [...]. Lecz [...] teraz widźimy przez źwierćiádło pod zaſłoną: lecz w on czás twarzą w twarz. WujNT 1.Cor 13/12.
βββ. O zjawiskach odbieranych słuchem (9): Szaleńſtwo ieſt cżłowiecże násłucháwáć przeze drzwi Leop Eccli 21/27; ſpowiádaſz ſie ze wſzech grzechow [...] przez záwárte okienko HistRzym 48; Słuchayże przyłożywſzy vcho do ſáméy ziemie/ tedy vſłyſzyſz co Wodá ſzumi przez rzadką źiemię Strum O2; SkarŻyw 47; ReszPrz 24; Gdźieś to namnieyſzé ſłówko przez ſkáłę przepádło/ A ná zápámiętáłym vchu pániey śiádło: By kámién [...] w ſercu ſwym chowáłá/ Nie wierzę temu/ żeby weſtchnąć raz nie miáłá. KochPieś 29; ActReg 142.

Połączenie: »przez ... do« (1): Bo ſłuch przez ony błonki dziwney ſubtylnośći/ Gdy doydzye do rozumu/ [...] muśi mu donośić RejWiz 118v.

Wyrażenie przyimkowe: »przez zęby« = z zaciśniętymi zębami (1): Dentiloquus – Przez zębi mowiąci. Calep 306a.
γγγ. O zjawiskach odbieranych węchem (5): iako widamy iż ludzie czebulę albo cżoſnek cżęſto iedząci barzo ſmierdzą też przez ſkorę GlabGad I4; BielKom E8; Pijány śmierdzi iáko pyes przez ſciánę/ Gdy ſkwárnę miece á wiecżorną pyánę. RejZwierc 217v; BielSjem 23.
W zwrocie utartym: »czuć przez skorę« (1): Więc [niecnota] cżuie y przez ſkorę: gdźie dom nie po Bodze/ Gdźie máło dba o mężá niepewna Goſpodze. KlonWor 58.
δδδ. O zjawiskach temperatury (1): Pátrzże nád tym powietrzem wnet záſię ieſt wodá/ A nád tą wodą ogień/ pátrz iáka to zgodá. [...] Bo kiedyćby [woda] ták gęſta iáko náſzá byłá/ A ná cżymże proſzę cie by ſie záwieśiłá. Gdzyeſzby przez táką gęſtość mogło ſłońce párzyć/ Dobrzećby ſie ten vkrop wierz mi muſiał ſmáżyć. RejWiz 151.
εεε. O zjawiskach odczuwanych dotykiem (1): A ono ſumnienie [= imię żony kupca] mowy Dzywne barmy [lege: bramy, tj. wymysły] ſwoie ſtroy. Prawie ſie na oko ſmieie A przes mię iuż barzo wieie. RejKup m3.
b. O otworze, którym się przechodzi, przepuszcza coś itp. (259):
α. O drzwiach, oknach itp. (68): RejPs 174; Do nieba barzo ſſyroko Ktęmu barzo ċziaſná ffortka Trzeba tam ċziąſnego brzuſchka Bo by miąſſy barzo pjiſſnął Niżli by ſię przeſnię wcżiſnął RejKup r4v (2); MurzNT 28v; Leop Dan 14/12 (2); BibRadz Ioann 10/9; rzekł [Daniel] krolowi tego dowieść iż tho kſięża biorą [ofiarę] s kościołá/ chodząc tám w nocy przez iámę. BielKron 111v; przy wybierániu Papieżá máca Archidyakon przez ſtołek dzyuráwy/ mali Papież Reliquie domowe [tj. narządy płciowe]. BielKron 171v (4); Mącz 295a; Wnidźmyſz w imię Bożé pod ten Krzyż/ w tę wieżę/ nie przez okno/ ále przez fórtkę OrzQuin M4v; RejAp 88v; BielSpr 65; WujJud 53; BudBib 4.Esdr 7/14; Spuſzcżony przez okno S. Thomaſz do Neápolim ſię wroćił. SkarŻyw 201 (2); Otworzćie ſie wrotá brany Ná wſzyſtkie piekielne ſtrony. [...] Wnidźie przez was krol wſzey chwały MWilkHist E[3]v; StryjKron 170; BielSen 11; Bramá tá zámkniona będźie: ábowiem Pan BOg Izráelſki wſzedł przez nię. LatHar 528 (2); Wchodźćie przez ćiáſną branę: Abowiem ſzeroka braná/ y przeſtrona ieſt drogá ktora wiedźie ná zátrácenie WujNT Matth 7/13; Abowiem łácwiey ieſt wielbłądowi prześć przez vcho igielne/ niż bogaczowi wniść do kroleſtwá Bożego. WujNT Luc 18/25 (13); WysKaz 13 (2); SkarKaz 457b; SkarKazSej 666a (2).

Połączenia: »przez ... do« [szyk 5:3] (8): Iſch [...] wthorey albo trzeczyey godziny wnocz wlyaſl do ſklyepu kamyenycze yego Miłośczi pana poſnanſkyego przeſz pyecz. LibMal 1552/166v; LubPs aa3v; BibRadz 2.Par 23/20 (2); Ieſt tám [w Jeruzalem] braná ktorą zwano Wállis Iozáphát/ [...] przez ktorą wodzono trzody bydłá ná ofiárę do Sálomonowego kośćioła BielKron 265; ReszList 145 (2); WujNT Apoc 22/14.

»przez ... na« (1): Wſzedſzy ná dom przez dáchowki ſpuśćili go [chorego] z łożkiem ná pośrzodek przed Iezuſa. BibRadz Luc 5/19.

»w ... przez« [szyk 2:1] (3): vſuſz korzeń podbiałowy/ á włoż ij ná węgle roſpalone/ á przykrywſzy dźiuráwą pokrywką/ puſzczay w vſtá dym przez nię SienLek 82v (2); A nie nálazſzy ktorędyby go wnieśli prze rzeſzą/ wſtąpiwſzy ná dách/ przez dáchowki ſpuśćili go z łożkiem w pośrzodek przed Ieſuſá. WujNT Luc 5/19.

»przez ... z« [szyk 2:1] (3): Item zeznal yſch wyarmark theraſz przeſli Cznurzow 2 Thachri ſ ſklyepu od panyey kachny hakyem przeſz okno wiczyagnall LibMal 1550/153; Transenna [...], Kratká [...] z máłych/ ſzczebelków vczyniona którą przed okno wyſtáwiáyą á przez nię z domu wyglądáyą. Mącz 462c; WujNT 2.Cor 11/33.

Wyrażenie przyimkowe: »przez(e) drzwi (a. dźwierze), przez wrota« [w tym: dokąd (6)] (9:2): FalZioł [*8]v; A kędyż ći [pasterze, doktorzy] w tę Owczárnią weſzli/ przez dźwiérzéli/ czyli inędy kędy? OrzQuin Xv (2); RejPos 347v; Zaden tedy vrzędny Páſterz áni Kápłan w Owcżárni Páńſkiey nie ieſt/ ktoryby nie wſzedł przez drzwi iemu klucżem otworzone przez Piotrá WujJud 30v; Wchodzćie przez wąſkie wrotá [per angustam portam]/ bo przeſtrone wrotá/ y ſzeroka drogá wiodąca do ſtracenia BudNT Matth 7/13; KarnNap Ev; CzechEp 135; KochPieś 7; WujNT 540; Wpuśći [złodziej] rękę drapieżną przezedrzwi do śieni: Odmykáć do bogacżá zdrayca ſię nie leni. KlonWor 42.
β. O otworze lub przyrządzie, którym się patrzy; inter HistAl (44): RejKup d7; HistAl B; Podobny ieſt namilſſy moy Sárnie/ y młodemu Ielonkowi/ otoć on ſtoi zá śćiáną náſſą/ pátrzáiąc przez okná/ przeglądáiąc przez kraty. Leop Cant 2/9 (3); BibRadz Cant 2/9; Inspectavit per nostrum impluvium intus apud nos, Przepátrzował go v nas przes dáſzny loch. Mącz 406a; potym Dyoptrę [...] połóż ná Liniéy c.f. [...] żeby przez e. to ieſt/ przez dźiurki Dyoptry/ widźiéć było punkt b. GrzepGeom O2 (4); RejZwierc 100; BudBib Prov 7/6; Albo chceſzli téż miéć wodną wagę żelázną ná ſzrobách/ [...] Będźieſz mógł pátrzyć przez nię do Pápiéru ná prędkié odważenié [tj. zmierzenie poziomu wody]. Strum C2v (2); SkarŻyw 161; LatHar 200.

Połączenie: »przez ... na« [szyk 14:7] (21): nie być theż oną kozą co dziurą przez płot ná kápuſtę pátrzy/ á tylko iż ocżymá onę ſwoię chuć odpráwi RejZwierc 18v. Cf Zwroty.

Zwroty: »przez palce patrzyć (a. patrzać), poglądać« [w tym: na co (14)] (16:2): LibMal 1554/186; Bo gdy ſie złe pocżyna/ przez pálce patrzamy/ Aż niewolá przypádnie/ toż więc nárzekamy. RejZwierz 39v; Connivere in re aliqua, Przes pálce pátrzić/ Widzieć yákoby nie bacząć. Mącz 63b; A my nie tylko ábyſmy go [Boga] nędznicy ſłucháć mieli/ ále ieſzcże wſzędy á wſzędi wzgárdzamy á práwie przez pálce pátrzymy ná to ſwięte obwołánie á vpominánie iego. RejPos 197v; A Pan też rownie iáko w oney łodzi drzemie/ gdy tonąc wołáli do niego zwolennicy iego/ [...] á práwie iáko przez pálce pátrzy ná tákie przygody náſze. RejPos 244 (11); Widząc druga áby też/ táki vbior miáłá/ Będźie cżęſto przes pálce/ ná ſtroy poglądáłá. BielSat Dv [idem BielRozm]; A coż kiedy Pan ná to [tj. różne wyznania chrześcijańskie] przez pálce pátrzyć racży ſnadź ná prętſze zginienie á ná przyſzły vpádek náſz wedle obietnic ſwych RejZwierc 260 (2); BielRozm 25.

»przez spary patrzyć (a. patrzać), [patrzenie], poglądać« [w tym: na co, [na kogo] (6), dokąd (= w jakim kierunku) (1)] [szyk 5:3] (6:2): BielSat C2v (2); CzechRozm 183v (2); ácżkolwiek ná táką nie przyſtępną świátłość ſądow Bożych [...] pátrząc nam wzrok ſlepieie: wſzákże zdaleká/ y iáko przez ſpáry poglądáć ná nie ſerce prágnie SkarŻyw 79; Co po tych ſkárgach próznych? ieſli ná wyſtępy Przez ſpáry/ iáko mówią/ pátrzą vrząd tępy. KochPieś 2; GórnRozm Dv; KołakCath A4; [Sentencja A3v; kiedy iuż bywa vtrácon porządek Kośćielny/ wſzytko ſię opák dźieie/ ſtąd możemy bácżyć/ iáko ſzkodliwe ieſt niedbálſtwo krolewſkie/ álbo przez ſpáry pátrzenie. WerReguła 21, 20].

γ. O otworze w ciele, którym coś wydostaje się na zewnątrz lub wchodzi do środka (87): OpecŻyw 15v; albowiem tho picie [tj. ocet] flegmę z żołądka obficie pobudza y przez vſta wypądza FalZioł I 19a; [z ziela św. Jana] oley będzie cżyrwony/ á ku wielu potrzebam barzo dobry/ á zwłaſzcża khu wyciągnieniu iadu przez rany albo przez wrzodi FalZioł I 69b; Też [halena] Emoroidy/ to ieſt kończe żyłek kthore ſą w ſtolczu othwiera á krew cżarną przez nie wycżyſcia kto ią na nocz połyka. FalZioł III 2c; Przez ktoriz tedy obyczay człowiek ma byc purgowan. [...] 3. Przez nozdrze. 4. Przez ſziję. [...] 7. Przez maciczę. 8. Przez Emorroidi FalZioł V 103v (24); iż mozg cżworako ſie cżyſci. Na pirwey od zbytku wilgotnoſci wodnych, a to bywa przez ocży, Drugie od wielkoſci melankoliey to bywa przez włoſi. Trzecie od kolery, á to bywa przez vſzy, Cżwarte od flegmy, á to bywa noſem. GlabGad A7 (11); KłosAlg A3v; MurzNT 71 marg; RejWiz 118v; Leop Num 11/20; Aſtromi/ w Indiey ſą nie máiąc żadnych vſt/ nie iedzą áni piją/ tylko przez nos dychánim żywą BielKron 8; Gurgulio, Krztań przes który wiatr álbo dech wychodźi. Mącz 150c; Longano, apud Apicium, Ielito przes które żołądek gnoy wyrzuca. Mącz 197a; Pori, Latine meatus, Dziurki w cielie przes które pot wychodźi. Mącz 313a (11); Krwáwnice ſą żyły w ogonicy/ máiąc końce iáko brodawki. A drudzy ludźie miewáią przes nie czyśćienie SienLek 20v (2); HistRzym 47v; RejPos 204 (2); SkarJedn 58 (2); tedy wodę ták mierno mieć ćiepłą trzebá/ [...] áby ſye ſkóra y kość [...] záprzałá y otworzyłá/ y przez fugi álbo Commissury/ wewnątrz wyſuſzáłá/ y potwierdzáłá Oczko 16 (4); SkarŻyw 131 (4); CzechEp 194 (2); KlonŻal A3v; KochDz 107; ReszPrz 79; ReszList 180 (4); Duſzę cną wylał przez poczćiwé rány. KochFrag 30; LatHar 587; WitosłLut A6v; KmitaSpit C2; PowodPr 37; SkarKaz 385b.
W zwrocie utartym: »przez gar(d)ło (a. gardziel) przelać (się), przepuścić (a. przepuszczać)« = (roz)trwonić przepijając (3:2): Abowiem co mili rodźicy zbieráli groſz do groſzá/ [...] to potomek niebácżny zá rok wſzytko przez gárdło przeleie WerGośc 222 (3); Degulo – Przez garło przepuſzcząm, marnie trawię. Calep 298a (2).
δ. O przyrządzie, którym się coś wlewa, wsypuje itp. (11): tey wodi kwartę wleijeſz w zad przez kliſterę FalZioł I 134c; Gdy tego drzewa dim do macicze będzie wpuſzcżony przez mieſzek/ ſciąga zaſię na doł [...] maciczę FalZioł III 3a (7); włożywſzy to ná ogień podpokriwkę vtrąćiwſzy ſzypułek/ iż dźiurká w poſrzodku będźie/ puśćiſz przez nie w vcho dym SienLek 71v (2); Oczko 14v; Epistomium – Kurek przez ktori puſzcząmi winno. Calep 368a.
ε. O czymś w kształcie rury, kanału (49): RejFig A5; Cloaca, Dół/ Sakret/ álbo kánał/ Rinſztok/ przes który niecziſtości vchodzą. Mącz 58a; Rivis per quos exunda piscina, Zrzodły [I pl] przes które wylewa ſadzawka/ álbo ktoremi zábiera/ álbo nábiera wody. Mącz 502d (3); OrzQuin N3 (2); Abowiem onę moc ktora z Męki Páná Chriſtuſowey pochodźi/ [...] przez Sákrámenty iákoby przez rury iákie ku ſobie przywodźimy WujJud 232; [woda] z tákiégo ſye meatu wźiąwſzy/ przez żyły idąc/ tęż właſność z ſobą przynioſła. Oczko 4v (5); A źimny wąż przez paćierze ná chrzypćie prześięże/ Co ſie tám z ſzpiku zálęże. KlonŻal C3v; ReszPrz 79 (2); Calep 372a; LatHar [+9] (2).
αα. O organach stanowiących drogę przemieszczania się wewnątrz organizmu (31): PatKaz III 111; Gula. die ſtraſz durch welche ſpeis vnd tranck giht Lákotá [= przełyk] przeſz ktorą yedzenye y pyćye ydzye. Murm 54 (2); ktora [niemoc] też bywa z zatrzymania [moczu] [...] wdrogach tych przez kthore vrina pochodzy z wątroby do nerek FalZioł I 11b; [delfin] Acż głoſu nie ma/ thedy wżdy ma łkanie, dla tego iż ma płucza iako cżłowiek y żyłę oſtrą przez ktorą głos idzie FalZioł IV 33c (6); także ono zimno przyrodzone więcey w nich [samicach] zciſka treſtki głoſowe, á także też przeznie cienſzy głos wychodzi. GlabGad C8 (7); Mącz 164d (3); bo ieſli [...] od wątroby przez żyły iádu będźie przypływáło/ draźnić chorobę/ [...] będźiemy Oczko [40] (5); [ksiądz kanonik] twierdźi to/ żeby Pan Chriſtus/ záraz po ſwym pocżęćiu [...] głoſem przez vſtá mátki ſwey wypuſzcżonym/ ożywił Ianá. CzechEp 194 (2).
ααα. O całym organizmie człowieka lub zwierzęcia (7): O biegunce gdy przez dziecię biezy: lekarzſtwo [...] FalZioł V 38; Dyspepsia, Nietrawność/ Złe trawienie żołądká/ gdy ſurowy pokarm ciecze przes człowieká. Mącz 98b; SienLek 172v; gdyż tégo ieſt potrzebá/ áby kiedy té wody piją/ ćiáło było ćiepłé/ [...] y żyły ták otworzóné/ coby wodá łátwie przez chorégo przeſzłá Oczko 22 (3); [kozioł] Zyadł piſkorzá żywégo/ piſkórz niećiérpliwy Strawięnia nieczekáiąc/ przepadł przezeń żywy. KochFr 124.
c. O substancjach, z którymi coś się wydostaje: wraz z (25): ten ſok [...] wypadza gliſti y inſze robaki zludzi przez ſtolce. FalZioł I 1c; naſienie rzepne w winie warzone/ iad wyciąga przez pot FalZioł I 119d; [sok z ziela] niewymownie piaſek/ albo kamień paſcżyſty z nyrek przez vrinę wypądza. FalZioł V 84v (21); SienLek 136v; wodá przez ſtolec y przez vrynę [oczyszcza]/ gdyż moc ma purgowánia Oczko 19v (2); Cić [tj. nieposłuszni Bogu] ſą [...] wáły ſrogie morſkie/ przez piány ſwe zelżywośći ſwoie wyrzucáiące WujNT Iudae 13.
B. O tekście (20):
a. W obrębie tekstu; w połączeniu z „wszytek”: w (2): poſłuchay Sálomoná/ [...] poſłuchay Apoſtołow/ iáko oni wſzędy Zbior Páńſki á thę wdzięcżną oblubienicę iego zową pánną iego nie pomázáną (marg) Przez wſzytki pyeśni Sálomon⟨owe⟩ [...]. (–) RejAp 119; WujNT przedm 13.
b. O objętości, długości fragmentów tekstu (8): Y prowádźi tę rzecż [ksiądz Powodowski]/ ábo tę głęboką łáćinę/ przez kilká kart CzechEp 148.

W połączeniu z „wszy(s)tek”, „cały” (7): MurzNT 96; LubPs bb6v marg; Mamy tedy wiedzieć/ iż w piſmie ſwiętym dwá Reieſtry piſm ciągną ſie przez wſzytkę Biblią. SarnUzn B2; O małżeńſtwie y dźiewictwie czytay Páwłá święthégo, j. Corint :7: thám ſye náuczyſz y rozdźiału y zacnośći obudwu ſtanów/ práwie przez wſzyſtko kápitulum. BiałKat 373v; BudBib c2v; Z tego opiſánia y zálecánia wiáry przez ten cáły rozdział/ káżdy obaczyć może; iż wiárá vſpráwiedliwiáiąca nie tá ieſt ktorą ſobie ſektarze dziśieyſzy wymyſláią WujNT 777 (2).

c. O kolejności tematyki: zajmując się czymś kolejno (10): Ku czeſznemu obyauyenyu yuſz przyſtąpuyą gdzye to chczą uypyſacz przeſz dwanaſzczye czaſow tego ſzwyąta gdzye bog chczyal obyauycz y obyauyl narodzenye tey panny PatKaz III 97v; A iakoſz vmyſl moy ieſt o przyrodzonem ſlożeniu przez żywioła thych zioł, Kwiecia/ naſienia/ drzew/ owoczow/ piſać: też y o moczach á ſprawowaniu gich FalZioł [*7]; Státut, który przez Króle, iáko ieden po drugim pánowáł, dźielą SarnStat *6.

W połączeniu z „wszystek” (3): wypiſowánie Kápłanow/ Lewitow/ ludu Iſráelſkiego/ nowowiernych/ y murow przeze wſzyſtki fámilie/ y rozdzielone budowánia wież Leop *B4v; A ták począwſzy od wierzchu głowy/ przez wſzyſtki członki/ áż do ſtop nożnych/ naydźieſz porządek chorob/ y niedoſtáthkow SienLek 45v; StryjKron kt.

Połączenie: »(od) ... przez ... do« [szyk 3:2] (5): Lucas then poczyna od criſtuſa a ydzye aſz do adama przeſz ſyedmdzyeſyąth y czterzy rodzaye PatKaz III 108; OrzQuin A2; SienLek 45v; [kronika] Przez MACIEIA OSOSTEWICIVSA STRIYkowſkiego doſtátecznie nápiſána/ [...] przez wſzyſtki ſtárożytne wieki/ áż do dziſieyſzego Roku 1582. StryjKron kt; WujNT [405].

Wyrażenie przyimkowe: »przez (po)śrzodek« (2): Muśiſz począć w piſániu porządnym od początku/ chceſzli przez śrzodek porządnie przyść do pewnégo kóńcá. OrzQuin Ev (2).
2. Przy określaniu stosunków czasowych; per Miech, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, JanStat, Cn; in HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz (2012):
A. Wskazuje na długość trwania; od początku do końca danego okresu: jak długo (1350): PowUrb +4v; a tam [w Ipolis] [...] [Maryja z Józefem] vbogą ſobie komorkę naięli/ tamże w wielkim vboſtwie aż przez ſiedḿ lát iako wzgardzenij przebywali OpecŻyw 29; A to byla męka náwiętſſá ná krzyżu cięſſkié rozciągnienié/ ij na gozdziách przez trzy godziny w męce cięſſkié wiſienijé. OpecŻyw 141 (15); PatKaz I 14; PatKaz III 104v; á gdy panna Aſenech widzýała iego [Józefa] odiechanye/ [...] głowę ſwą poſypáłá popiołem/ á padſſy ná ziemię przez ſiedḿ dni rzewno płakałá HistJóz C (3); TarDuch B6; ZapWar 1533 nr 2407; Wezmi kwiatkow łancżanych ze cżtyrzy garſci/ włoż ie do konwie czenowey á naley wina dobrego wyſtałego ze trzy kwarty/ á day themu ſtać przez cżtyrzy niedziele FalZioł I 77a; á to naſienie [tatarskiego ziela] [...] ma być namocżono przez kielko godzin w wodzie tak długo iſz s ſiebie puſci klijowatą wilkoſć. FalZioł I 112a; Takieſz też rzodkiew naſkrobana iako miazga [...] y thak przez trzy godziny na żywocie dzierżana/ cżyni ſtolcze wodne FalZioł V 84; abowiem [jad wściekłego psa] cżaſem przez czały rok tagi ſie w cżłowiecze, [...] cżaſem przez trzy/ cżaſem przez ſzeſć kxiężyczow. FalZioł V 88v (41); MiechGlab 14 (3); KłosAlg G4v; WróbŻołt ggv; RejPs 141; LibLeg 11/49v; SeklWyzn 4v; ſluzelem panv temv przeſz dwye lyeczie, y cząſtom ſnym ſam a ſam yezdziel LibMal 1545/103v (3); Y tegoć obyczaiu ſtarego nieganym/ chodzić ras wrok wdom paſterzowy wſzelkiego parafiana ſwego/ y ſluchać á pytać każdego [...]/ ieſly to vmieią [...] czego ich przes rok w koſciele vcził SeklKat Z2; przykazał thám [w lesie] Alexader [!] wielkie ognie palić/ bo tam vmyſlił przez wiele dni pomieſzkáć. HistAl H6 (10); KromRozm I N; MurzHist D4v (2); MurzNT Mar 1/13; KromRozm III E3v (2); Náſladowáćby wtym trzebá Lákonow ktorzy yednęſz ſuknyę myeli/ w kthorey przez rok chodzili/ á wyęcey nic. GliczKsiąż F4v; gdy ſię teſz wtory Bonifácius ćiſnął/ ná Papieſtwo: Izali niebył wielki roſtyrk w Rzymie przez dwádzieśćiá dni y ośm vſtháwitznie? KrowObr 29 (5); A po tych dniách/ pocżęlá Elżbietá żoná iego [Zachariasza]/ y kryłá ſie przez pięć kxiężycow Leop Luc 1/24 (13); UstPraw B3v (9); Gdy niewiáſtá wydawſzy z ſiebie naſienie porodźi Mężczyznę/ będźie nieczyſthą przez ſiedḿ dni [...]. A ieſliż porodźi Dźiewkę/ przez czternaśćie dni nieczyſtą będźie BibRadz Lev 12/2-5; A tey oto corki Abráhámowey ktorą był związał Szátan przez ośmnaſćie lat/ zali nie potrzebá było od zwiąſki tey rozwięzać w dzień Sábbátni? BibRadz Luc 13/16 (36); OrzRozm D2v (2); Stał ten kościoł [salomonowy] w pokoiu przez trzy ſtá y ſiedḿdzyeſiąt lat w cáłośći BielKron 77v; Romulus tedy w Rzymie napirwey kroluiąc przez XXXVIII lat/ práwá/ rząd/ y záchowánia nowe poſtánowił. BielKron 99; Przykazáłá tedy Heſter przez Márdocheuſzá/ áby w Zuzys wſzytkim Zydom kazał pośćić przez trzy dni y nocy BielKron 115; Tho więźienie Bábilońſkie było przez ſiedḿdzieſiąt lath/ ktorego cżáſu Aſyrij y Perſowie pánowáli w Azyey. BielKron 266; A tu ná tym Wacſłáwie przeſtał rod Przemyſlá pierwſzego dziedzicá Cżeſkiego/ ktory przez 600 lat trwał. BielKron 326 (41); Dictator etiam dicitur Naiwyſzy Magistrat, to yeſt rádny Pan był w Rzimie przes ſześć mieſięcy w ſwoyém vrzędzie trwáyąc Mącz 86d (15); niékthoré [ataki febry] przychodzą przez dwá dni [tj. co dwa dni]/ tho ieſt/ iż przez dwá dni ma człowiek pokoy od niey/ Ale dniá czwarthego [...] záſyę go ruſza SienLek 139 (4); SienLekAndr a3; LeovPrzep G4v (2); RejAp AA3v (8); Potym podbiwſzy wſzytki nieprzyaćiele/ kazał Euſtáchius ná niektorym mieſcu odpocżywáć ſwemu zaſtępu przez trzy dni. HistRzym 131 (6); A thám pothym mieſzkáłá Mária przy oney Elżbiecie iákoby przez thrzy mieſiące/ á potym ſie wroćiłá do kráiny ſwoiey. RejPos 304 (8); RejZwierc 108v (3); y byłá w pokoiu Iudſka ziemiá przez dwie lećie. BudBib 1.Mach 9/57 (13); HistHel C3; MycPrz II C3; BiałKaz I; BudNT Act 13/18; CzechRozm 138v (2); Chociaż to był ten dekret iuż ná wſzytki wydał/ By nie był zwan bogátym co temu nie zdołał/ Coby woyſká nakłádem przez rok nie wychował. PaprPan Yv; A dla tego też rzadko śię w Polſcze tráfi táki dom/ ktoryby przez trzydźieśći lat w cáłośći trwał ModrzBaz 35v (2); Bo przyſzli Turcy [...] á przez pięćdzieśiąt y kilá dni miáſto oblekwſzy ſześćdziesiątego dniá Cárogrod wzięli SkarJedn 324 (11); Oczko 7v; A widząc iſz [św. Anastazjusz] był nie vżyty: ieſzcże go záwieśić zá iednę rękę á v iedney nogi wielki kámień vwiązáć j ták przez dwie godzinie trzjmáć kazáli. SkarŻyw 76; [św. Małgorzata] Raz przez dni cżterdzieśći biegunkę máiąc/ nikomu niepowiádáłá: á w niey wſzytko cżyniłá co y drugie SkarŻyw 160; Pokutá S. Wilhelmá w Hieruzálem przes lat dziewięć. SkarŻyw 166 marg; [chrześcijanie] z cżáſem pátrząc ná Wenuſa/ o Chryſtuśie zápomnieli. y trwałá tá brzydkość/ przez lat ſto y ośmdzieſiąt SkarŻyw 397; Widzieli wſzyſcy iáko by przez dwie godzinie świátłość nad ćiáłem iego [św. Eleuteriusza] niewypowiedziáną SkarŻyw 528 (39); MWilkHist F2; Tegoż roku Kometá ſtráſzna przez trzy Mieſiące trwáłá w Polſzcze/ zá ktorą potym mor ná bydło wſzelákie przyſzedł. StryjKron 340; Tegoż czáſſu Polacy z Czechámi Pruſſy przez kilko Mieſięcy woiowáli/ y Pomorze práwie wſzyſtko zburzyli StryjKron 577 (10); CzechEp 11 (2); KlonŻal B3; Drugie Bráctwá [...] cudzoźiemce pielgrzymy [...] do domow ſwych/ álbo do ſzpitalow zábieráią: przez ośḿ cżáſem/ dni żywnośćią y potrzebámi inſzymi opátruią ReszHoz 119 (2); ReszList 166; ArtKanc C16v; ActReg 11 (3); Calep 247a; Przędźiwá [...] kto ná ſłońcu zámieſzka/ choway do látá przez rok GostGosp 24; GostGospSieb +4v; Phil D; W onym też przez trzy godźiny/ y máło coś więcey/ wiſzeniu ná krzyżu żywo/ zbáwićiel náſz/ ośm ſłow wymowić [...] racżył. LatHar 320; Iezu z Duchá S. cudownie pocżęty/ y przez dźiewięć mieśięcy w pánieńſkim żywoćie noſzony zmiłuy ſię. LatHar 336; Zgadza ſię ná to wiele Doktorow/ [...] że Chryſtus Pan/ racżył ná tym świećie/ śmiertelny żywot wieść/ przez trzydźieśći lat y niemal pułcżwártá. LatHar 551 (15); Kroleſtwo Antychriſtowe nie będzie trwáć dłużey iedno przez pułczwártá látá: to ieſt/ przez czterdzieśći y dwá mieśiącá WujNT 103; A oto niewiáſtá ktora krwáwą niemoc przez dwánaśćie lat ćierpiáłá/ [...] dotknęłá ſię kráiu ſzáty iego [Jezusa]. WujNT Matth 9/20; Ale niż ſię ſkończyły trzy látá przez ktore [Paweł] tám mieſzkał/ piſał ten pierwſzy liſt do Korynthian. WujNT 576 (36); WysKaz 16 (2); tákowy mężobóycá [...] ma bydź ná dno do wieże wſádzon/ y przez dwie lećie y dwánaśćie niedźiél chowan SarnStat 1170 (13); A iuż wyſzły óné twé [tj. Panny Maryi] zámierzoné látá. Przez ſześćdźieśiąt lat y trzy/ tuś ná świećie żyłá SiebRozmyśl K4; KlonKr wstęp A2; SkarKaz 45a (2); SkarKazSej 679a (3); [jabłoń] Cżęſto od Ogrodniká zá niepłodną miána. Przez wiele ſię lat y źim na owoc zánośi/ Lecż gdy ſtátecżnie pocżnie/ koſztowny przynośi. SkorWinsz A3; KlonWor 56.

W połączeniu z „cały”, „wszy(s)tek” (216): á to maſz lekarſkie picie/ ktorego gdy ſie poranu trunek napijeſz, przez czały kxiężycz paraliżu ſie nieboy. FalZioł I 77a (4); [Tatarzy] na morawę ſie vdali, ktorąż więcey niż przez czały mieſiącz miecżem y ogniem puſtoſzyli MiechGlab 14; GroicPorz ov; KrowObr 38v; mieliſmy ie [posłów Dawida] miáſto muru ták wednie iáko wnocy/ przez wſzytkie dni ktorycheſmy páśli przy nich trzody. Leop 1.Reg 25/16 (3); BielKron 114v (2); Mącz 38c; drży ono vpádłe [...] ſumnienie ich/ pośći [...] przez ony wſzytki trzy wieki żywotá RejPos 183; KuczbKat 50; SkarŻyw 160; StryjKron 308; LatHar 259; WujNT Act 28/30; VotSzl B. Cf Z rzeczownikiem nieoznaczającym czasu; »przez wszy(s)tek czas«, »przez wszytki czasy wiekow«, »przez wszy(s)tek czas żywota«, »przez cały, wszy(s)tek dzień, przez wszystkie dni«, »przez całą, wszy(s)tkę moc«, »przez cały, wszy(s)tek rok«, »przez wszytek wiek«, »przez cały, wszy(s)tek żywot«.

Z rzeczownikiem nieoznaczającym czasu [w tym w połączeniu z: „wszy(s)tek” (6)] (8): WróbŻołt aa3v; GórnDworz Y7v; (nagł) EVANGELIA. (–) Ktorą będźie cżytał Ewángeliſtá/ wſzędy po ſentenciey/ przez wſzyſtek Akt MWilkHist Bv (2); IZ Vrodzony Iérzy Farensbek przez woyny przeſzłé Moſkiewſkié ſłużąc/ [...] podiąwſzy nie máłą ſtrátę wyſługi ſwéy/ od pánów poſtronnych/ dobrze to záſłużył/ áby [...] SarnStat 1208; ſzedłeś między onémi złośliwymi káty/ którzy ćię prowádźili przez onę wſzyſtkę drógę/ biiąc y policzkuiąc twarz twoię naświętſzą SiebRozmyśl C3 (2). Cf »przez potomne narody«.

Połączenia: »do [kogo = czyich czasów] (...) przez« [szyk 2:1] (3): Przez dziewięćſęt lat [...] aż do Chriſtofa Papieżá byli Grekowie [...] pod poſłuſzeńſtwem ſtolice Rzymſkiey SkarJedn 161 (2); Y długo kośćioł S. był bez piſmá ſtárego áſz do Moyzeſzá przez lat trzytyſiące bliſko SkarŻyw 364.

»od [kogo = czyjegoś życia, panowania] ... do czasu [czyjego, którego] ... przez« (2): Tu iuż ſtolec álbo Máieſtat Ceſárſki przeſtąpił do Fránkow [...]/ ktory trwał od Kárłá wielkiego áż do cżáſu Othoná pirwſzego przez ſto lat BielKron 174; Wákował ten vrząd [hetmański] od Borboniuſá/ áż do tego cżáſu przez 15 lat. BielKron 216v.

»od ... do ... przez« (1): Anniversarius, Obrocenie roku/ od yednego czaſu aſz záś do drugiego przes rok. Mącz 10c.

»przez ... do [kiedy]« [szyk 3:1] (4): y thymze ſzye przeſz the dwye lyeczye ziwyl aſch dotychmyaſth LibMal 1554/184v; Nie rozumiey áby Mánicheyſkie kácerſtwo [...] áſz do tego roku ktory był 1240. to ieſt: przez tyſiąc lat y kilká) trfáło SkarŻyw 374 (2); A Piotr S. [...] przyſzedł do Rzymu: kędy przez dwádzieśćiá y pięć lat ſtolicę Biſkupią áż do śmierći trzymał. WujNT 511.

»od [kogo = czyjegoś panowania] ... do [kiedy] ... przez« (1): A ták począwſzy od Lechá pierwſzego Xiążęćiá [...] áż do tego Kázimierzá Lokietkowicá wtorego ſmierći/ ſnaść przes dziewięć ſet lat álbo więcey záwżdy Polſká miáłá Xiążętá y Krolá z ſwoiego właſnego Polſkiego narodu StryjKron 452.

»do [kogo = czyjegoś panowania] ... przez ... od [kiedy]« (1): Monárchia wtora Perſka/ ktora trwáłá áż do Alexándrá Wielkiego przez 191 lat/ od zábicia Báltyzerá. BielKron 110.

Wyrażenia przyimkowe: »przez chwilę« (1): Ty thes thu Sumnienie miłe Możes zoſtaċ pṙes the chwilę. Ia ku wam zaſię nadide RejKup n8.

»przez długą, niemałą chwilę« (1:1): Miloſciwy iezus wielmi ſie tego ſromál/ ijże tako ſromotnie przez dlugą chwilę nág ſtál OpecŻyw 125; Rowieneś z nią [sławą] v Grekow Leonideſowi/ [...] Ktory s troſzecżką ludu przez chwilę niemáłą/ V Ternopile gory miał ták śiłę ſmiáłą. Zátrzymał wielkie woyſko Xerxeſá możnego PaprPan A3v.

»przez jaką chwilkę« (1): á ieſli ſię będźie zdáło przez iáką chwilkę że ſię nie ku rzecży mowi/ tylko proſzę o pilne y ćierpliwe wytrwánie WysKaz 14.

»przez krotką chwilę« (1): Iuż námileyſſy moij przyſſedl cżas/ abych wſtál zmartwych/ przez tę krotką chwilę tu mie docżekáycie/ zaſie wám ſie poſtawię OpecŻyw [162]v.

»przez czas, (i) ((przez) czas(y)) i (przez) poł (a. połowicę) czasu(-ow)« (9): gdzie Apoſtoł powieda: Iż [biedna niewiasta] ma być karmiona przez cżás y przez cżáſy y przez poł cżáſow. RejAp 104 (5); ſamże Dániel wykłáda [...]/ iż miał [Antychryst] święte Boże wyſokie niſzcżyć y prześládowáć/ przez cżás/ cżáſy/ y puł cżáſu. NiemObr 170; WujNT 864 (3).

»przez bezkończone czasy« = wiecznie (1): iſz bychmy potem oczywyſcie ciebie widząc pana ſwego przez beskonczone czaſy chwalili ſwiętą á dziwną wielmoznoſc boſtwa twego. RejPs 87v.

»przez długi(-e) (dłuższy), niemały, niekrotki, niezliczone czas(-y)« [w tym: od kiedy (1), do kiedy (3), po czym (1); niemały przez czas (1)] = długo; dies multos, per multum tempus Vulg, PolAnt; longo tempore Vulg, Modrz; longis temporibus HistAl; amplius tempus, multo tempore, tanto tempore Vulg; diebus multis, in dies longos, diebus numero, tempus longum PolAnt; diutine longe intervallo, intervallum longius Mącz; diu multum Modrz; per tantum tempus JanStat [szyk 139:20] (107:50:1:1): ijże też Iezns [!] mily od wielkiégo ſmętku zbládwſſy/ na on ſtol vpádl/ ij leżál tam przez dlugi cżas OpecŻyw 86 (7); HistJóz A2v; tedi wſzitki rżecżi wonne ſniey [kamfory] wywietrzeią wneth ale w ſiemieniu lnianym albo wproſie może bić przez długi cżas zachowvna [!] FalZioł I 70c (2); BielŻyw 115 (2); March3 89; trafylo sye nam bilo spanſthwem waſchim walczicz, y bil miedzi namy nyepokoy przes czas niemali LibLeg 10/61v; RejKup d6; Wiecie dobrze moj mili Chrzeſciani [...]/ Ze już was przes nie krotkj ċas vczę Słowa Bozego RejKupSekl a2 (2); lepiey zaprawdę ieſth nagle ná walce zginąć/ nizli pſzowánie náſzego ludu widzieć/ á przez długi cżás w ſmutku żyć. HistAl F7; HistAlHUng A3v; KromRozm I N3; MurzHist C2v (2); MurzNT 126; KromRozm II cv; KromRozm III G4 (2); Diar 37 (3); GliczKsiąż B2v; LubPs P3v (2); GroicPorz A3v; KrowObr 1v (3); Y płákał go [brata króla] wieldze wſſyſtek lud Izráelſki/ y lámentowali po nim przez nie máły cżás. Leop 1.Mach 13/26 (8); A gdy wnidźiećie do Bábilonu/ tám będźiećie mieſzkáć przez długi czás BibRadz Bar 6/2 (7); Ruſzyły ſie namioty Izráelskie ná puſzcżą/ y przez długi cżás ſiedzyeli w Kádebaſermie. BielKron 40v; cżynili przez cżás niemáły z pogány ći zakonni rycerze/ ćięſzkie walki wiodąc BielKron 231v; Piſzą też Niemcy iż ná ten cżás Wándálitowie [...] wiele Kſiąſtw y miaſt [...] trzymáli w Rugiey [...]/ ále przez Wáldemárá Krolá Duńſkiego poráżeni [...] y byli pod iego mocą przez długie cżáſy. BielKron 292v; Po they hániebney ſpolney porażce iecháli bronić Krákowá Biſkup z Woiewodą/ w pokoiu byli przez niemáły cżás. BielKron 357v (23); Longo intervallo ad me nihil dedisti literarum, Przes długiś czáś [!] ku mnie nie piſał. Mącz 475a (5); Prot B; LeovPrzep B3v; RejAp 106v; GórnDworz D4 (4); tedy ięty [młodzieniec] piſał ku oycu ſwemu/ proſząc áby iego wykupił. Ale oćiec niechćiał go wykupić/ á ták on młodzieniec przez długi cżás był w onym ięctwie. HistRzym 4v (5); RejPos 50 (3); BiałKat 21; iż go [Nabuchodonozora] Pan ták márnie ſkarał/ że odſthąpiwſzy od rozumu vciekł do láſá/ y przez niemáły cżás iáko woł trawę á ſiáno iadł RejZwierc 48 (2); BielSpr c (2); WujJud a8v (2); RejPosRozpr c2v; Izali zápomni dziewicá vbioru ſwego? [...] á (przedſie) lud moy zapomniał mnię przez cżáſy niezlicżone. BudBib Ier 2/32 (4); MycPrz II A4v; BiałKaz H4v (2); izali tego nie pámiętaſz/ [...] iż też przez cżás nie máły mieli być wierni trapieni y przeſládowáni? CzechRozm 185 (3); ModrzBaz 8v (2); Y wnowym zákonie tákże bez piſaney Ewanieliey był przez cżás nie máły Kośćioł Chryſtuſow. SkarJedn 11 (4); SkarŻyw 184 (2); CzechEp 140 (3); iż po Apoſtolſkich cżaśiech/ przez długi cżas/ zbory ony pierwſze [...] nic o tey zmyſloney eminencyey Biſkupá Rzymſkiego niewiedźieli. NiemObr 55 (8); ReszList 184; Abowiem co mili rodźicy zbieráli groſz do groſzá [...] przez cżás niemáły/ to potomek niebácżny zá rok wſzytko przez gárdło przeleie WerGośc 222 (2); ArtKanc L (2); PaprUp B; Nigdy mi ſye ták pięknie nie ſtáwiły Prządki żywotné: by mię kiedy były Z płáczu/ z kłopotów/ z fráſunków wyrwáły/ Przez ten czás/ iákom ná świećie/ niemáły. ZawJeft 8; Látá twoié ſye nie bały Stráchu śmierći/ choć niemáły Przez czás obtaczał ćię młodą ZawJeft 45 (3); ActReg 28 (2); LatHar [249]; Rzekł mu [Filipowi] Ieſus: Przez ták długi czás ieſtem z wámi: á nie poználiśćie mię? WujNT Ioann 14/9 (6); SarnStat 689 (2); SiebRozmyśl E4; SkarKaz 547 (2); VotSzl A4; ZYiąć tu ná tym świećie/ iuż przez cżás niemáły/ Skąd ſie ſtał cżłek śiwiuchny/ [...] Doznałem nie pożytkow/ tey ſmutney śiwośći PaxLiz D4v; SapEpit A2; KlonWor 38; RybWit [A]v.

»przez tak długi, dawny czas« = od dawna, od długiego czasu (1:1): Zákwitnie wiárá/ á zepſowánie polęże y vkaże ſię prawdá/ Ktora przez ták długi cżás [diebus tantis] byłá bez pożytku. BibRadz 4.Esdr 6/28; Będąc w ſpokoynych kąćiech/ żeſmy nie ſwiádomi/ A ſiedzimy w pokoiu przes dawny czás ſámi. MycPrz I D.

»przez kilko czasow« (1): Papież/ vciekł w gory/ gdzye tám przez kilko cżáſow będąc/ nie mogły ſie w nim niewſtydliwe kuſy zátáić BielKron 174.

»przez mały, krotki czas« = krótko (7:4): BierEz I2; Synácżkowie moij mili/ ieſſcże przez maly cżas będę s wami/ tzuſs aliż do godziny ſmierci moie OpecŻyw 95 (2); HistAl G6; BibRadz II 135c marg; HistRzym 91; RejPos 30 (2); GrzegŚm 60; w pułnocy/ ktorey początek był nowego roku/ niebo iáſną y wdzięczną ſwiátłoſcią przez krotki czás iáſnie ſwiećiło/ znácząc ſmierć Xiążęćiá Boleſławá Wſtydliwego StryjKron 350; WujNT 837.

»przez niektory(-e), niejaki(e), pewny czas(y)« = aliquanto tempore Miech, JanStat; aliquandiu PolAnt, Calep (13:4:1): HDy przez pewny cżas z Iozefem panna mieſſkala/ [...] bácżątz Iozeff pannę brzemienną/ wielmi ſie zaſmucil OpecŻyw 13; FalZioł V 32; Bowiem kuri y drudzi ptaci maią w ſzyi żyły ciaſne, tak ich duch ruchaiąci może ſie w nich przez niektory cżas zachować. GlabGad D2; MiechGlab 12; LibMal 1544/87v; BibRadz Gen 40/4; BielKron 360; Mącz 475b; ktożkolwiek chce odzierżeć kroleſtwo niebieſkie: muſi pierwey wniſć w wogrod [!] tego ſwiatá/ á má tám być przez niektore cżáſy HistRzym 104; A gdyż iuż ſyn był koronowan podniosło [ſie] bárzo ſerce iego w pychę/ á wſzákoż przez ni[eiákie] [cż]áſy miał oycá ſwego w pocżeſnośći HistRzym 112 (4); KuczbKat 295; [Metropolita kijowski] przez nieiáki cżás Ruſkie te narody ktore ſą pod Krolem Polſkim y wielkim Kśięſtwie Litewſkim/ do iednośći S. przy wodził y náucżał. SkarJedn 321; SkarŻyw 50; StryjKron A3v; Calep 52a; SarnStat 178.

»przez ten czas« = przez cały ten czas (1): ZWykłą moię powolność/ oddáię Wáſzmośći/ Więc vprzeymość wſzeláką/ ſzcżerey vcżynnośći. Przez ten cżás náznácżony/ byłách bárzo troſkliwa/ Gdyż mi ſie wſzelka ſpráwá/ ſtałá záłośliwa. PaxLiz E3.

»przez wiele czasow« = długo; multo(-is) tempore(-ibus) HistAl; dies multos PolAnt (15): Ten [Demostenes] gdy przez wiele cżaſow á długo ſłow niektorich niemogł wymowić do ſwoich vſt kamycżek kładł, aby potim przeſtwornie mowić mogł. BielŻyw 59; RejPs 55v; Krolu Alexander przez wiele cżaſow ſlużyliſmy Filipowi/ iuż nam ſiła y moc vſtała/ żebyſmy mieli zbroię znoſić y vćiski woienne HistAl B5 (2); LubPs A3; BibRadz Gen 21/34; RejAp 136; BYł ieden rycerz okrutny/ ktory przes wiele cżáſow miał niktorego sługę wiernego HistRzym 87v (4); RejPos 102v (2); Nuż záſię Iákob on ſwięty Pátriárchá [...]. Iákiego ſmętku y wielkiey żáłośći przez wiele cżáſow ſwych vżywał. RejZwierc 125v; WujJudConf 8v.

»przez wszy(s)tek(-kie), cały, wieczne czas(y)« [w tym: do kiedy (1)] = zawsze; z przeczeniem: nigdy (6:1:1): z tąd ſie vkazuie iże przez czały cżas aże do ſądnego dnia wiara krzeſciańska nie vſtanie WróbŻołt Y4; RejPs 108; KromRozm III Q3; iż [ten psalm] ieſt wſzythek práwie modlitwą od wſzytkiego Koſciołá przez wſzytek cżás áby był záchowan przy ſłowie Bożym. LubPs Q2v; Oto/ powiáda Zbáwićiel/ z wámi ieſtem przez wſzyſtek cżás/ áż do ſkońcżenia świátá. ReszPrz 6; ArtKanc E7 (2); Lecz kozdy według zasług swych ma bydz promowąń we wſzelakich Vrzędziech [...] iakośię to przez wszytek czas zachowało. ActReg 43.

»przez wszy(s)tek(-ki) czas(y)« [w tym: do kiedy (1)] = w czasie, o którym mowa (13): Tota die verba mea execrabantur: aduerſum me [...]. Przez wſzytek cżas ſlowy moimi ſobie brzydzili nieprzijaciele moi WróbŻołt 55/6; KromRozm II g2v; To były ty przyczyny, Najaśniejszy Miłościwy Krolu, ktoremi przywiedzeni zbranialiśmy się o obronie przez ty czasy wszytki mowić Diar 69; GliczKsiąż C6; GroicPorz e4v; BibRadz I 418c marg; Był w okręcie Noe przez wſzytek cżás trzynaſcie mieſięcy ze wſzytkim domoſtwem ſwoim. BielKron 5 (2); miałeś [ruski narodzie] y tu przy ſobie przez tęn wſzjtek cżás/ ſąśiádj twoie Polaki/ ktorzy ćię do iednośći S. wzywáli SkarJedn 355; ktory [Władysław Łokietek] przes wſzyſtek czas on/ to ieſt roku 1329. z wielką pilnoſcią woyſko przećiw Krzyżakom zbierał StryjKron 380; ReszPrz 98; WujNT 864 (2).

»przez wszytki czasy wiekow« = wiecznie, na wieki (1): ocżekawaycie páſterzá ſwego/ ktory wam ma dáć odpocżynienie wiecżne [...]. Bądźcieſz gothowi ku zapłácie wáſzey/ ábowiem ſwiátłość wáſzá będzie wam ſwiećiłá/ przez wſzytki cżáſy wiekow wáſzych. RejPos 149.

»przez wszy(s)tek(-ki(e)) czas(y), dni (żywota, wieku); przez wszytek (a. cały) wiek itp.« = omnibus diebus vitae Vulg, Modrz; tota die, cunctis diebus vitae Vulg; per dies singulos HistAl; per omnem vitam, in omni vita, in reliqua vita, per totam vitam Modrz (39:19;5): Serce téż moie pyſſné/ racż zmienitz ku ſwięté pokorze/ ijżbych cie w niéy przez wſſytek cżas żywota mégo naſladowál OpecŻyw 135 (4); WróbŻołt 70/8 (2); WróbŻołtGlab A4; [mąż] będzie znał nád ſobą łáſkę táką iáką pan bog czáſu ſwego okázował miáſtu Ieruſálem przez wſſytki dni czáſow żywotá ſwego. RejPs 195v (2); HistAl I; GliczKsiąż Kv; duſſá moyá prágnye záwżdy tego/ Abych [...] Pilnye záwżdy náſládował twych ſpráwyedłiwośći/ Przez wſſytek cżás pokim tu żyw w tey nędzney niſkośći. LubPs aa5v (2); GroicPorz ll4v; KrowObr 225; I służył Iſráel Pánu przez wſſyſtkie dni Iozue/ y Sthárſſych/ ktorzy bárzo długo żyli po Iozue Leop Ios 24/31 (5); Małżeńſthwo ieſt napożitecznieiſze podpomożenie cżłowiekowi przez wſzytek czás żywotá iego. BibRadz I 2b marg (2); OrzRozm R4v (2); [Serwiusz] Poſtáwił dwá kościoły Fortunie iż ſie go dzyerżáłá przez wſzytek cżás żywotá iego. BielKron 103 (4); RejPos 5 (2); BiałKat 33v; KuczbKat 375; Byłem ia też iáko cżłowiek/ Poććiwiem żył przez wſzytek wiek Otoż maſz me oſiádłośći/ W máłym grobie liche kośći. RejZwierc [238]; Niechayże tedy zwierzchny Pan ták śię przez wſzytek cżás żywotá ſwego popiſuie/ iákiemi chce mieć ludźi ſwoie. ModrzBaz 23 (8); CzechEp 113 (2); Więcem ia téż obráć wolał/ Com lepſzégo bydź rozumiał: Bać ſie Paná Bogá ſwégo/ Przez wſzyſtek czás wieku mégo. KochMRot B3v; WerGośc 211; WerKaz 291; ArtKanc A18 (2); GostGospSieb +4v; A nietylkoć w młodſzych lećiéch/ y w niebjtnośći drugich [brat nasz] nam był rádźien/ y pomocen: ále przez wſzyſtek wiek ſwóy/ iáko brát prawdźiwy/ trudnośći náſzych [...] bronił. KochFrag 48; Y wyſtáwił nam moc zbáwienia/ [...] Abychmy bez boiáźni [...] ſłużyli iemu. [...] W świątobliwośći y ſpráwiedliwośći przed oblicżnośćią iego/ przez wſzyſtkie dni náſze. LatHar 46; będę ia chwalił z Dawidem krolem Páná Bogá mego/ przez wſzyſtkie dni żywotá mego LatHar 230 (11); bo [Panna Maryja] ták łáſki pełná byłá/ że nigdy żadnym grzechem áni powſzednim/ przez wſzytek czás żywotá ſwego/ nie zgrzeſzyłá. WujNT 136 (2).

»przez mało dni« (1): Potym [Aleksander] [...] przyciągnął do Mácedoniey/ á thám nálazł mátkę ſwoię z niemocy powſtháłą s ktorą przez máło dni [diebus paucissimis] rozmawiáiąc trwał. HistAl Dv.

»przez wiele, niemało dni« = diebus multis Vulg, PolAnt; per dies aliquot, per plures dies Vulg; dies multos PolAnt (12:1): A gdym vſlyſſał tákowe ſlowá/ ſiadłem y płákał/ y żáłowałem tego przez wiele dni/ y pośćiłem/ y modliłem ſie przed oblicżnośćią Páná Bogá niebieſkiego Leop 2.Esdr 1/4 (2); Potym [król] kośćiołá świętego dobywał przez wiele dni záſádźiwſzy k niemu kuſze y tárány [...]. Przećiw ktorym przypráwam zgotowáli też oni drugie ktoremi przez wiele dni im odpor dawali. BibRadz 1.Mach 6/51-2 (5); HistRzym 56 (2); Przez wiele dni mieſzkáć będą ſynowie Izráelſcy/ bez Krolá y bez Kśiążęćiá/ y bez ofiáry CzechEp 299; A gdyſmy tám [w Cezarei] przez niemáło dni mieſzkáli/ nádſzedł z Iudſkiey źiemie prorok niektory imieniem Agáb. WujNT Act 21/10 (3).

»przez cały, wszy(s)tek, jeden dzień; przez dzień« [w tym: do kiedy (1)] = tota die Vulg, PolAnt; die illo PolAnt; per diem Vulg; uno die, in unum diem Mącz (40:7:5;9): OpecŻyw 32; Iezu ktorys cżęſtem kazaniem lud nawraczaiącz przez wſzitekes dzień trwał ſmi⟨łuj⟩ ſie nad nami. TarDuch B7 (2); á wſzytko zmieſzać poſpołu/ á dać kiſieć przez dzień. FalZioł II 17d; Alegdy mieſiącz ieſt nowy/ thedy powiedaią iż ten kamień [celonites] przez wſzytek dzień tę mocz ma FalZioł IV 50d (3); A Ięzik moy [...] będzie wyſlawiał ſprawiedliwoſć twoię y przez czały dzień chwałę twoię. WróbŻołt 34/28 (7); RejJóz F3v; MurzNT Ioann 1/39; Ale my yuż dla cyebye ách náſz Pánye miły/ Przez cáły dzyeń cyáłá ſwe práwye vmartwili LubPs M2; Vſtá me zwyáſtuyą twe ſpráwyedliwośći/ [...] Przez wſſytek dzyeń wyznam moc zbáwienia twego LubPs Q3 (15); KrowObr 70; Leop Ex 13/22 (2); Ktemu Abimelech dobywał miáſtá przez on wſzythek dźień/ y wźiął ie/ á lud ktory w nim był pomordował BibRadz Iudic 9/45 (3); Ephemerinos, Diaria febris, Febrá która tylko przes yeden dzień trwa. Mącz 106b (4); SienLek 170v; HistRzym 46; Izali to ieſt táki poſt nędzny cżłowiecże/ ábyś ty przez dzień dręcżył ciáło ſwoie/ [...] ábo popiołem poſypał włoſy twoie? RejPos 71 (2); KuczbKat 50; Ten poſpolity [post] [...] cżyniono y cżynią teraz w Zborzech Bożych [...]/ á to przez cáły dźień nie iedząc áni pijąc áż do wiecżorá WujJudConf 191; SkarŻyw 503; StryjKron 522; Ieden [...] zacny Pan/ wźiąwſzy ná ſię oſtry wor/ chodźił po Rzymie żebrząc z krobką przez ieden tylko dźień/ ná ieden wiecżor przynioſł do ſzpitalá 800. Dukatow. ReszList 169; LatHar 53 (7); WujNT 552; SarnStat 968 (2); Poſpolitym práwem ſłońcu kazał przez godźin 24. okrąg niebá obchodźić/ [...] á nád práwo kazał mu przez dźień ná iednym mieyſcu ſtać SkarKaz 578a; KlonFlis Ev.

»przez wszystki(e) dni [do kiedy]« = zawsze (4): Dawnoć pan Kryſtus do nyebá wſtąpił: Ale wſtępuyąc powyedźyał/ Atom ya ſwámi przez wſſyſtkye dni [...] áż do ſkończenya śwyátá [Matth 28/20]. KromRozm II ſ2 (2); KrowObr 10v (2) [zawsze przekład tego samego tekstu].

»przez dzień i (a) (przez) noc« = tota die et tota nocte PolAnt; perdius atque pernox Mącz; nocte et die Vulg [szyk 19:8] (27): gdi z banie wymieſz naſienie á naleieſz wina/ á daſz temu tak ſtać przez nocz j przez dzień á onego wina daſz ſie napić komu, tedi będzie niał [!] purgaciją. FalZioł I 39d; wſyp gi [dragant] w tę wodkę: day te⟨y⟩ tak ſtać przez dzień y nocz zatkawſzy cżyſcie z wierzchu. FalZioł V 117v (7); Przez dzień y przez noc będę wołał bez odpoczynku moy pánie/ á ſnadz nie vſlyſſę łáſkáwey odpowiedzi twoiey. RejPs 31; BibRadz Ex 10/13; Mącz 290d; nátychmiaſt cebule z ſolą ſtłucz á ná ránę przyłożywſzy przez noc y dźień ták niechay SienLek 151; pomáżyſz mu [koniowi] ony mieſtcá ſmołą/ á przywiń/ ośrzodką chlebá vgniótſzy z ſolą/ niech ták przez noc á przez dźień/ potym omyy ługiem oſtrym álbo moczem ſwym SienLek 181v (10); Ná dni świąt vrocżyſtych [św. Symeon] przez noc y dzień cáły/ podnioſwſzy wzgorę ręce/ ná modlitwie/ ſnem y pracą nie zwyćiężony/ ſtawał. SkarŻyw 31 (2); WerGośc 244 (2); trzykroćiem ſię z okrętem rozbił/ przez dźień y przez noc byłem w głębokośći morſkiey WujNT 2.Cor 11/25.

»przez wiele lat« = multis annis PolAnt, Mącz; annos multos PolAnt, Modrz; annis pluribus PolAnt; per multos annos Mącz; per annos plurimos JanStat (25): ZapWar b.r. nr 2116; powyeſz yzmy wyedzucz y ſnayucz przyaſn y dobrą ſſuſyecztuo chtorą przeſ wyele lyath Crol Ian sczeſſarzem yego M. [miał] [...] dalyſmy yemv dziewką naſſze za malzonką LibLeg 8/26; MurzHist L4v; zá wolą iego [Boga] swięthą przez thák wiele lath Wáſzá Krolewſka Miłość ſławnie nád narody náſzemi pánuieſz. BibRadz *2 (4); Qui principatum in civitate multis annis obtinuerat, Który przes wiele lat naypierwſze mieyſce w mieście miał. Mącz 447d (2); Záthym Krol będąc ná łowie w thymże leſie vłowił onego Lwá/ y chował go przez wiele lath. HistRzym 117v (4); RejZwierc 87v; BudBib 2.Esdr 9/30 (2); Przez wiele lat rozmáite ſpráwy tocżą ſię v ſądu/ ktore ſię ieſzcże nieſkońcżyły. ModrzBaz 140v; SkarJedn 328; [św. Bernardyn] Przez wiele lat ná łożu nie ſypiał/ iedno ná łáwie nie rozebrány. SkarŻyw 460; StryjKron 658; CzechEp 76 (2); To [opilstwo] mury obronnych miaſt przez wiele lat trzeźwośćią od nieprzyiaćioł obronione/ nieprzyćiaiołom [!] otworzyło. WerGośc 238; WujNT 323; SarnStat 1079.

»przez potomne narody« = przez przyszłe pokolenia (1): I mowił Pan ku Moizeſſowi/ rzekąc: [...] gdy będą mieli przyſtępić do ołtarzá [Aaron i jego synowie]/ żeby ná nim offiárowáli wonne kádzidłá Pánu/ [...] Będzie to miał/ thák ſam iáko plemię iego przez potomne narody [per succesiones]/ zá práwo wiecżne. Leop Ex 30/21.

»przez całą, wszy(s)tkę, jednę noc; przez noc« [w tym: do kiedy (2)] = tota nocte HistAl, PolAnt; per totam noctem PolAnt, Vulg; per noctum, toto noctis Vulg; nocte, noctes omnes, in noctibus PolAnt; noctes totas, una nox Mącz; per nox Calep (24:12:4;34): przez onę wſſytkę notz/ wydál ſie [Jezus] na modlitwę aże do dnia/ wzywaiątz boga oyttza OpecŻyw 86 (6); TarDuch C3; Draganth w rożaney wodce roſpuſzcżony przez nocz/ á pothym rano Kamphory przyłoż trochę/ á tim na nocz lice namazuy FalZioł III 26d; ty wſzytki zioła zſiekay [...]/ ſkrop ie ocztem winnem/ á day mu thak ſtać przez nocz/ potym to wypalić przez Alembik FalZioł V 70v (11); BielŻyw 77; RejPs 112v; Tá rzeká [...] cżáſu zimy iteż wioſny przez wſzyſtkę noc zámárzła ſtoi/ ále po ránu gdy ſlońce zágrzewa roztáie HistAl F; KromRozm II yv; Nyeſtal thu wpoznanyu v zadnego czlowyeka thelko wzegrzu przeſz yedną nocz a wthey wſzy gdzye gi pogimano theſz przeſz yedną Nocz LibMal 1553/177v (4); LubPs B5; RejWiz 177; Leop Ex 13/22 (2); Szli wſzyſcy ludźie mężni przez onę cáłą noc/ á wźiąwſzy ćiáło Saulowe/ y ćiáłá ſynow iego [...]/ przyſzedſzy do Iabes ſpalili ie. BibRadz 1.Reg 31/12; Miſtrzu gdyćiechmy przez wſzytkę noc prácowáli [tj. łowili ryby]/ przedſięſmy nic nie poimali/ wſzákoż ná roſkazánie twe zápuſzczę śieć. BibRadz Luc 5/5 (9); Pytał krol kſiężey/ kto ty ofiary iada ktore od krolá kłádzyono w kościele ná káżdy dzyeń [...]. Rzekli kſięża/ iż to bog Beel przez noc zyada. BielKron 111v (5); Pervigilat noctes totas, Przeczuye cáłą noc/ cáłey nocy nie ſpi/ nie poſtoyi mu ſen ná oczu przes cáłą noc. Mącz 496b (3); weźmi rowne częśći Centurzyey/ Rzepiku y bábki/ á w mleku koźim przez noc vmoczyſz/ názáiutrz przez chuſtę wyćiśni/ á piy. SienLek 51; liná świéżego roſpłatay/ á ná mieſtce bolącé przyłoż/ á przez noc ták niechay/ choc ſye záśmierdźi. SienLek 149 (5); GórnDworz P5v (2); Y ſtáło ſie cżáſu iednego że Konrat Ceſarz iáchał ná łow do onego láſá a tám przez noc w oney budzie nocowáć muſiał. HistRzym 133 (3); po iutrzniey aſz do świtánia [św. Małgorzata]/ tákże ſię modliłá: ták iſz práwie przez całą noc nieſpáłá. SkarŻyw 161 (5); StryjKron 161 (2); KochWr 33; PaprUp A4v; Calep 786b; GrabowSet T3; LatHar 49 (2); WujNT Luc 5/5 (2); Onę naśliczniéyſzą twarz [Jezusa]/ zbili y zeplwáli/ A przez onę wſzyſtkę noc odpocząć niedáli SiebRozmyśl H2; Eneás też z Dydoną/ do dołu iednego/ Wpádli dla dzdzu y gromu wnet niepogodnego. Ktory iż był y przez noc/ oni też tám trwáli PudłDydo A4.

»przez cały, wszy(s)tek rok« (17:2): Kiedy zieloną Modunkę vſuſzyſz na ſłońcu/ á potym w cieniu/ tedy ią możeſz przez czały rok chować FalZioł I 79d; Takież y naſienie [szparaga] ku tim to chorobam ieſt barzo pomoczne kthore może być w ſwoiey moczy zachowane przez czały rok. FalZioł I 129c (7); RejRozpr D4; KrowObr 171 (3); Tám tedy przez wſzytek rok [Paweł i Barnabasz] ſchadzáli ſię do Kośćiołá/ y vczyli lud wielki BibRadz Act 11/26; BielKron 374; Peranno, Ziwę przes cáły rok. Mącz 290c; BudBib Lev 25/29; Romualdus przez rok cáły nic nieiadł iedno raz ná dzień garść vwárzoney tátárki SkarŻyw 571; Calep 774b; GostGosp 116; A Ku temu pobor zwykły złożyć/ zá ktory dźieśięć tyśięcy żołnierzá przycżyniwſzy/ ktoryby przez cáły rok z polá nie z iezdżał GrabPospR N.

»przez nieskończone wieki wiekow« (4): BierRaj 20; ale [wierny towarzysz] s tego żywota cżeśnego/ przewiedźie go ku żywotu nieśmiertelnému. Ktorego vżywaią wſzytcy ſwięći w niebie/ przez nieſkońcżoné wiekj wieków. ForCnR E3; BLogoſłáwiony bądź Pánie BOże w Troycy iedyny/ teraz y záwżdy/ y przez nieſkońcżone wieki wiekow. Amen. LatHar 61 (2).

»przez wiele, tyle (a. tylo) wieków; przez długie wieki« = multa secula, tot secula Modrz (9:2;2): KromRozm I D3v (3); A to kres porządku ápoſtolſkyego/ ktory po dźiś dzyeń przez tylo wyekow w koſcyele krzeſciyáńſkim trwa KromRozm III H7; Bo ktorekolwiek rzecży wiárá chrześćijáńſka/ ktora błądźić nievmie/ prziymuie/ y przez ták wiele wiekow nieporuſzone záchowuie/ teć nie ſą płonne WujJud 239v (2); ModrzBaz 30 (2); CzechEp 324 (2); świát ten wſzyſtek ták wielki [...] przez ták wiele wiekow prawdy nie wiedźiał/ błądźił/ bluźnił źlie y fałſzywie wierzył ReszPrz 109; ActReg 149; WujNT 63.

»przez wszytek wiek« = zawsze (1): Rácż ſtrzedz/ przez wſzytek wiek/ śmiertelnie zgrzeſzenia/ Zelżywośći/ pokus/ złey ſławy/ zgorſzenia GrabowSet Qv.

»przez (wszy(s)tki(-e)) wieki (wieczne a. wiekow)« [w tym: do kiedy (1)] (11): BierEz H2; wyzwol że mnie ze wſzytkiego ſmutku y vciſku [...]/ kthory z oyczem y z duchem ſwiętym żiwieſz y kroluieſz Bog przez wſzytki wieki wiekow TarDuch D2v; A po wyſzciu ſtego żywota do ciebie Boga żywego y prawdziwego mnie przywieſć racż/ przez wſzitki wieki wiekow. TarDuch D5v (6); RejPs 121 (2); Weſeli ſię Pan Bog przes wſzyſthki wieki/ iż Krolewnie niebieſkiey/ wſzyſtki ſą rzetzy poddáne. KrowObr 164; LatHar 184.

»przez żadne wieki« = nigdy (1): ábowyem ſpráwiedliwoſć twoiá iuż ſnadz przez żadne wieki niezáginie. RejPs 166.

»przez cały, wszy(s)tek żywot« = per totam vitam Vulg, PolAnt; tota die Vulg; per omnem vitam, per omnium vitam Mącz (8:8): WróbŻołt 37/7; y on [Chrystus] też takież ſtał ſie im [śmiertelnym] vcżeſnikiem/ áby ſmierćią ſkáźił [...] dyabłá/ á żeby wybáwił thám the kthorzy boiáźnią ſmierći/ przez wſſyſtek żywot ſwoy/ byli w niewoli. Leop Hebr 2/15; BibRadz Hebr 2/15; Serpit per omnium vitam amicitia, Miłość á záchowánie towárziskie roſciąga ſie przes cáły żiwot. Mącz [388]b (2); [błogosławieni] ći ktorzy przez wſzytek żywoth ſwoy ni w kim inym nádzyeie ſwey nie pokłádáli iedno w Pánu RejAp 123v; BudNT Hebr 2/15; TEn [Mitrydates] przez wſzytek żywot ſwoy żyć niechciał w pokoiu/ Záwſze w walcże PaprPan Gg4; [św. Małgorzata] Trzy dni przed wielką nocą nie iádłá/ á przez cáły zywot [!] ſwoy áni piłá áni ległá [...]. Vſtáwy zakonne przez cáły żywot ſwoy/ doſkonále chowáłá/ práwie nád inne wſzytki. SkarŻyw 160 (7); WujNT Hebr 2/15.

a. Jako czasowa równowartość długości przestrzennej (4): Ieſth lás w tym thám kráiu ktory Fránki od Swewow dzieli/ ktory ma ſzerokośći milę/ ná dłużą przez trzy dni chodu. BielKron 287; Idzie Iucia ku pułnocy ná dłużą máiąc iázdy przez ſześć dni ku oboiemu morzu Báltickiemu y Angielſkiemu. BielKron 292 (4).
b. Długość trwania wraz z określeniem lokalizacji w czasie: jak długo i kiedy (139): A tako Iezus na prozbę ijch [uczniów] pokorną/ obietzál ſie s nimi bytz przez iutro/ to ieſt przez ſrodę tzaly dzień. OpecŻyw 78v (3); Ież gdy źimę bliſką widział/ A ná nię śię źle przyodział: Przyſzedſzy łáśice prośił/ By w iey domu przez źimę żył. BierEz P3v; PatKaz III 113v; MiechGlab 64; MurzHist N2; Posłowie aby też nie prożnowali, nim by im dana odpowiedź, przez ty dni namawiali około sądow sprawiedliwości pospolitej Diar 30 (2); żeby on [zarządca ziemi egipskiej] vſtáwił vrzędniki ná wſzyćkie ſthrony/ áby piąthą cżęść zboża przez thę ſiedḿ lath żyznych/ ktore iuż theraz máią być/ zbieráli do gumien Leop Gen 41/34 (7); RejZwierz 129v; BudBib Iudic 14/17; OrzRozm H2v (2); Grzegorz [papież] [...] wſzytki [skarby] poſłał do Egiptu zá zboże/ á co przywiezyono wſzytko miedzy vbogie rozdał/ chcęcy ie przez zły cżás záchowáć. BielKron 164v (6); Mącz 5a (3); SarnUzn G6v; SienLek 256v; RejAp 168; KuczbKat 50 (2); RejZwierc 108v (2); BielSpr 5; BudBib Deut 1/33 (3); Strum P2v (2); SkarJedn 247; y pomyſlić możeſz/ przez ony látá ktorych doroſł Syn Boży młodzieńſkich y męſkich lat: iſz będąc w poſłuſzenſtwie Iozephá/ [...] robił z nim rzemieſło iego. SkarŻyw 244 (3); A Litwá ſię położyli ná Gorách/ y leżeli tám ná ten ćzás [!] przez wſzytkę Ieſień. StryjKron 682 (4); BielSjem 25; ActReg 4v (2); Calep 37a (2); przez Láto ktore [bydło] nie vtyie/ zbyway GostGosp 70; GrabowSet F2v; KochAp 9; LatHar 80 (2); WujNT 885; SarnStat 1227.

Połączenia: »przez ... do [kiedy]« (1): Takież ſie [maj] przez oſtytnią [!] cżwierć pokazować będzie/ iako po pełni aż do kończa. LudWieś B2.

»od ... i przez« (1): Od pełniey y przez oſtatnią cżwierć/ iuż gorąca iuż dżdże/ iuż gromy przechodzić będą. LudWieś B2v.

W połączeniu z „cały”, „wszy(s)tek” (9): Triduo hoc perpetuo, Przes ty cáłe trzi dni. Mącz 292d; miałeś [ruski narodzie] [...] wiele zacnych ludzi z Ruſkiego pokolenia/ przez te wſzytkie pięćſet lat/ ktorzy ſię do kośćiołá S. Rzymſkiego [...] náwracáli SkarJedn 356; Siedm lat máiąc/ [św. Małgorzata] włośienicę nośić pocżęłá: ktorey aſz do śmierći przez cały Aduent przez poſt wielki/ ná ſuche dni [...] nie ſkładáłá. SkarŻyw 160; GostGosp 108; KochAp 9. Cf »przez te (wszytkie) przeszłe czasy«, »przez wszystkie dni minęłe«, »przez ten czas (wszystek)«.

Wyrażenia przyimkowe: »przez te (wszytkie) przeszłe czasy« (2): Muſiemy y tego pozwolić/ iż świát wſzyſtek do tych cżáſow bez BOgá był/ y przez te wſzytkie przeſzłe cżáſy [...] práwdy nie wiedźiał ReszPrz 109; SarnStat 413.

»przez wszystkie dni minęłe« (1): [dałem ci] bogáctwá y chwálebną ſlawę/ thák yż żaden niebył rowien thobie z Krolow przeſſlych przez wſſyſtkie dni minęłe [retro diebus]. Leop 3.Reg 3/13.

»przez dziś« (1): Poki poty/ áby ſie ták iedno roiło/ Chociay iutro obieſzą/ áby przez dziś było. RejWiz 190.

»przez potomne lata« = w przeszłości (1): Oná [poezja] to wſzyſtko w krotce/ ſpráwić może ſnádnie [...]. Máiąc w ſobie nacżynia/ rádoſney wdzięcżnośći [...]. Przez ktore v Monárchow/ wſzego rządźcow ſwiátá Mieli Poetowie chęć/ przez potomne látá. PaxLiz A2v.

»przez lata przeszłe« (1): Látá 1521. Widząc Pruski Miſtrz ná wſzytkim vtrátę ſwoię/ przez ty látá przeſzłe: [...] poſłał do Krolá Zygmuntá/ proſząc do cżterzech lat przymierza BielKron 418v.

»przez ten czas« = dotychczas (9): LibLeg 11/32; Dziwnie iuż [Bóg] iakos nad nami podnioſl ſwoię rękę Ażażem ia iuż przeż ten cżas prżetrwał iednę mękę Straćiłem miłego ſina [...] marnie RejJóz L8; SkarŻyw 294; ZapKościer 1584/47v; Wſzyſtko to [bogactwo] zoſtánie Po twéy śmierći/ pánie: A coś ty zebrał przez ten czás łákómie/ To ſye zoſtoi niewiem w czyim dómie. KochPieś 6; ActReg 52; GosłCast 65; PaxLiz B2v; Ktokolwiek był fráſunkiem przez ten cżás przykrytym/ Nágrodźił mu weſelem dźień dźiśia ſowitym. SapEpit B3v.

»przez ten czas« = tymczasem, teraz (1): Tantisper ego hic ad ianuam concessero, Ya przes ten czas tu v vliczki poſtoyę. Mącz 45b.

»przez ten (ty) (a. on) czas(y) (wszystek)« [w tym: czego (4), gdy (3), aż (2), niż (2), jako (1)] = w czasie, o którym mowa; interea Mącz, Modrz; dum, interibi, interim, per id tempus, quando Mącz (46): yeſlybiſczie [...] voyennim livdziem przikazaly zebi ony przes ten czas zadnej zbitecznej rzeczi niepoczinaly [...], tedy [...] LibLeg 11/92 (6); RejKup h4; Bo drugi będźie áppellował [...] iżby vbogiemu człowiekowi [...] pieniędzy Spráwiedliwoſć przedłużał/ A przes ten czás niż ſye ſkończy ſpráwá pożythkow ſye z Imienia názobał. GroicPorz bb2v (3); A przez ten cżás gdy ſię ofiáry paliły/ tedy thák kápłani iáko y wſzyſcy ini cżynili modlitwy BibRadz 2.Mach 1/23; Przez ty cżáſy rzekł Dawid do Ioábá/ áby mu dał pocżet ludzi wſzytkich z narodu Iudá BielKron 73v; Papież poſłał do Niemiec trzech Biſkupow z Indultem/ áby námawiáli Luteryany kápłany ná Rzymſką wiárę/ obiecuiąc im grzechow odpuſzcżenie wſzytkich/ co przez ten cżás w błędzie leżeli BielKron 234 (10); Przes ten tedy cżas (gdy ſię namniey około poſpolitich rzecży nieobieramy) czitania/ y Xięgi pożytecżne/ máią być pilno przegłądane KwiatKsiąż Gv; Dimissoriae literae, vulgo Apostolos vocant, Gdy ſędźia ná vſtánie ſtrony Appeluyący appelláciey dopuſzcza á czás zakreſza áby yą przes ten czás do tego ſądu do którego appeluye przeniosł. Mącz 226b (7); SarnUzn A2v; GórnDworz Bb7; HistRzym 35v; BielSat N3v; ModrzBaz 75 (2); SkarJedn 223; A iſz ſię ták ſpráwiedliwego y wiernego ſługi [tj. Noego] P. Bogu tráćić z innymi niegodziło: kazał mu budowáć przez ten cżas odwłoki/ korab ábo okręt SkarŻyw 269 (2); StryjKron 642; NiemObr 60; Gdy ſie iuż vbeſpiecżą co zá murem ſtoią/ [...] puſzcżay ſtrzelbę ná nie/ Coś zámieſzkał przez on cżás zá twą ſzkodę sſtánie. BielSjem 40; ActReg 78 (2); Iádwidze zátym w Polſcze rząd oddano [...]. Ktorym przez ten czás roſtropnie rządziłá, Az ſię z Iágiełem w małzeńſtwo złączyłá. KlonKr E3; SkarKaz 39b; VotSzl C3.

c. Długość trwania od określonego momentu początkowego: jak długo od kiedy; infra JanStat (41): WYłożony Sąd to ieſt/ kthory [...] idźie ſwoim poſthępkiem záwżdy przes dwie niedźieli/ począwſzy od ſwoich czáſow s Práwá [...] ktorego Miáſtá vłożonych. GroicPorz k4v; KrowObr 169; Leop Lev 14/8; Trzećia Monárchia byłá Grecka/ [...] ktora ſye poczęłá Roku od ſtworzeuia [!] świáthá 3629. y trwáłá przez 301 lat LeovPrzep I4 (2); WujJudConf 125v; SkarŻyw [407] (2); IEſli Zyd weźmie od Krześćiániná zakład/ á przez rok będźie go v śiebie dźierżał SarnStat 256 (2).

W połączeniu z „cały”, „wszytek” (3): światłość oná pomáłu odchodząc wzniknęłá/ ále wonia oná zoſtáłá/ y przez całe dwá dni potym w oney komorce trwáłá. SkarŻyw 589. Cf »przez wszytek czas«.

Połączenia: »przez ... do« (1): pierwſzy wyłożony Sąd/ w pierwſzy Piąthek po trzech Kroloch/ tákże idźie záwżdy przes dwie Niedźieli/ áż do Niedźiele Stárego Mięſopuſtu. GroicPorz l.

»od ... przez« [szyk 8:3] (11): UstPraw E3v; BibRadz I 216b marg; POkazałem ya wáſzym łáſkam/ że przez trzy tyſiące lat od ſtworzenia ſwiátá [...] toż vznánie Páná Bogá á nie inne trwáło w Koſciele Bożym. SarnUzn D8; LeovPrzep C; RejPos 297v; ActReg 138; WujNT 337 (2); który [zbiegły] od czáſu doprowádzenia Woiewodzégo przez Rok źiemi Króleſtwu obywátelóm żadnych ſzkód czynić niema SarnStat 156 [idem UstPraw] (2); A ná tóż mi to wyſzły mé [tj. mamki] wierné poſługi? Od mléká podawánia/ áż przez ten wiek długi? GosłCast 63.

»po [kim, czym] ... przez« [szyk 8:4] (12): A po tákowych Sądźiech wielkich ſwoich/ Woyt s Przyſyężniki ſpráwuie Sądy ſwoie przes dwie Niedźieli. GroicPorz k2 (2); I wiem to dobrze/ iż po ſwiętym Páwle przes trzyſthá lath było niemáło dobrych y wiernych páſterzow álbo biſkupow w Rzymie KrowObr 21v (2); BielKron 285v (2); LeovPrzep D4v; Ty gwiazdj przez wiele lát po w niebo wſtąpieniu Páńſkim ſwiećiły ſwiátu wiernemi náukámi RejAp 76v; SkarŻyw 589; NiemObr 24; ReszList 182; y po obwołániu [soli] przez cztérzy niedźiele/ żeby iéy nikomu inému nie przedawáli/ iedno ludźióm ſtanu ſzlácheckiégo SarnStat 391.

»z ... przez« (1): także też y ludzie ieſliżeby ſię napierwey zdziecżinſtwa/ a potym przez wſzyſtki lata/ ku ćierpliwośći/ y pracam [...] nieprzyzwycżaili/ tedy [...] KwiatKsiąż M2v.

Wyrażenia przyimkowe: »przez długi czas« (2): po ktorym [zaćmieniu] Florencya miáſto zacne było oblężone przez długi czás woyſkiem Károluſá piąthego Ceſárzá LeovPrzep D4v (2).

»przez niektory czas« (1): ácz przez [...] Króle Polſkie [...] zſtárádawná było vſtáwiono/ y przez niektóry czás [aliquanto tempore] niezgwałcenié było chowano: áby [...] nie były prziymowáné/ ná Doſtoieńſtwá [...] oſoby nie ſzláchetckiégo [...] ſtanu SarnStat 922.

»przez ten czas« = odtąd (3): abi [ci ludzie] przes then czas yvsch nieſmiely miedzi namy takowich slich vczinkow dzialacz LibLeg 10/92; przikazvye wam abiſczie przikazaly [...] poddanim naſchim ktorzi mieſzkayą na tich zamkach naſzich pogranycznich zebi ony przes ten czas przes granycze yako owiecz tako y bidla nie przeganialy LibLeg 11/22v (3).

»przez wszytek(-ki) czas(y)« = per omne tempus Vulg (2): Duch ſwięty przez wſzytki ony cżáſy od tey obietnice Abráámowey/ vſtáwicżnie záwżdy cieſzył narod cżłowiecży RejPos 297v; Wy wiećie od pierwſzego dniá ktoregom wſzedł do Azyey/ iákom z wámi był przez wſzytek czás WujNT Act 20/18.

»przez [ile] lat przyszłych« (1): tylko ono pomnieć trzebá/ że thego przerzeczonego złączenia [planet] ſkutki/ [...] przez pięć álbo ſześć lat przyſzłych nawięczey ſie pełnić będą LeovPrzep D.

»przez lata idące [= przyszłe]« (1): Byłáś wzorem ſpraw vczćiwych: Zá coś godna żáłobliwych Pieśni/ przez látá idącé ZawJeft 45.

d. O płaceniu za określony czas (4): Viednałem ſługę do roku za 10. zło. y za ſuknie/ á nieſłużył mi iedno 7. mieſięczy/ á dałem mu tę ſuknią za mytho przez then cżas KłosAlg Gv.

W połączeniu z „cały”, „wszytek” (2): Przez wſſytek kwártał ocyec nyechce ſie wyęcey wydáć/ yedno dwyemá groſſmi álbo trzemá chce odbyć GliczKsiąż M3; A więcéy żolniérzów niema bydź prziymowano/ iedno tyle/ ile téy quárty ná zapłátę przez cáły rok ſtáwáć będźie. SarnStat 434.

Połączenie: »na przez« (1): Stáſzkowi też by namniey wioſká nie záwádźi/ Wierę trzebá y mytá ná przez rok czeládźi. ZbylPrzyg B4v.

e. Jak długo w określonych kolejnych odcinkach czasowych; z dodatkowym określeniem powtarzalności (4): Etesiae [...], Roczne wiátry około ſwiętey Margorzęty ná kożdy rok przes czterdzieśćy dni wieyące. Mącz 108d; ktori tho omyenony Ivrk, [...] Powynyen bęndze Pánu swemu dan dawacz na rok po 7 grziwyen [...], Tak ſzę teſz przeſz macze do dworu Mlecz powynyen bęndze ſzyecz a grabycz przeſz dwa dny przeſz Rok powynyen bęndze ZapKościer 1582/40v; iż [...] między drógą [...] y między Słoną górą ku górze [...] ſą polá płonné/ y źiwná [!] wielkie dłużéy źiemię zátrzymawáią/ ták iż krótki czás przez rok tám robią SarnStat 188.
f. Od okresu przed początkiem do okresu po zakończeniu czegoś (4): Trzeci dzeń po Nowem lecie wiatr od zachodu Słończa powiewał z przechodzącemi chmurami przez południe/ Pothym pokazało ſie ciepłe Słońce do wiecżora. LudWieś B2v; Litość yego przetrwa wſſytki cżáſy nyeſkońcżone/ Przez ktore lud Izráelſki przewyodł miłośćiwye LubPs dd5.

Z rzeczownikiem nieoznaczającym czasu (2): Bo ten nawięczei nabredzil Czo ſkurem wſſitki vprzedzil [...] A mniey bi bilo bieſiadi Bi bil potrfal przeſz obiadi Snadz bich bil ſpokoiem ſiedzial A o kura bich bil niedbal RejRozm 403; OrzQuin N.

Połączenie: »przez ... do« (1): Vrodźiło ſye téż y Króleſtwo náſze Polſkié przed ſześćią ſet lat/ y przyięło Zakón prawdźiwy Boży/ w którym przez wſzyſtkié Polſkié Króle/ áż do Królá dźiśieyſzégo Zygmuntá Auguſtá/ ſtale trwáło OrzQuin N.

g. O trwaniu przewidywanym, zaplanowanym: na jak długo (118): PatKaz II 27v; j też [cebula] pobudza rzetz przyrodzoną paniam gdy vcżyniſz cżopek ſczebule á włożiſz gi do macicze przes godzinę FalZioł I 27b; Też ſok włoſkiego kopru wyſthawiony na ſłończe w ſklancze przez dwadzieſcia dni/ ieſth dobry na bielmo y na inſze makuły ocżu FalZioł I 52b; WEzmi pokrziwy á s ſiekay ią potim włoż w wino przez cżterzy dni, potym wypal FalZioł II 16a (27); BielŻyw 27; Słyſząc Iadelus biskup Zydowski przyſcie Alexandrowo iął ſie bárzo bać/ á wezwawſzy Zydow vſtháwił im poſt przez trzy dni HistAl Cv; KromRozm I F3 (2); GroicPorz ſ2v; Czynili záś ſynowie Iſráelſcy złe rzeczy przed oblicnośćią Páńſką: kthory wneth dał ie w ręce Mádyáńſkie przez ſiedḿ lath Leop Iudic 6/1 (5); Abowiem po śiedmi dnioch puſzczę deſzcz ná źiemię/ przez czterdźieśći dni y przez czterdźieśći nocy/ y wygłádzę z źiemie wſzythko ſtworzenie BibRadz Gen 7/4 (5); BielKron 97v (4); Mącz 17c; zaleṕ woſkiem w báńce śkláney [wódkę różaną z kamforą]/ á poſtaẃ ná ſłońcu przez trzy dni/ á ná rośie przez trzy nocy SienLek 63v; weźmi Winá dobrego [...] wkroy w kwartę trzy korzenie chrzanu/ á zákopay w piaſek do piwnice przez cáły tyydźień [!]/ potym to piy w wieczor á wzárań. SienLek 106v (14); RejPos 320v; BielSpr 7v; Dziewiątą plagą karał Egipt Pan Bog/ przepuſzcżáiąc [...] ták wielkie ćiemnośći przez trzy dni/ iſz ſię żaden cżłek z mieyſcá ruſzyć nieśmiał SkarŻyw 480 (6); LatHar [+12] (5); SarnStat 1069; Azaż Pánná ábo oblubienicá zápomni ſtroiu ábo ochędożeńſtwá ſwego? á lud moy zápomniał mię przez dni niezlicżone. PowodPr 18; SkarKaz 635b; SkarKazSej 700b.

Z rzeczownikiem nieoznaczającym czasu (1): A ktoby [w czasie sejmu elekcyjnego] z ruſznicą nábitą chodźił/ [...] tákowy ma bydź wieźieniem karan przez Electią SarnStat 16.

Wyrażenia przyimkowe: »przez [jaki] czas« (2): [Noe] przez then cżás plagi powodzi wielkiey/ wſiadł w okręt z żoną y s ſyny y z żonami ich. BielKron 4v; KochPieś 8.

»przez długi(e), niemały czas(y)« = iuxta dies, in dies longos, diebus multis PolAnt (4:1): Náſyćże nas z poránku twym miłoſierdźiem [...]. Rozweſel nas przez thák długi cżás iákoś nas trapił BibRadz Ps 89/15 (2); ſtegoſz Egipthu wywiodłem lud moy/ y przywiodłem go ná gorę Synái/ á przes niemáły cżás zátrzymałem go v ſiebie. BudBib 4.Esdr 14/4; SkarJedn 348; PowodPr 4.

»przez wszytek czas [do kiedy]« (1): Pan Chriſtus [...] odiął moc ſzátánowi ná tyśiąc lat: to ieſt przez wſzytek czás nowego teſtámentu/ áż do przyśćia Antychriſtowego WujNT 885.

»przez wszytek czas (żywota)« (3): Ieſli mi daſz miły Pánie płod męſki/ ſlubuię go dáć tobie ná poſługę domu twoiego przez wſzytek cżás żywotá iego. BielKron 62v; V ſtárych ludźi widźimy że Filozofowie/ [...] wiele rzecży vkazáli/ ktore ludźi przez wſzytek cżás [in omni vita] ich/ y we wſzytkich ſpráwách [...] przeſtrzec mogą ModrzBaz 129 (2).

»przez cały dzień« (2): Wezmi włoſkiego kopru/ werbeny/ [...] ruthy/ rożey/ [...] Stłucż ie á włoż w wino białe przez czały dzień. FalZioł V 114; LatHar 50.

»przez noc« (7): wytłocżywſzy [wino z agrestu] dadzą na ſlończu ſtać iżby ſie zgęſtnęło/ potym gdy ſie zgęſtnieie vwijać to w chuſtę á przez nocz zoſtawiać na roſie FalZioł I 155c (3); Placuit noctemque instabat ibidem capere, Zdáło ſie ym przes tę noc zoſtáć która nádchodźiłá Mącz 418d; Weźmi muſzkatu/ gwoźdźikow/ kminu kramnego/ námocz to przez noc w Winie/ á názáiutrz vwarz/ tymże ią [macicę] gorąco podkurz SienLek 116v (2); GórnDworz P5.

»przez (wszytek a. cały) rok« (5): ieſli niemacye pyeniedzy przywyedzcye bydło waſſe á dam wam zanye pożywyenie/ á gdy ye przywiedli dał ym pożywienie przez on rok HistJóz E3; LubPs P2v; HistRzym 62; y odſądźić tákié Roki [sąd] będźie powinien/ tyle rázów ile ieſt któréy źiemi ábo powiátowi w Conſtituciiéy przez rok opiſano. SarnStat 735 (2); Coby tego drugi miał/ práwie przez cáły Rok/ To ia wſzyſtko w godźinie/ wetkam w ieden ſwoy bok. PaxLiz C4.

»przez wiele wiekow« = longo seculorum intervallo Modrz (2): ktore morſkie żeglowánie/ przez ták wiele wiekow opuſzcżone/ około piąćidzieſiąt lat y ſiedmi przeminęłych/ Krol Ferdynánd [...] nápráwił BielKron 278; ModrzBaz 21.

»przez wszytki wieki« = na zawsze (1): Wy teſz Apoſtołowie/ grzechow náſzych zwiąſki rozwięśćie przes wſzytki wieki. KrowObr 175.

α. Na jak długo począwszy od jakiego momentu początkowego (9): day nam y dniá dźiśieyſzego/ y przez te święte dni rozcżytánia gorzkiey męki twoiey/ cżąſtkę nabożeńſtwá vcżniow twych LatHar 355; W dźień wielebnego w Niebo wſtąpienia Páńſkiego/ y przez oktawę. Antiphoná Koſcielna. LatHar 362 (9).
B. Wskazuje na ramy czasowe; między początkiem a końcem danego okresu: w ciągu jakiego czasu (609): BierEz Q3; OpecŻyw 88 (2); a pothym przeſz dwanaſzczye lath myeſcza ſzwyąte na ktorych criſtus czyerpyal [...] nauyedzala PatKaz III 151v; HistJóz E4; Iezu kthorys zwolennikom thwogim przez cżterdzieſci dni przez rozmagithe znaki ſie vkazował. ſmi⟨łuj⟩ ſie nad na⟨mi⟩ TarDuch C8v (2); Naprzod przed cżaſem rodzenia przez cżtyrzy niedziele: kazaćſie [brzemiennej] wyſtrzegać wſzelkich rzecży ſzkodliwych wiedzeniu FalZioł V 18d; Wezmi pſie łayno/ á zwłaſzcża kthoriby był koſtkami przez dwa dni karmion, Miodu przeſnego/ [...] zmieſzay thy rzecży ſpołem/ á rozłożywſzy na chuſtę/ przyłoż na opuchlinę FalZioł V 81 (7); Wſzytek cas tego burzenia Tatarſkiego w węgierſkiey ziemi byłci przez dwie lecie MiechGlab 17 (5); dziewięć ieſt ſpher/ tho ieſt okręgow niebieskich/ ktore ſie zawſze nad nami w godzin cżtyrzy y dwadzieſćia/ to ieſt przez ieden dzień/ w około obraczaią. KłosAlg A4; WróbŻołt aa4; ComCrac 13; RejRozpr C2; Powyada yſch kiedi yey bilo Bidlo ſlaczono, thak ze od 8 krow przeſz cztheri nyedzielye mlyeka nycz od nych nyewzyąla LibMal 1544/89v (2); LudWieś B; SeklWyzn D; Pan Bog przes ſſeſcz dni wſziſtko ſtworził á ſiodmego odpoczinął SeklKat G; RejKup dd7; A iże dzień iáſny cżyni vmyſl cżłowiecży weſoły/ á záſię ciemny dzień/ ſmutny cżyni ſmyſl ludzki y záćmiony/ thákże y przez rozmáite látá iednáko ſie przemienia. HistAl K3v; Oſmenaſtego roku od národzenia ſwego pocżął [Aleksander] walcżyć/ á przez dwánaſcie lat mężnie boiował. HistAl N5 (19); Gdy żeſmi cię tedy iuſz przes kilka dni Ewangelią świętą i obietnicami bożemi prożno przywodźili/ [...] MurzHist P3v (2); KromRozm II b4v (3); KromRozm III Fv (2); Diar 25; KrowObr 235v; RejWiz 125v; y náleźli [Jozafat z ludem] miedzy trupy/ rozmáite graty/ y ſzáty/ y nacżynie bárzo drogie: y rozebráli między ſie/ thák że wſſyſthkiego zánieść niemogli/ áni przez trzy dni łupow odebráć Leop 2.Par 20/25; Ten [Mojżesz] ie [Żydów] wywiodł/ cżyniąc cudá/ y znáki w źiemi Egiptſkiey/ y w cżerwonym Morzu/ y ná puſzcżey przez cżterdzieśći lat. Leop Act 7/36 (16); Kto o głowę zábitą po zábićiu nieczyni práwem przes trzy látá: táki niedbálec choćby potym chćiał/ tedy iuż przes dawnoſć niemoże. UstPraw G4v (8); RejZwierz 124 (2); NAſthał potym po Abimelechu Tolá [...]. Y ſądźił Izráelczyki przez dwádźieſćiá y trzy látá BibRadz Iudic 10/2; Y przydáło ſię że po wſzythkim mieśćie/ práwie przez cżterdźieśći dni vkázowáło ſię ná powietrzu rycerſtwo biegáiące/ w złothem odźieniu BibRadz 2.Mach 5/2 (25); OrzRozm I3v; Co ſie dzyało potym s tymi krolmi Aſſyriyſkimi/ ktorych było po Ninuſie áż do Sárdánápalá 36. przez pięć ſet lat/ długiegoby potrzebowáli piſánia BielKron 10v; Sálámon przez śiedḿ lat/ ále wielkim ludem/ kośćioł wyſtáwił. BielKron 266; To kroleſtwo [Media] cżáſu Aſtiáies w wielkim rozſzerzeniu było/ gdy przez 350. lath trwáło. BielKron 268; po trzy álbo cżterzy cżłonki [trzciny cukrowej] rázem w źiemię wtykáią/ kthore gdy przez láto roſthą/ chędogo to opátruią BielKron 276v (29); kthore záćmienie [słońca] ſkuthki ſwoie okázowáć będźie przez dwie lećie v ludźi ná Zachodźie Słońcá mieſzkáiących LeovPrzep Ev (6); Auferent quindecim dies ludi hi, Nie skończą ſie ty gry przes piętnaśćie dni álbo zgubiemy piętnaśćie dni ná tych grách. Mącz 122b (6); SarnUzn G5 (2); SienLek 189; á kthorzy nie przyſtáli do nich [bestii i jej zwolenników] [...] krolowáli przy Pánu przez onę tyſiąc lat/ przez kthore był cżárt związan RejAp 168 (11); HistRzym 104v (2); Pomy á wroćmy ſie do Páná ſwoiego/ ábowiem on prziymie á vzdrowi nas/ á choćby też vderzył/ tedy záśię vlecży nas przez dwá dni RejPos 112v (5); BielSat D4v; Ktorá [nadmierna chwała] iák trawá piękna zyeleniąc ſie we dnie/ Gdy ná nię mroz vderzy przez iednę noc zwiędnie. HistLan F5v; KuczbKat 295; Tu [w kuchni] dziáłáią álchimią/ Co poiedzą á wypiją. Wſzytko brzuchem precż wynioſą/ Co tu kolwiek przez rok wnioſą. RejZwierc 237v (3); RejPosWstaw [1432] (2); BudBib b3 (7); HistHel Bv; MycPrz II B4v (3); Strum Pv; BiałKaz E3; CzechRozm 80 (4); ModrzBaz 91 (2); ták wiele onych hárdych y nie poſłuſznjch ná tey ſię ſtolicy [carogrodzkiej] Biſkupow národziło/ iſz przez kilá ſet lath miał znimi záwżdy Kośćioł Rzymſki wielką trudność. SkarJedn 393 (16); Oczko 20v (2); KochPs 143; Y [św. Anastazjusz] przez śiedm lat w onym klaſztorze wielki ſobie ſkárb cnot S. Chrześćiańſkich y doſkonáłych zebrał. SkarŻyw 74; [św. Abramius] zámknąwſzy ſię [w celi] [...] przez dzieśięć lat modlitwie/ poſtom/ y myſlom niebieſkim ſłużył. SkarŻyw 235; Y [św. Wincencjusz] poſłány do Wálencyey przez ſześć lat vcżył y kazał z wielkim pożytkiem duſz ludzkich. SkarŻyw 308; kazał Mojżeſz z káżdego pokolenia pierwſzemv Pánu láſkę ſuchą z napiſem imienia ſwego do przybytku ofiárowáć/ mowiąc: cżyiá laſká przez noc zákwitnie/ ten ieſt ktorego Pan Bog ná kápłáńſtwo obrał. SkarŻyw 493 (26); Kniáź Litewſki [...] do Lifland wciągnął/ ktore przez dwanaście dni prętkimi zagony burząc y plundruiąc/ wielkie łupy y wzdobycz do Litwy [...] wyprowádził. StryjKron 577 (4); CzechEp 70 (3); NiemObr 74; ReszPrz 42 (2); WerGośc 225; ZapKościer 1585/61 (2); BielRozm 32; GostGosp 34 (2); Phil G (2); który [król Zygmunt August] wielą zwyćięztw [...] ieſt ták oſzláchćiony/ że przez trzydźieśći pięć lat/ których królowáć raczy/ máło zwyćięztw nie porownał z liczbą lat ſwoich OrzJan 62 (2); Iezu przez pułcżwártá látá rozlicżnemi cudy/ náuką y dobrodźieyſtwy świátu znácżnie zálecony/ zmiłuy ſię. LatHar 337 (8); Zażeśćie mi zábite y inne ofiáry ofiárowáli ná puſzczy przez czterdźieśći lat/ domie Izráelſki? WujNT Act 7/42 (16); Aby naprzód kiedy w poniedźiáłek poczną ſądźić w Krákowie/ tedy máią ſądźić y piſáć przez Wtorek/ Srzodę/ Czwartek/ Piątek y Sobotę: á w Niedźielę iácháć do Proſzowic SarnStat 722 (7); ZapMaz II G 97/90; PowodPr 50; Bázylius y Názyánzenus [...] przez trzynaśćie lat/ porzućiwſzy wſzytkie greckie piſmá/ ſámego ſię piſmá ś. vczyli SkarKaz 81b (9); Przez wiele ſet lat bez poſłow krolowie Polſcy z ſámym ſenatem y rádą ſwoią potrzeby koronne y ſeymy odpráwowáli. SkarKazSej 693b (3).

Z rzeczownikiem nieoznaczającym czasu (5): ále ſie ich thylko ośḿdzieſiąth odpráwiło przez ono ſpiewánie/ á dáley ſie iuż innym przyſthępić niegodziło BielKron 329v (2); A iz przez te wszytkie Seymy Sądy Litewskie Seimowi nalezące niebyły odprawowane dla zatrudnienia spraw Coronnych. Przeto [...] ActReg 46; LatHar +9; Przez wſzyſtkę Woynę tákiey klęſki nie vználi KmitaSpit C.

W połączeniu z „wszy(s)tek”, „cały” (61): GroicPorz nv; BibRadz Num 11/20 (2); ktoreiem [ojczyzny] nie mogł nigdy przepomnieć przez wſzytkę ſiedḿ lat pielgrzymſtwá moiego. BielKron 460v; KwiatKsiąż G3; Toto triduo abfuit a domo, Przes cáłe trzi dni nie poſtáł domá. Mącz 464c (3); przez cáłé puł roká/ tám około Exekucyéy rádząc/ niczego nieſpráwiwſzy/ roziecháliſmy ſye dármo OrzQuin E3v; RejAp 114; WujJud 193; Wiemy dobrze co ſie ludowi Bożemu dźiało w więźieniu Bábilońſkim/ iż przez cáłą śiedmdźieśiąt lat niecżynili ofiar WujJudConf 138; SkarŻyw 567 (2); ActReg 46; LatHar +9; WujNT przedm 9; KmitaSpit C. Cf »przez wszy(s)tek czas«, »przez wszy(s)tek czas żywota«, »przez (cały) dzień«, »przez cały, wszy(s)tek rok«, »przez wszytkie wieki«, »przez cały, długi, wszystek żywot«.

Połączenie: »od ... do ... przez« (1): A od tárgu do tárgu przez tydźień ma miárę bráć ná cenę/ po cżemu żyto GostGosp 46.

Wyrażenia przyimkowe: »przez cały czas [czego]« (1): Suo tuo consulatu somnum non vidit, Przes cáły czáś vrzedu swego oká nie zmrużył. Mącz 494a.

»przez długi czas« (11): Też vrina cżyrwona/ iaſna/ cienka/ przez długi cżas iednako ſie vkazuiącz/ [...] pewne zapalenie wątroby: znamionuie. FalZioł V 5v; GroicPorz cv; Wdowá ieſliby ſię mieniłá mieć iákie práwo ábo wiáno ná ktore dzyedzictwo/ kthoreby kto inſzy dzyerzał s pokoiem przes ſześć lat/ á onáby przes ták długi czás nie czyniłá práwem o to imienie [...]/ tákowa odpada od imienia. UstPraw G4; Vſtáwiliſmy/ kto imienie kupi/ á trzyma ie ſpokoynie przes trzy látá á trzy mieſiące/ iż go kto bliżſzy o nie niepozywa przes ták długi czás: tedy potym choćby chćiał bliżſzy ále iuż niebędzie mogł UstPraw G4v (4); GórnDworz Y2v; SkarŻyw 179; Ktoby nie prágnął wiedźieć/ co ſię przez ty látá z nim [Chrystusem] dźiało/ [...] co ćierpiał Pan wſzytkiego świátá przez ták długi czás? SkarKaz 38a (2); SarnStat 1200.

»przez jeden krotki czas« = szybko, krótko (1): A ktoby ſie temu wielce nie dziwował/ iſz przez ieden ták krotki cżás/ dwie rzecży ták zacne/ [...] ták ſie ſzcżęſliwie ná tym Zborze ſkońcżyły. SkarJedn 313.

»przez ktory czas« = w tym okresie (1): Ten rok gdy wynidźie/ przez który czás [infra quem] vſtáwicznie ma ſie ſtáráć o łáſkę náſzę: á gdyby iéy otrzymáć nie mógł/ [...] zá to nie ma bydź zá bezecnégo mian SarnStat 156.

»przez mały czas« (1): Thy powiádaſz iżes przez máły cżás [parvo tempore] otrzimáł Afrikę Azią y Europę/ [...] ále ieſzcże żądaſz niebieskich páłacow ſzukáć HistAl I7v.

»przez niektory czas« (1): My tedy [...] zá ſpólną rádą y namowámi przez niektóry czás miánémi/ [...] poſtánawiamy: áby [...] SarnStat 1211.

»przez czas niemały« [szyk 1:1] (2): Ivſch przeſz czaſch nyemali poddanem naſſchem pogranycznem bili czinyone ſkodi naſchale przeſz poddane Czeſarza yego mczi LibLeg 11/173v; SarnStat 1019.

»przez ten (ty), taki (a. takowy) czas(y)« (4:2): widziałes żem cżłowiek, á przetoż nie ieſt podobno, abych kiedy wcżim niebłądził, tedy ieſtlis przez takowy cżas namnie ktorey wady kiedy nie obacżył, tedys barzo głupi BielŻyw 167; ZapWar 1548 nr 2668; GroicPorz ſ3v; BielKron 217; Bo gdy Pan Bog chćiał/ przez ty cżáſy odſzcżepieńſtwá Greckiego/ zgodę S⟨więtą⟩ wznawiáć: Pány bogoboyne ná to wzbudzał. SkarJedn A5v; SarnStat 389.

»przez wiele czasow« = długo; per multa tempora JanStat (3): O świętobliwośći onych [doktorów Kościoła] Pan Bog y Kośćioł Powſzechny przez ták wiele cżáſow pewne świádectwo wydał WujJud 35; [król Kazimierz] przez wiele czáſów woyny y wypráwy woienné miał [...] y ſpráwował SarnStat 901 (2).

»przez wiele czasow« = dawno, od dawna, od wielu lat (2): Abowiem [Jezus] roſkazowáł duchowi nieczyſtęmv wyniśc od człowieka/ Bo go przes wielé czaſow [multis enim temporibus] popadáł MurzNT Luc 8/29; A iż miał [św. Symeon] obietnicę thę od Páná/ iż nie miał vmrzeć áż miał oględáć tego obiecánego zbáwicielá/ ktorego był Bog Ociec przez wiele cżáſow w piſmie y przez Proroki zeſłáć obiecáć racżył. RejPos 55.

»przez wiele czasow« = często, wielekroć (1): lecż gdy ſię záſię náwroćiwſzy wołáli do ćiebie/ wysłuchałeś ie z niebá/ á wybawiałeś ie wedle miłoſierdzia twego przez wiele cżáſow [multis temporibus]. BudBib 2.Esdr 9/28.

»przez (ten, on) wszy(s)tek(-ki) czas(y)« [w tym: czego (11), jako (4), poki (4), ktorego (1)] = cunctis diebus, omni tempore, in omni tempore Vulg; omnibus diebus PolAnt; toto tempore JanStat (26): LibLeg 10/121; LibMal 1552/168v; [ci, którzy poświęcili się Jahwe] winá w groniech thák świeżego iáko ſuſſonego niebędą iadáli/ przez wſſyſtek czás iáko ſą Pánu poświęceni [...]. Przez wſſyſtek czás odłączenia ſwego/ brzytwá nie będzie ná głowie iego/ aż ſie on dzień wypełni/ do ktorego był ſlubił ſie Pánu poświęćić. Leop Num 6/4-5; nigdy też nie doſtawáło czego w trzodach twoich/ przez wſſyſtek ten czás iáko były z námi ná Kármelu. Leop 1.Reg 25/7 (7); BibRadz Iudic 18/31; Kunegundis żoná Boleſłáwá wſtydliwego [...] ná gorę Pieniny vćiekłá y z innemi kápłany/ á tám przez wſzytek cżás woiowánia Tátárſkiego mieſzkáłá BielKron 365v; Krol będąc we Lwowie przez wſzytek cżás poki byli w Wáłáſzech/ poſłá żadnego do ſiebie nie miał BielKron 407 (5); RejZwierc 125; Zaſz niebacżyćie/ iákie drapieſzne/ okrutne [...] nieprzyiaćioły/ przez ten cżás wſzyſtek/ rządu Páná náſzego nieboſzcżyká. Miáłá náſzá Polſká BiałKaz H3; StryjKron 532; KochJez kt (2); gdy z iákiego domu/ Wſzyſcy gośćie wyiádą/ á iáko ſie komu/ Tám będąc przes wſzytek cżás oni záchowáli: Ták ich będą wſpomináć/ co w domu zoſtáli. WisznTr 14; Przez ten czás wſzyſtek pánowánia wáſzéy Kró⟨lewskiej⟩ M⟨iłości⟩ żaden nas vpór nieprzyiaćielſki nie vćiążył OrzJan 91; RybGęśli A2; WujNT Act 1/21; vſtáwiamy/ áby ná wſzytkich króleſtwá náſzégo mieyſcách [...] przez wſzytek czás ſądów/ [...] wſzeláka przeſpieczność byłá chowána SarnStat 783 (2).

»przez wszy(s)tek czas żywota (a. życia)« = cunctis diebus vitae Vulg (2): Abyś [...] ſtrzegł wſſelákiego poruczeńſtwá y przykazánia iego [Boga] [...] przez wſſyſthek czáſz żyćia twego Leop Deut 6/2; Tákże ty nędzny vbogi rybitwie ſwiátá tego/ chocia robiſz cáłą noc á przez wſzytek cżás márnego żywotá w ciemnoſciach obłędliwych twoich/ rućże [!] ſieć twoię ná ſłowo Páńſkie á ná ſwięte obietnice iego RejPos 176.

»przez (cały) dzień« (3): RejWiz 167v; Quodcunque dixerim, egerim, audierim, commemoro vesperi, Comkolwiek mówił/ czinił/ słyſzał przes czáły dzień/ to ſobie wieczór prziwodzę ná pámięć. Mącz 215c; że przez dźień iednaſz ſtudnia/ raz ſłoną/ drugi gorzką/ trzeći ſłodką [...] bywa Oczko 9v.

»przez dzień i noc« (1): Pan Bog ſzedł przed nimi [Żydami] áby im ſzlák vkazał w zaſłonie obłoku/ przez dzyeń y noc w známieniu ogniá. BielKron 30v.

»przez tak mnogo lat« (1): a oto wſſytci [ludzie] na potępienié ijdą/ przez tak mnogo lát żádnegoſmy niewidzieli/ aby ktory byl zbawion. OpecŻyw 1.

»przez cały, wszy(s)tek rok« (6:4): OpecŻyw 160; Iedni [gołębie] ſą czo przez czały rok iaycza noſzą kiedy iedno ſą w cieple [...]. Drudzy telko lecie FalZioł IV 21a (2); KrowObr 99v; RejWiz 30v; SienLek 107; RejPos 267v; Pewnie káżdy Doktor powie/ Ze ſtąd [z obżarstwa] y niemoc y zdrowie. Co przez wſzytek rok zrobimy/ Iáko tho zginie nie wiemy. RejZwierc 237v; SkarŻyw 460; ſzynkarz od ſzynkowánia przez cáły rok/ ták piwá iáko gorzałki [ma zapłacić] po ſześći groſzy ná káżdy rok. SarnStat 972.

»na każdy czas przez rok« (1): wſzákoż ná káżdy cżás przez rok gdy ſie kolwiek tráfi Pánu/ ſłudze/ nie ſzkodá/ gdy ná pámięć przyidźie/ o to y o owo ſpytáć ſie. GostGosp 158.

»przez ten wiek« (1): A ieślić tego żal żem dłużey nie żyłá? Wierębym ná lepſze cżáſy nie tráfiłá. Doſyć y przez ten wiek záżyłám trudnośći WisznTr 31.

»przez wszytkie wieki« (1): ále niech pokażą [sektarze] śiedmi mężow/ ábo ná on czás/ ábo przed tym/ przez wſzytkie wieki/ ktorzyby ſię z nimi zgadzáli we wſzytkich ártykulech wiáry ich. WujNT 563.

»przez cały, długi(e), wszystek żywot (a. życie)« [w tym: do kiedy (1)] (2:2:1): KrowObr 78v; ieſliże ſtare ludzie dla tego mędrſzymi ſądziemy być/ [...] iż przez długie żyćie y naſobię wiele rzeczy doświatcżeli KwiatKsiąż H4; SkarŻyw 293; SkarKaz 384b; Nieżalmi/ ſrébrné włoſy/ żem was zá poſługi Tu ſobie wyſłużyłá/ przez żywot ták długi/ Y prácowité látá/ do dniá dźiśieyſzégo GosłCast 55.

a. Z dodatkowym określeniem krotności: ile razy w określonym czasie (94): PatKaz II 38v; TarDuch E3; Tha wodka barzo dobra wybielaiącza twarz vmywaiącz przez dzień raz albo dwa. FalZioł I 16b; [synogarlica] Trzy kroć przez lato płod miewa FalZioł IV 26b; maſz bacżyć wielkoſć vriny iako iey wiele odchodzi razem, albo też wiele odchodzi razow przez dzień. FalZioł V 1v (11); WróbŻołt 118/164 (2); RejPs 187v; Z dawna mi to ſercze cżuie Ze mi ten łotr nie fołguie Ile go kroć przeż dzień widżę Prawie ſie zawzdy zawſtydzę RejJóz C7; MurzHist E (2); MurzNT 201 marg; Syedḿ kroć przez dzień cżyniłem cżeść imieniowi twemu A dawałem ſłuſſną chwałę tobye Pánu memu LubPs ccv; GroicPorz dd2; Leop 4.Esdr 5/4; BibRadz Eccli 45/16[14]; Piſze o nim [Witeliusie] Swetonius/ iż ziadał ná wiecżerzy dwá tyſiącá ryb/ a ptakow ſiedḿ tyſięcy nád ine potráwy/ ácż iadł kilko raz przez dzyeń. BielKron 146; Są theż [Negrowie] ludźie chędodzy ná ćiele/ bo wielekroć przez dźień w wodźie będźie ſie vmywał wſzytek. BielKron 450v (7); Mącz 324b; Prot B2; Lepiey dwákroć ieść przes dźień niżli ieden raz wiele SienLek 10; wyymi báńkę á wodkę onę ná oczy chore puſzczay kropię álbo trzy przez dźień SienLek 69; wſzákże iey [białej głowie] day dźiewięć bobkow záięczych w piwie roſthárſzy wypić kryomo/ [...] á thego vczyń przez onę ſześć dni trzy kroć SienLek 86; Oliwą wſzyſtko ćiáło mázáć: á ieſli ſam może trzeć ſye płotnem czyſtym [...] częſto przez dźień przed iedzenim. SienLek 92 (25); BielSpr 4v; RejPos 5v (2); KuczbKat 185 marg; RejZwierc [233]; Takież ná Agátheńſkim Concilium [...] dekret vcżyniono/ áby trzy kroć przez rok ludźie przyſtępowáli [do komunii św.] WujJud 225v (4); BudBib 4.Esdr 5/4; BiałKaz B2; Ciż ſtárſzi niech znáią káżdego ztych ktorzi pod ich zwierzchnośćią ſą: do domow ich przy namniey cżterzy kroć przez rok niech náglądáią ModrzBaz 84; Oczko 9v (2); MWilkHist F (2); ReszHoz 119; Melankolik Solitarius przez te 9 niedziel iako odiachał P. Marszałek iedno raz wNiepołomicach był ActReg 157; Dániel Prorok trzy cżáſy przez dźień ná modlitwę ſobie obierał. LatHar 302; [Pan Bóg] nágradza nieiáko ono śiedmiorákie y ſpráwiedliwych ludźi przez dźień potknienie LatHar 302 (8); WujNT 439 (2); WysKaz 17; Roki wielkié té téż w káżdéy źiemi ma ſądźić Woiewodá raz przez dwie lećie SarnStat 735.

Z rzeczownikiem nieoznaczającym czasu (1): [św. Romualdus] Raz z iednym paćierze w ćiáſney celli mowiąc/ trzydzieśći kroć przez nocne paćierze [...] ná otárćie łez y vſkromienie płácżu wychodził. SkarŻyw 574.

W połączeniu z określeniem pory dnia (1): Poſt w kośćiele zwycżáyny nic inſzego nie ieſt/ iedno [...] raz tylko przez dźień álbo w południe álbo wiecżor ćiáłu pośilenie dáwáć. WujJud 189v.

Wyrażenia przyimkowe: »przez ten czas« (1): zágrzéy z máſłem piwá [...]. Maż go [konia] téż przez ten czás/ częſtokroć SienLek 189.

»przez wszytek żywot (a. czas żywota)« = in vita Modrz (4): A ktemu/ nietákby ſię bárzo wſzytkich máiętność wątliłá y vbożyłá/ gdyby połowicę pożytkow raz przez wſzytek żywot káżdy dał ModrzBaz 123v (4).

α. Codziennie przez jak długi okres (3): A gdy byli tym obycżáiem poświęceni/ oſtátek mięſá Skopowego vwárzyli przed drzwiámi/ á tám ie iedli [...]/ á cżynili tho raz przez dzyeń do ſiedmi dni BielKron 37v; ieſli będą pryſzcze/ [...] nákłáść ná nie liśćia kobylego ſzczawiu cztery rázy odmieniáiąc przez dźień áż do czterech dni álbo do piąći. SienLek 55 (2).
b. Każdego kolejnego dnia w określonym ciągu czasowym: codziennie w ciągu jakiegoś czasu (69): gdyſz czy ſynom yzdraelſkym pokarm dal bog napuſzczy przeſz czterdzyeſzczy lath PatKaz III 142v; HistJóz E3v; Poczyna ſie modlithwa Swiętego Auguſtina/ ktora zagiſte takiey moczy ieſt/ Iż gdyby ią kto mowił przez trzidzieſci j trzi dni [...] ze wſzitkiego ſmutku j vciſnienia [...] będzie wyzwolon TarDuch D2v; gdy korzeń małey ozanki będzie pity z wodą vwarzony/ przez ſiedḿ dni żołtą niemocz vlecżyſz FalZioł I 37b; Też tim ktorzi ſwiętego Walentego niemocz maią gdy thego ziela [tj. pięćperstu] przez trzydzieſci dni pożywać będzie: oddala. FalZioł I 102c; á gdibi ſie pani niepłodna tego wina napijała przez kielko dni/ ſprawi ią ku pocżęciu barzo dobrze FalZioł I 145d; Iaycza iego [lelka] kthoby przez trzy dni z winem pił, Thedy mu pijańſtwo y opilſtwo omierznie. FalZioł IV 25d; Miod na rany ſmrodliwe pomaga, Ocżu zaćmienie oddala: przez. 14. dni pomazuiącz/ albo plaſtr przykładaiącz. FalZioł IV 27b (15); MurzHist E3 (2); MurzNT 121 marg; Leop Iudith 12/6; Swięto Przáſnikow iedząc nie kwáſzone chleby przez ſiedḿ dni/ thák iákom wam roſkazał święććie mieſiącá Abib BibRadz Ex 23/15 (5); BielKron 77v; Albo warz z mlekiem ślaz/ á tho mleko przez pięć dni piy [na kaszel]. SienLek 84v; Wypądza też kámień wſzeláki ſucha śledźioná końſka/ tárta/ gdy ktho iey proch przez czterdźieśći dni pije. SienLek 106v; Gdy koń ma krſzczycę/ [...] thedy w wodźie warz Bábkę czerwoną/ á niedáy mu inégo nic pić iedno onę iuchę przez trzy dni SienLek 182 (12); BudBib Ez 45/23; przeto náſz chory nie źle ſye zrządźi/ ieſli ich [wód] przez Wioſnę tylko záżywáć będźie/ dniámi niebrákuiąc. Oczko 29v (6); SkarŻyw 502; LatHar 365 (2); WujNT Hebr 11/30.

Z dodatkowym określeniem pory dnia (5): gdy bedzie człowiek pil ſok piolynowy przez dzieſietz dni poranu: [...] tedi mu ieſt pomotz wielka na niemotz każdą FalZioł I 1b (3); niech bierze [to lekarstwo] przez dni kilko w pół nocy. Oczko 35 (2).

Z dodatkowym podkreśleniem w znacz. ‘codziennie’ (11): Ale ieſztze poydę do Wiátyká wáſzego/ ktory teſz przes wſzyſtek rok ná kożdy dzień ſſemrzećie KrowObr 161 (2); Leop 3.Mach 6/34; Korzeń kopytnikowy ná proch ſtłukſzy/ dawáią drágmę iednę pić ná káżdy dźień przez cáły rok. Pomaga y od Bożey kaźniey. SienLek 53 (2); HistRzym 49v; BudBib Ez 45/23; w Ráwennie przez niektory cżás/ co dzień ie [wino] piiąc/ ſkońcżyć go niemogli SkarŻyw 498 (3); Dla tegoż czuyćie: pomniąc/ żećiem przez trzy látá wnocy y we dnie nie przeſtawał nápomináć z was káżdego WujNT Act 20/31.

Wyrażenia przyimkowe: »przez wszystkie dni« = codziennie (1): Przez wſzyſtkie dni błogosłáwiemy ćiebie. ArtKanc T17v.

»przez [ile] dni i nocy« (1): Prośiłá [Judyta] też áby iey było wolno chodzić w nocy gdzye ſie iey ſpodoba [...]. A ták przez trzy dni y nocy cżyniłá/ chodząc do wody vmywáłá ſie BielKron 113v.

c. W określonych powtarzających się odcinkach czasowych w obrębie większej jednostki czasowej: kiedy w każdej kolejnej jednostce (10): SeklKat V2v; Izali płákáć będę mieſiącá piątego wyłączywſzy ſię/ ták iákom czynił przez kilká lat? BibRadz Zach 7/3 (2); Rozdźiał Siodmy. O porządnym żyćiu y chowániu przez Rok: Wſzelkiey Czwierći roku. SienLek 41 (2); WujJud 43; ZAś ſynowie Izráelowi [...] służyli krolowi wedle ſpráwy wſzech odmian/ przychodzącjch j odchodzącjch co mieſiąc wedle wſzech mieſięcy przez rok BudBib 1.Par 27/1; SkarJedn A4; Zda ſye tedy przez cáły rok nalepſzy czás być do pićia tákich wód/ Máiówy á Czérwcówy Oczko 22; SkarŻyw 29.
d. W czasie nie dłuższym niż określony odcinek czasowy: nie później a. nie dłużej niż (14): Iáko to kot mogł vcżynić/ Szedſzy tám y záśię tu przyść: iużby to byłá Boſka moc/ Ták vdziałáć przez iednę noc. BierEz G2v; á thego namazawſzy na chuſtę ciepło/ przyłoż na cięſzkhoſć pierſi/ przez nocz vznaſz pomocz. FalZioł III 17d (5); MiechGlab 77; MurzHist D; Zádam wam teraz gadkę/ á ieſli ią zgádniećie przez ſiedḿ dni weſela/ [...] tedy wam dam trzydźieſći prześćieradł BibRadz Iudic 14/12; BielKron 37v; SienLek 178; Wſzákże tego potomká nie cżekano więcey/ Iedno iák Práwo każe/ przez dźieśięć mieśięcy. Co ſię poźniey rodźiło/ nie mogło dźiedźicżyć KlonWor 63.

Połączenia: »nie dalej ... jedno przez« (1): bo ſzáráńcża nie bywa żywá dáley ná ziemi iedno przez pięć mieſięcy RejAp 78v.

»nie dłużej jedno przez« (1): Antychriſt nie będzie dłużey pánował/ iedno przez pułczwártá látá: to ieſt przez czterdzieśći y dwá mieśiącá WujNT 864.

e. Przewidywane ramy czasowe: co się wydarzy w przewidywanym okresie (6): A ilekolwiek rázow w niedzielę będzie od kxiędzá kropion/ tylekroć brzemię grzechow/ przes tzterzy niedziele/ będzie zgłádzone. A ná Swięto nárotzyſte/ brzemię grzechow przes ćwierć roku/ będzie zgłádzone. KrowObr 70v (4).
Wyrażenie przyimkowe: »przez cały, wszystek rok« (1:1): tedy tam kthorykolwiek tzłowiek będzie pokropion od kxiędzá/ brzemię grzechow przes wſzyſthek rok/ będzie rozwiązáne y odpuſztzone. KrowObr 70v (2).
f. Ile jednostek czasu zawiera w sobie dzień (1): Odpowiedziál mily Iezus ij rzékl: A záli nie dwanaſcie godzin ieſt przez dzień OpecŻyw 67.
C. Wskazuje na powtarzalność w czasie: co jaki czas, w równych odstępach czasu (20):

Z liczebnikiem porządkowym (9): I też gdy ſie tego napije ten kthoryby miał febrę przez trzeci dzień [tj. co dwa dni]/ tedy ſie ma napić tego dnia kthorego ieſt prożen febry FalZioł I 151d; gdy będą trzy piłułki [z żywicy drzewa gumatyjakowego] połykane poranu przez trzeci dzień [...]/ żołądek poſilaią FalZioł III 29c (7); SienLek 141 (2).

Z liczebnikiem głównym (2): SienLek 139; A Páweł [...] wſzedł do nich/ y przez trzy Szábáty rozmawiał z nimi z piſmá WujNT Act 17/2.

W połączeniu z „każdy” (1): Abowiem mieſzkáiący w Ieruzálem [...] nie znáiąc tego Ieſuſá y głoſow prorockich ktore przez káżdy ſzábát czytáne bywáią; oſądźiwſzy go wypełnili ie WujNT Act 13/27.

Wyrażenia przyimkowe: »przez chwilki« = co chwilę (1): Per intervalla, Przes chwilki odpocziwáyąć y tędy y owędy popuſzczáyąc á záś bierząć. Mącz 475a.

»przez(e) dni (dzień)« = co drugi dzień (5): niektoré [gorączki] przychodzą człowiekowi ná káżdy dźień/ á ty zową Powſzednié: niéktoré przez dźień/ przychodzą/ á ty zową Trzećiáczkámi SienLek 139; niechayże tedy téy wody piją śiłá/ co dźiéń/ á nie przezedni Oczko 21 (4); [Cresc 1571 515; day trochę [lekarstwa] [...] mocnégo co dźień, lub słábszégo przezedni, álbo co trzeći dźień OczkoPrzymiot 59; [Jagiełło] Przezedni ſię w Láźni mył álbo na dźień káżdy StryjKron 579 (Linde)].

»przez roki« = co drugi rok (2): Novalis, [...] Nowo dártá rola álbo odłóg/ To yeſt rola która odłogiem leży. przes roky á przes roki bywa śiána. Mącz 251d; [Piąty stóg alternatę ma, bo przez roki bywa, ponieważ respectu rolej ta łąka, na której ten stóg bywa, odłogiem pospołu z rolą lega. LustrRus II 133, 215; Z tej summy włók mianowitych pustych jest 31, które p. Konarski orze przez roki dla złego urodzaju, aby się odlegały LustrPom 33, 35, 216].

D. Wskazuje na odstęp czasowy (20):
a. O wydarzeniu następującym po czymś (13):
α. Po upływie określonego czasu (12): GroicPorz o2; Ktoremu [Izaakowi] rzekł Anioł/ wrocę ſie przez rok o tę do/ á będzye twoiá żoná Sará miáłá ſyná. BielKron 12 (2); Potym [...] zá Leoná dziewiątego [...] [Grecy] ten [...] ártykuł przycżynili. [...] Iż vmárłe ćiáłá Biſkupow przez kilá niedziel nie pogrzebione chowáią SkarJedn 233; Tám tedy bliſku Káſſynu [św. Romualdus] [...] cellę ſobie zbudował/ y przez lat máło nietrzydzieśći w wielkiey doſkonáłośći cnot żywotá tego dokonał. SkarŻyw 572; ActReg 162; GostGosp 124 (2).

Z dodatkowym bliższym określeniem lokalizacji w czasie (1): Okazowanie w powieciech postąpili, aby było przez rok od ś. Wojciecha we dwie niedzieli [tj. za rok w dwa tygodnie po tym dniu] Diar 62.

Połączenia: »przez ... po« (1): tám [w Konstantynopolu] pierwſzą Mſzą Láćińſką [biskup] ſpiewał/ o ktorey żadny tzłowiek przed tym nieſlychał/ więcey á niſſli przes ſſeść ſeth lath po Pánie Kryſtuſie KrowObr 198v.

»potym przez« (1): HistHel B3 cf »przez czas niemały«.

Wyrażenia przyimkowe: »przez mały czas« (1): ktora mu [żona Ozeaszowi] vrodziłá ſyná/ dano jemu imię z roſkazánia Páńſkiego Iezráel/ bo ieſzcże przez máły cżás náwiedzę kreẃ Iezráel nád domem Hieu BielKron 92v.

»przez czas niemały« (1): Potym przez cżás niemáły/ práwie w trzećim roku/ Rzekł Pan do Heliaſzá/ wynidź s tąd Proroku/ A ſtaẃ ſie Achábowi HistHel B3.

β. Po zakończeniu jakichś działań (1): zebrawſzy ſie niektora Drużyná Rzymſka/ y opuśćiwſzy Włoſką ziemię/ przes długie żeglowánie y pielgrzywſtwo [!]/ w tych kráinach pułnocnych nád Pruſkim Morzem oſiedli StryjKron 41.
b. O przesunięciu czasowym w przyszłość: o ile (6): Przydzye ſyem/ [...] Ano iedno bogacżow kilká odpráwiáią/ A nędznikom przez tydzyeń ſądy odwołáią. RejWiz 123v; álbo iżby kto z rotą żołdował z roſkazánia náſzego w dálekich ſtronách/ táki może mieć liſty náſzymi odwłokę w Sądzye tylko przes rok. UstPraw H2.

Z liczebnikiem głównym (3): GroicPorz ſ4; BielKron 196v; A ná ono co rzecżemy/ że Theodoſius Rzymſki Ceſarz [...] vcżynił tę vſtáwę/ áby karánie złocżyńcow áż przez trzydźieśći dni odwłocżono? ModrzBaz 80.

Z liczebnikiem porządkowym (1): Aczkolwiek y między goſćmi tyle też idźie odwłok/ ále przes trzeći dźień/ nie przes dwie niedźieli. GroicPorz ſ4.

c. O wydarzeniu następującym przed czymś: ile przed rozpoczęciem (1): Też biegunkę zaſtanowiſz/ gdy będzieſz w thim macżał gębkę á na żywot przikładać przez cżwierć godziny przed iedzeniem. FalZioł I 62a.
E. Wskazuje na lokalizację w czasie: kiedy (2):
Wyrażenie przyimkowe: »przez dzień« = za dnia (1): Ták iż cye nigdy Słońce przez dzyeń nye vpali/ W nocy zimność Myeſiącá [Bóg] od cyebye oddali. LubPs cc2v.
a. O przewidywanej lokalizacji w przyszłości: na kiedy (1): potomkóm domy Roſkwitłé zoſtáwuięm/ przez ten wiek znikomy. GosłCast 45.
F. Wyrażenie przyimkowe: »przez ten czas« = zaś, natomiast, jednak (2): Y owſſem proſſę áby tu nie vſtáwował názátrácenie duſſe moiey miedzy wyſtępliwemi: [...] ktorych wſſytka pilnoſć ieſt áby zle czynili [...]. A ia przez ten czás wproſtoćie ſwey będe trwał RejPs 38; gdyż iednák Chrześćijáńſkiemu cżłowiekowi záwżdy przed ocżymá być máią/ nie ty omylne y niepewne dobrá ktore widźimy/ ále ony prawdźiwe y wiecżne/ kthorych widźieć niemożemy. Wſzákże też przez ten cżás ſpoſob tego żywotá ktory nędze ieſt pełnym/ nie ieſt ſwych roſkoſzy y weſela prozen. KuczbKat 140.
** Bez wystarczającego kontekstu (9): Bimestris, et hoc bimestre, Dwomieſięczny/ przes dwá mieſiącá. Mącz 216d; Quadriduo adverbium Przes czteri dni. Mącz 335a (3).
Wyrażenia przyimkowe: »przez wszystek czas żywota« (1): Per omnem aetatem suam. Przes wſziſtek czas żywotá ſwego. Mącz 5b.

»przez cały dzień« (3): Per diem totum, Przes cáły dźień Mącz 290b (3).

»przez całą noc« (2): Pernox, Przeznocny/ przes cáłą noc Mącz 252a (2).

3. Wskazuje na interwał muzyczny, różnicę wysokości dźwięków (4): Diapente, Co ſie przes kwyntę weſpołek zgadza [...] Disdiapason, Latine bis per omnia Gdzie przes dwie Octawie yedno od drugiego yeſt. Mącz 84d (4).
4. Wskazuje na etap pośredni, przejście, to co dzieli dwa różne następujące po sobie stany; per Miech, Vulg, PolAnt, Modrz; in PolAnt (136):

Połączenie: »z ... przez« (1): Prawdźiwéy Exekucyéy przodek y początek/ Przyśięgá Królewſka ieſt: á śrzodek téy Exekucyéy/ ieſt Ołtarz/ Kápłan/ Król: á kóniec iéy ieſt/ ſpráwiedliwość y pokóy poſpolity: y nie może then kóniec z inąd w Polſzce być/ iedno z tego początku/ przez ten śrzodek. OrzQuin C.

Zwroty: »przez ogień prześć« = zostać upieczonym, ugotowanym itp. (1): Cżęſto kroć ná ſamym chlebie przeſtawał/ drugdy nic co przez ogień przeſzło nie iedząc SkarŻyw 46.

»(prze)wieść (a. przewodzić), przenaszać, poświącać się przez ogień« = (s)palić na ofiarę Molochowi (5:2:1): I niechay ſie miedzy wámi nienáyduie/ ktoryby ocżyśćiał ſyná ſwego ábo corkę ſwoię/ wiodąc ie przez ogień Leop Deut 18/10 (2); BibRadz Deut 18/10 (2); BielKron 90; A niechay ſie miedzy wámi żadny nie znaydzye/ ktoryby miał [...] poſwiącáć ſie/ iáko oni [tj. poganie] cżynią/ przez ogień/ Pánu Bogu ſwemu RejPos 188; BudBib 4.Reg 16/3 (2).

A. O etapach kolejności w czasie (113):
a. O kolejnych etapach lub sytuacjach w życiu ludzkim (68): HistRzym 122v; RejPos 289v (2); Pánu Boguś powinien dzyękowáć iżći ſie dał przebić przez ony ſrogie burdy/ roſterki/ á kłopoty ſwiátá tego/ á dałći docżekáć [...] cżáſow twoich [tj. starości]. RejZwierc 172v (3); iáko ten co czytał/ y przez dźiwne ſzczęśćia ſtopnie bieg lat ſwych piérwſzy przepędźił Oczko A3; ActReg 75; [Horacjus Kokles] w Rzekę Tyber cum totis armis wſkocżył/ á przez cżęſte nieprzyiacielſkie nágráwánia y naiázdy zdrowo ná drugą ſtronę wypłynął. Phil C; WysKaz 45; CiekPotr 82 (2).
Wyrażenie przyimkowe: bibl. »przez wodę i krew« = per aquam et sanguinem PolAnt, Vulg (5): BibRadz 1.Ioann 5/6 (3); Ten ieſt ktory przyſzedł przez wodę/ y krew/ Ieſus Chriſtus BudNT 1.Ioann 5/6; WujNT 1.Ioann 5/6.
α. O osiąganiu zbawienia, wstępowaniu do królestwa niebieskiego (51): wynidźże zá tym Pánem s tych kráin pogáńſkich/ s tych złych nałogow ſwoich/ á płyń [...] przez thy nawáłnosći á przez thy niebeſpiecżeńſtwá tego [...] morzá ſwiátá tego. RejPos 237 (4); WujJud 88; Ci ſą ktorzy ſzli przez wielkie vćiſki y obmyli ſzáty ſwoie we krwi báránkowey/ przetoſz ſą przed ſtolicą Bożą SkarŻyw 22 (2); WujNT 797.

Połączenia: »przez ... do« [szyk 25:11] (36): MurzHist V3; Iż przez wielkie trudnośći muśim wnidź do kroleſtwá Bożego. LubPs Z4; RejPos 2v (3); GrzegŚm 42; KuczbKat 435; BiałKaz D2; CzechRozm 228v; ábo ćię przez ćieleſna [!] śmierć przywiedzie do lepſzego żywotá KarnNap E3 (2); do Chryſtuſa ſie nietjlo przez vtrátę dobr świeckich: ále przez tjśiąc boleśći [...] ćiſnęli. SkarŻyw A3v (11); CzechEp 23; NiemObr 3 (2); ReszList 151; bo y on ſam krzyż ſwoy właſny chćiał nieść/ przez ktory miał do ſwey chwały wniść. ArtKanc C17 (2); WujNT Luc 9/51 (4); SkarKaz 552a; względem rodzenia y pielgrzymſtwá náſzego tutecznego/ przez ktore do oney wieczney y roſkoſzney oyczyzny przychodzimy VotSzl A4; KlonWor 82. Cf »przez ... z ... do«.

»od (a. z) przez ... ku« (2): ijże od nich przez okrutną mękę ku ſwemu oyttzu ijſtz mial OpecŻyw 96 (2).

»w ... przez« (2): Ten náſz wiecżny Biſkup iuż ſzedł w ſwięte ſwiętych mieſzkánie/ przez właſney ſwoiey krwie wylanie/ y przez ſwoie iedyne ofiárowánie. ArtKanc D18.

»przez ... z ... do« (1): á potym przez śmierć krzyżową/ przeydzieſz z tego świátá do Oycá. WujNT 391.

Wyrażenie przyimkowe: »przez ogień i przez wodę« (2): Przeſzliśmy przez ogień y przez wodę: y przeprowádziłeś nas do ochłodzenia. SkarŻyw 208.
b. O kolejnych etapach związanych z życiem społecznym (22):

Połączenie: »począwszy od ... idąc przez« (1): Cżego ieſzcże [...] przykłády mamy/ pocżąwſzy od onego pierwſzego męcżenniká/ Ablá ſpráwiedliwego/ idąc przez Pátryárchy/ y Proroki święte/ y inne NiemObr 3.

Wyrażenia przyimkowe: »przez ręce« [w tym: od kogo (6); poda(wa)ć, podany (10), wziąć, wzięty (4)] = o przekazywaniu następnym pokoleniom (15): że sejmy ze wszytkich tych trzech stanow złożone od przodkow swych przez ręce są wzięli DiarDop 111; BiałKat 36 (2); WujJud Bv (3); iż ná cżás Zydowie nie iedno piſáne proroctwa mieli/ ale też y tákie/ ktore ná pámięć vmieli/ a iedni drugim ie (iáko przez ręce) podawáli. BudNT Hh4; nád to nieprzyiaźń ſwą przez ręce [per manus] ſynom/ przyiaćiołom/ y potomſtwu ſwemu podáć vśiłuią? ModrzBaz 66 (2); KochPs 32; SkarŻyw [282]; że iednáką záwżdy náukę podawáli/ ktorą raz od Apoſztołow przez ręce wźięli. CzechEp 36; NiemObr 74; Ale [unia] ſynom od oyców przez ręce podána/ Nieogárnioné látá przetrwa nieſtárgána. KochProp 15. Cf »przez ręce do rąk«.

»przez ręce do rąk« (1): iż [tradycje] żywym głoſem od Apoſtołow potomkom ſą podáne/ á przez ręce do rąk miedzy Biſkupy áż do wieku náſzego w Kośćiele záchowáne. WujJudConf 40v.

»przez sukcessyją, następowanie« [w tym: od kogo a. od czasow czyich do kogo (2)] (5:1): WujJud 116v; SkarJedn 103; ktora [wiara] od Apoſtołow/ przez ſucceſſyą Biſkupow y kápłanow/ áż do nas przyſzłá. WujNT 830 (4).

c. O pochodzeniu i rodowodzie osób, narodów i Kościoła (23): BibRadz 3.Reg 2/27; gdy [Mateusz] vkázuie iż [Józef] był potomkiem Dawidowym przez Sálomoná. CzechRozm 153 (3); A ták przez Rezego narodziłá ſię Pánná Márya/ á przez Abiudá národźił ſię Iozeph. WujNT 3.

Połączenia: »przez ... do« (4): StryjKron 270; więc Lukaſz przez Rezego áż do oycá Pánny Máriey prowádźi linią Náthánowę. WujNT 3 (2). Cf Wyrażenie przyimkowe.

»od ... przez« (8): iż Słowaci [tj. Słowianie] poſli od Iawana ſina Iapheth przez iego ſina Eliſam. MiechGlab 41; BielKron 335; CzechRozm 153; Był Abráhám od Noego przez Semá ſyná iego idący SkarŻyw [282]; Ale przedſię Kolumny począwſzy od Palemoná idą po mieczu ſwoim torem y genealogią nierozerwáną przez wſzyſtki Xiążętá Litewskie/ y z nich idące Ruskie/ áż do Witená [...] y áż do oſtátniego pokolenia Iágełowego StryjKron 270 (2). Cf Wyrażenie przyimkowe.

»z ... przez« [szyk 2:1] (3): Abowiem Abiátár był z domu Heli/ á wyſzedł z Aaroná przez Ithámárá BibRadz I 186b marg; CzechRozm 155v; Muśiał podobno I⟨ego⟩ M⟨iłość⟩ z inſzego oycá powſtáć niż inſzy wſzyſcy przez Noego z Adámá. CzechEp 59.

Wyrażenie przyimkowe: »przez sukcessyją, jenealogiją, liniją, porządek potomstwa« [w tym: liniją albo sukcessyją (1); od kogo (2), do kogo (1)] (4:1:1:1): nie ieſt Kośćioł Chriſtuſow [...]/ ktory Originału ſwego od ktorego Apoſtołá Chriſtuſowego/ przez ſucceſsią y porządne po ſobie Páſterzow náſtępowánie nieprowádźi WujJud 132; ReszList 189; puśćiwſzy ná ſtronę Noego/ y owé wſzytkié genealogiae/ przez któré naród Słowięńſki niedrożnie/ y niepodobnie wiodą KochCz A4; Iáko ewángeliſtowie potężnie dowodzą/ że Pan Ieſus ieſt prawdziwy Meſſiaſz/ [...] przez ten porządek potomſtwá/ przez tę linią/ álbo ſucceſſią ćieleſną: ták tymże dowodem przez ſucceſſią duchowną [...] pokázuiemy/ że [...] WujNT 3.
B. O etapach przestrzenno-czasowych zjawisk astronomicznych (1): inſze potym wielkie złączenia będą bywáć w známionách ogniſtich áż práwie do dwuſtu lat/ po ktorych przez źiemne známioná y powietrzne przydą záś do wodnych známion. LeovPrzep E4.
C. O kolejno zmieniających się osobach mających przejściowo wpływ na kogoś lub coś (właścicielach, pośrednikach, powiernikach itp.) (11): opiſawſſy porządek biſkupow/ á iżby ći/ ktorzy ſą w wyętſſych myeſcyech/ wyętſſą pracą ná ſyę przyymowáli/ przydawa/ Przez ktoreby [biskupów] pyecza powſſechnego koſcyołá zbyegáłá ſye álbo zpływáłá do ſtolice Pyotrowey. KromRozm III N8; ReszPrz 91 (3).
Wyrażenia przyimkowe: »przez jakie ręce« (1): od iákich Miſtrzow tá nowa náuká wyſzłá/ iż od żydow/ Turkow/ kácerzow/ [...] przez iákie ręce przeſzłá/ przez Apoſtáty/ przez káty/ przez krzywoprzyſięzce ReszPrz 91.

»przez [czyje, które (= ile)] ręce« = per manum PolAnt; manibus Modrz (5): My chudziná przedſie w męce Tłukąc ſie przez cudze ręce [= dostając się różnym panom] RejRozpr H4 (2); Zgráia kupcow krolewſkich hándlowáli (oną) zgráią (koni) [...]. Tákże y wſzem krolom Chyttheyſkim y Arámſkim przez ich ręce przychodziły. BudBib 3.Reg 10/29; Cżęſto śię to trafia/ iż dźieśięćiná przez cżwarte y piąte ręce [quaternas aut quinas manus] kupuiących y przedawáiących przeydźie ModrzBaz 34v (2).

»przez ręce« = z rąk do rąk, jeden drugiemu (1): Podáią teraz ſobie ludźie prżez ręce ſądy ná pismie onego [...] Gobba Grimani. GórnRozm F4.

D. O języku pośredniczącym między językiem oryginału a przekładem (1): tákże y przekład/ gdy iy nie zarazem z onego ięzyka cżynią/ w ktorem one kśięgi nápiſano/ ale przez drugi ięzyk bywa przepuſzcżan/ niemoże być ſzczyry BudBib B2.
5. Wskazuje na podmiot działający (w a., b.γ., c.α. i częściowo w b.β. wchodzi w skład dopełnienia sprawcy lub odpowiedniej przydawki dopełniającej); per Miech, HistAl, PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz, JanStat, JanPrzyw; a(b) PolAnt, Vulg, Mącz, JanStat; in Vulg, PolAnt (2498):
a. Przy imiesłowie przeszłym biernym (2126): yako nam lysth szlvzączy na blyskoscz ymyenya dzedzycznego danyewycz y mlochowa przesz zlodzeya yesth vkradzyon ZapWar 1531 nr 2370; A thą wssythke vgode przes przerzeczone pany vczynioną mayą trzymacz myedzy sobą panovie Russieczczy ZapWar 1550 nr 2666 (16); Item od thich Myaſth zlodzyeyſtwa mayą bicz powczyąngnyone A zlodzyeye mayą bicz karany preſſ staroſthi thak krola yego miloſczi, yako i woyewodi Moldawſkiego. MetrKor 40/814 (14); March1 2; O dziwná rzecż, ijż żádné piſmo przez koſciol ſwięty potwierdzoné/ niekladzie tzo dzialál w onych leciech Iezus mily OpecŻyw [34]v; [ojcowie święci] na matuchnę bożą weſolo poglądali [...]/ ijż przez nię z nędze wielkié ſą wybawienij. OpecŻyw 174 (17); PatKaz I 17 (2); Otoſz to prorocztwo ſymeonouo bylo nye w fygurze ktorey ale yawnye przeſz anyola opouyedzyane PatKaz II 62 (8); PatKaz III 88v (15); TarDuch C2v (2); FalZioł V 2 (2); BielŻyw 60 (2); GlabGad H4v; Wypiſanie dwoiey Sarmatſkiey krainy [...] Przez doctora Macieia Miechowithę laciną wipiſane á ku poſpolitego cżłowieka pożythku na polſką rzecż wyłożone. MiechGlab 1 (2); KłosAlg D4; aby tho [co ukradziono] przes vrzandnyky pana mego bylo pochovano y czaſzv ſzwego komv przisluſza wroczono LibLeg 7/33 (25); WróbŻołt kt (3); WróbŻołtGlab A2 (3); RejPs 24 (8); pozvy y spravi liudſkie zadnim obyczaiem [...] niemayą bycz zavieſſane przez ſądzie do drugich rokow. ComCrac 15v (7); Item zeſnal iſch Thowarziſtwo ze zlodzieymi pyrwy myal niſli przeſſ pana czelnika ku wyſzpyegowanyu zeliſlawſkiego bil nayanth LibMal 1543/70 (21); LudWieś kt; Gdy wierzym w ducha ſwiętego/ tedy miłoſc Boża bywa roſłana w ſerczach naſzych przes ducha ſwiętego SeklKat P4 (8); RejKup b2v (3); RejKupSekl a8; HistAl C4v (2); KromRozm I I2 (3); MurzHist B4v; MurzNT Matth 2/23 (9); Ale yeſſcze yáſnyey ſye pokázuye/ iż nye wſſyſtká náuká zbáwyenna przez ápoſtoły yeſt podaná/ z onego/ co tenże Páweł S. [...] nápiſał KromRozm II v3 (23); ma ćyáło Kryſtuſowe tę właſnoſć/ iż y mártwe członki yego przez głowę/ to yeſt páná Kryſtuſá ożywyone być mogą KromRozm III D5; Są też Canones/ to yeſt/ vſtáwy ápoſtolſkye/ przez poſtronne iteż powſſechne porządne concilia/ y przez wſſyſtko krzeſciyańſtwo zá to przyyęte KromRozm III I; iż Pyotr Alexándrynſki pátryárchá przez kácyrze wygnány/ thákże przez Dámázá papyeżá przywrocon był. KromRozm III O5v (49); Diar 19 (6); DiarDop 107; BielKom G6; GliczKsiąż C7v (2); LubPs D2 marg (15); APellácya poki ſye nie ſkończy/ poty w ſpráwie oney nic nie ma być przes Sędźiego [p]oczynano/ áni przes ſtronę znawiano. GroicPorz cc2v (32); Ian ſwięty powieda/ iż zakon ieſth dan przes Moiżeſzá/ łáſká y prawdá przes iezu Kryſtá. KrowObr 43v (36); RejWiz 10v (3); ále biedá themu cżłowiekowi/ przez ktorego ſyn cżłowiecży będzie wydan Leop Matth 26/24 (11); OrzList cv; Niż będzye ruſzenie woienne [...]. Ma Káſztellan poſtánowić dzyeń ſćiągnienia y mieyſce przes Krolá położone. UstPraw D2v; Cygáni álbo ludzie niepotrzebni będą przes nas z źiemie wywołáni UstPraw K3 (37); KochZuz A2; RejZwierz 106; WyprKr 102; AByſmy ty rzecży poználi/ tedy zá dobroćią Bożą przez Duchá świętego podáne ſą nam ty Kſięgi święte/ ktore zowiemy Biblia BibRadz *7; Tedy zrozumieſz iż to ieſt then czás w ktory pocznie Nawyzſzy náwiedzáć świát przezeń ſtworzony. BibRadz 4.Esdr 9/2; Ieſliſćie go [Chrystusa] ſłucháli/ y przezeń ieſteſćie náucżeni/ iáko ieſt prawdá w Iezuſie. BibRadz Eph 4/21 (55); Dzienne ſprawy wedlie Nebieſkich Biegow ná rok Panſki 1563 Przeſz Caſprá Goſkiego wliekarſtwiech Doctora pilnie opiſſane. Goski kt; Mamy thedy Polſką Koronę nie ináczey przez proſtaki przodki náſze zbudowáną/ iáko Kośćioł Boży przez proſtaki zbudowány ieſt OrzRozm D2 (13); kościoł [salomonowy] [...] był ſpalon y wyłupion s ſkárbow y ze wſzego nacżynia przez krolá Bábilońſkiego BielKron 77v; Głowá ſwiętego Ianá byłá potym obiáwioná Márcellowi Opátowi w Fenicyiey/ y przynieſioná do Konſtántynopolá przez Theodozyuſá Ceſarzá BielKron 137v; Látá Páńſkiego 920. Márgrábſtwo Brándenburſkie było dobyte przez krolá Rzymſkiego Henriká/ y krzeſt źiemicá przyięłá. BielKron 282; Y obiáwiono ieſt przez iednego mnichá/ iż iuż Pan Bog racżył poćieſzyć krolá Polſkiego w potomſtwie. BielKron 349; Lathá 1268. Solomá Hálicka kſiężná vmárłá/ [...] przez ktorą też piſzą cudá być cżynione. BielKron 363; Kſiążę Opolſkie przyiechawſzy do Krákowá/ puſzcżon do miáſtá przez mieſzcżány/ wźiął miáſto ále zamku nic. BielKron 370v (159); GrzegRóżn C4 (16); KwiatKsiąż kt (2); Ab improbis et perditis civitus Respub. tenetur, Przes złe á nieśláchetne ludzie Rzeczpoſpolitá bywa ſpráwowána. Mącz 446b (16); Przeto PAN Kryſtus/ Królem wiernych ſwych/ ták przez Anyołá/ iáko ſam przez ſye ieſt miánowány: á Dyabeł ludźi niewiernych [...] od tegóż Syná Bożégo/ Kśiążęćiem wezwány ieſt. OrzQuin P3; Oto teraz niedawno Iákubá Deſzpotá [...] wydánégo w oblężeniu długiem przez Wuhry niewierné ſłużebné ſwé/ ná Soczáwie zámordowáli Wołochowie OrzQuin Z4 (21); SarnUzn C3 (7); SienLek 34v (2); LeovPrzep kt (5); Roſpráwá będzie/ iáko iuż Ian ſwięthy opowiáda zyáwienie ſwoie/ y od kogo y przez kogo ieſt mu obiáwiono. RejAp BB7v; á toć ſą oni wybráni mieſzcżánie iego/ kthorzy wchodzą tymi branámi przez Pátriárchy y Proroki otworzonemi RejAp 182v (37); GórnDworz Dd5v (2); á wten cżás kroleſtwo Duńſkie było wyboiowano przes pogány. HistRzym 77v (12); OBietnic rozlicżnych ſámego iedynego Boſtwá/ ieſt ná rozlicżnych mieyſcach wiele nápiſánych/ y potym przez Proroki mocnie vtwirdzonych RejPos 1v; A wy wierni [...] cieſzcie ſie thą niewinną ſmiercią dzyatek tych/ á tą pociechą ktora im ieſt y wam wſzytkim przez Proroká obiecána. RejPos 27v; Thu iuż wieſz/ iż ſie iuż wypełniłá obietnicá Bogá oycá twego/ iż iuż przyſzło ono ſwięte plemię/ przez ktore miáły być vſpráwiedliwione y vbłogoſłáwione wſzytki narody ludzkie RejPos [108]v; Nic mi też nie ſtráſzen cżárt/ áni piekło iego/ gdyż ieſt zborzon á zniſzcżon przez thego Páná mego RejPos 110; Ale wnet łácná á krociuchna ieſth náuká Duchá s. káżdemu iáwnie opowiedzyaná przez Dawidá s. iż ſerce ſkruſzone á vniżone ieſt záwżdy ná wielkiey piecży v Páná. RejPos 228v (146); Potrzebá tedy tego/ áby tá ſłużbá y niewola ſzátáńſka w nas byłá zepſowána/ á to przez mieſzkáiącego w nas Páná Kryſtuſá RejPosWiecz2 93v (3); Prorok Sámuel iuż vmárły/ á potym przez Pithoniſzę wſkrzeſzony/ Saulowi królowi żydowſkiemu przyſzłé rzeczy powiádał BiałKat 156 (20); KuczbKat kt (8); Azaſz nie maſz Lotá/ ktory thákież ieſt wywiedzion przez Anyoły s ſtráſzliwego vpadku onego Sodomy y Gomory. RejZwierc 263 (9); BielSpr b4 (4); KochMon 34; WujJud 25 (11); WujJudConf 8 (9); RejPosRozpr c (2); RejPosWstaw [212] (6); BudBib Deut 33/29 (2); MycPrz I B4 (6); Strum kt (2); WierKróc A2v; BiałKaz C4v (4); Nowy Teſtáment znowu przełożony/ á ná wielu mieyſcách za pewnemi dowodámi odprzyſad przez Simoná Budnego ocżyśćiony BudNT kt (11); Arcybiſkup miał nád nim [królem] modlitwy do Bogá/ By przezeń iego byłá ſpráwowána drogá. StryjWjaz C2 (2); że ieſt [Jezus] nam zá tákiego dány od Bogá/ żebyſmy przezeń byli vſpráwiedliwieni CzechRozm 40; A co ſie tknie inſzych vſtaw wymyſlnych Antichriſtá Rzymſkiego Papieżá/ [...] to dobrze żydowie bacżą/ iż to ieſt kuźnia ſzátáńſka/ przez Papieżá wprowádzona. CzechRozm 81v; maſz naprzod ſiebie ſámego/ przez Szatáná grzechem ná ſmierć pánuiącym záráżonego poznać CzechRozm 206 (68); PaprPan V v; ZapMaz II G 61/160v (2); KarnNap B2 (2); ModrzBaz kt (4); ModrzBazBud ¶6v; SkarJedn kt (8); Pan chce królowáć: [...] Pan przez którego krąg nieporuſzony Ziemſki ſtworzony. KochPs 140 (7); Dziśieyſzy mądrey tákiey proſtoty oycow ſwoich odſtąpiwſzy/ ſzátáńſką chytrośćią przez heretiki vłowieni ſą. SkarŻyw A2; Dobrá Biſkupie przez przodki iego/ ták były zgubione y zniſzcżone/ iſz y pożywienia Biſkup niemiał SkarŻyw 291 (23); Ale Bolesław przez ſpiegi wczás oſtrzeżony záſádził ſie z Swantopolkiem w ćiáſnych mieyſcach StryjKron 170; Tám [do Krakowa] zárázem przyiáchawſzy [Jadwiga] pomázána ieſt zá Krolową Polſką przez Bodzentę Arcibiſkupá Gneſneńſkiego StryjKron 473; [Jagiełło] ćiągnął [...] do wielkiey Polſki z Krolową Iádwigą/ y z woyſkiem dla vſpokoienia roſterkow przez Domáratá Pierſchlinſkiego Stároſtę [...] wzburzonych StryjKron 477 (24); ZapKościer 1582/33 (3); O niebożętá/ pomamione przez te fáłſzywe y niezbożne náucżyćiele y wodze/ obacżayćie ſię wżdy poki ieſt cżás CzechEp 112; á cżemuż tego [ksiądz kanonik] nie pokaże/ gdźie ſłowko iedno namnieyſze o tym Ian ś. nápiſał/ iż przez boſtwo Troyce ś. wſzytko ſtworzono. CzechEp 182; iáko zgłádzone było y ieſt przez Papieże Antychriſty/ Rzymſkie ono ſtáre pánowánie CzechEp 356 (71); CzechEpPOrz **4; A owſzem ony ſynody przednieyſze/ izaż nie przez Greki odpráwowáne/ y po grecku nápiſáne były. NiemObr 142 (13); KlonŻal kt (2); KochDz 106; ReszPrz 29 (4); ReszHoz 118 (2); ReszList 141 (2); WerGośc 216 (3); WerKaz kt (3); BielSenJoach kt (2); Syem Niewieśći Marćiná Bielskiego. Teraz nowo przez Ioáchimá Bielſkiego/ ſyná iego/ wydány. BielSjem 1; Ty miłośćiw chcąc być/ racżyłeś to zrządźić/ że przez twego Syná ieſt zgłádzoná winá/ ſpráwiedliwość daná/ przezeń nam zyſkaná. ArtKanc A11; Ano Pan ſwe święte ćiáło/ dał, áby zá nas ćierpiało/ życżąc nam mieyſcá onego/ przez Adámá ſtráconego. ArtKanc D8v (20); BielRozm 1 (2); GórnRozm E (2); PaprUp I4v (2); iz Artykuły pierwsze przez Krole Henryka y Stefana poprzysięzone wewszytkim moznie trzymać [...] ieſteſmy powinni ActReg 42 (11); GostGosp 166; Powiedz mi proſzę cie/ gdybyś przez mię był pilnie opátrzony/ y s tych ran wylecżony/ ieſliſz moim od thego cżáſu będzieſz przyiacielem. Phil K2 (6); Y będźie znáczna Troia/ á z niéy ropróſzeni/ Wrócą ſie do oyczyzny przez ćię [tj. Ulissesa] zgromádzeni. GórnTroas 36; GrabowSet E2v (4); KochFrag 40; Zakon przez Moyżeſzá dány ieſt: á łáſká y prawdá przez IEzuſá Chryſtuſá ſpráwioná ieſt. LatHar 556 (19); KołakCath kt (2); KołakCathOkuń A2; Iako prżez Kśiążę álbo wodzá bywa woyſko záchowáne w zdrowiu/ ták rozum [...] ięſt wodzem żywotá KołakSzczęśl C4 (2); Pierwey przez P. Chriſtuſá y przez Apoſtoły pośiana ieſt prawdá: á potym nieprzyiaćiel Dyabeł náśiał kąkolu kłamſtwá WujNT 57; częſto ſię przygadza/ że ieden przez drugiego bywa ná wiárę náwrocony/ y tym ſpoſobem bywa poświęcony. WujNT 595; Iáko w ráiu pierwey niewiáſtá od ſzátáná zwiedziona byłá: ták y záwſze niewiáſty rychley y ſnádniey przez haeretyki bywáią oſzukáne: y máło nie wſzytkie kácerſtwá nawięcey przez nie bywáią forytowáne y rozmnażáne. WujNT 740 (109); WysKaz )?(3v; JanNKar Cv; FRymárki żadné/ któréby nie były rewidowáné przez deputowáné Rewizory z Séymu/ [...] nie będą żadnéy ważnośći SarnStat 92; IEſli ſpráwá będźie o Dźiedźictwo/ álbo o wielką ſummę pieniędzy [...]: Rok przez Sędźiégo we trzy niedźiele má bydź mu náznáczón SarnStat 145; KOnie przez kupce álbo przez Zydy wywodzoné/ áni ſkóry przez Gárbárze y Furmány wywożoné z korony bydź nie máią SarnStat 263; Wedle którego [spisu ustaw]/ we wſzyſtkich mieſćiéch y miáſteczkach wſzyſtko przedawano y czyniono przez rzemieſłniki bydź ma. SarnStat 270; KOroná Króleſtwá Polſkiégo ma bydź w ſkárbie Koronnym w Krákowie chowáná/ przez páná Podſkárbiégo Koronnégo SarnStat 356; ZOłniérze pieniężni [...] nie máią bydź przynucáni do niezwyczáynych przyśiąg przez Hetmáná Generałá wſzyſtkiégo woyſká SarnStat 427; Sędźia nowy przez ſzláchtę onéy źiemie niech będźie obran SarnStat 555; Téż vſtáwiamy/ iż gdy który z Rycérſtwá álbo zſzláchty vmrze/ [...] tedy dźiéwki przez bráćią zá mąż máią bydź dáné SarnStat 635; Sędźiowie [...] niech tego przeſtrzégáią/ áby zápiſy ſpráwiedliwie y pilnie przez Piſárze w kśięgi były wpiſowáné SarnStat 764; STátut przez nas y Rády náſzé ſtanu oboygá [...] vczyniony w mocy zoſtáwiamy SarnStat 820; Który Séym przez nas y wſzyſtki Prȩłaty/ Pány/ y iné obywátele y Poſły Ziemſkié odpráwion ieſt. SarnStat 939; GRánice w Kśięſtwie Mázoweckim przez Kommiſſarze od nas dáné/ [...] máią bydź dźierżáné przez Stároſty [...] dóbr náſzych SarnStat 1153; A pozew przećiwko tákowému mężobóycy/ ma bydź dan y wnieśion przez Woźnégo y dwu Szláchćiców SarnStat 1172 (510); PRoſzę ćię bárzo pilnie Czytelniku miły: Zeby té kśiążki przez ćię przeczytáné były. SiebRozmyśl A2v (4); WitosłLut kt; IAm ieſt on Kázimierz tu wielkim názwány, Ten Tytuł ieſt mi przez Lechy nádány. KlonKr E2 (7); PowodPr 14 (9); Stáry zakon przez Moyzeſzá [...] poſtáwiony ieſt: á nowy przez Chryſtuſá [...] wnieśiony ieſt. SkarKaz 310b; Y ták ony w Egiptćie y ná puſzczy cudá Boże przez Moyzeſzá y Aaroná czynione/ nie wznawiáły ſię SkarKaz 417b (18); CiekPotr 55; GosłCast 18; PaxLiz kt (2); Ieſtem [tj. Apollo] dźiedźic cnych Bogow/ ia niebo ſklepione Oświecam/ y przez mię ieſt pięknie vzdobione Gwiazdámi SapEpit A2 (2); KlonWor ded **3v; ZbylPrzyg kt.
Wyrażenia przyimkowe: »przez ręce(-kę) [czyje(-ą)]« = przez kogo (17): BierRaj 21v; Iezu ienżes przez ręcze iego [Jana Chrzciciela] w Iordanie okrcżon być racżył. ſmi⟨łuj⟩ ſie nadna⟨mi⟩. TarDuch B2; KromRozm III B4; DiarDop 110; Leop 3.Esdr 2/12; BielKron 18v (2); Lucerna accenſa, ieſt Kápłan/ Duchem S. przez rękę Biſkupią/ iákoby láternia oświécony OrzQuin G3v; Wiele rzecży onych cżáſow/ działo ſię dobrych y pożytecżnych/ ták w náwrácániu niewiernych/ iáko w potwierdzeniu wiernych/ przez ręce Apoſtołow/ y innych pomocnikow ich. NiemObr 41; ReszHoz 138; rácż nam to dáć/ [...] ábychmy [...] przez ręce świętych Anyołow/ do niebieſkiey chwały byli záprowádzeni. LatHar 312 (2); WujNT Xxxxxv; piſan przez ręce [per manus JanStat 750] Ciołká Kánoniká Sędomiérſkiégo/ Sekretarzá náſzégo. SarnStat 992 (4).

»przez usta [czyje]« = kto powiedział (4): RejPos 196v; piérwéy było okazano ćiáło przez vſtá Páná Chryſtuſá/ á niż ié brano/ y iedźióno. BiałKat 318v; WujNT 462; vſtáwiamy: áby Zupy nie taniéy bywáły przedawáné/ iedno [...] iáko ſą przedáné przez właſné vſtá Królá Káźimiérzá [...] Leſkowi Zydowi SarnStat 376.

α. Podmiotem działającym nie jest człowiek [przez co] (41): WróbŻołt aa5v; A był [Bóg] noſſon przez ánioły iako latáiący/ á przez nawietſſe wiátry zruſſony. RejPs 24; RejKup ſ8; A Pan Bog ktory przez ięzyk ludzki w miłoſierdźiu ſwoim wyſłowion być nie może/ thákim W.K.M. [...] Krolem mieć będźie/ iáko ony dobre w Zydoſtwie y w Krześćiáńſtwie Krole miał BibRadz *3 (2); GrzegRóżn I4v; gdy niewiernicy vyrzą w ſthałoſciach ſwych vtwirdzone wierne Páńſkie przez ten ogień ſpádły z niebá tego to Duchá ſwiętego. RejAp 72v (2); Zatym Kryſtus nálaſl [...] zakon ſtáry/ ſkryty przez figury HistRzym 83v (3); Otożći tu Pan iáwnie tę ſpráwiedliwość vkazał/ iżeś ty przez żadną inſzą vſpráwiedliwion nie mogł być RejPos [136]v; vcżmy ſie rozumieć iákochmy z nowu ſą národzeni przez wodę á przez Duchá s. ktorzychmy chodzili iáko vmárli prze grzech pirworodny náſzych przodkow. RejPos [154] (6); Mſza iż przez piſmo nam ieſt podaná/ iáſné to rzeczy ſą. BiałKat 341 (2); WujJud 27; Wiemy iż piſmo zakonne/ przez Ewángelią wyłożone y obiáſnione/ pożytecżne ieſt kośćiołowi Bożemu WujJudConf 78 (3); RejPosRozpr b4v; Strum G2v; BudNT 1.Tim 4/5; CzechRozm 111v (2); CzechEp 115; WSzego dobrégo dawcá/ y ſzáfárzu wieczny/ Tobie źiemiá ſpalona przez ogień ſłoneczny Modli ſię ddżá KochFr 125; Authenticum – Vchwalionę, potwierdzone przezuchwale [lege: przez uchwałę]. Calep 118b; Ześ ty/ moy Boże/ przez grzech obráżony. GrabowSet Tv; LatHar 239; A śiedm koron/ znáczą śiedmiorákie zwyćięſtwo z ludzi zwyćiężonych przez śiedm grzechow głownych. WujNT 866; IEſliby czyy ſługá [...] ſąśiádowi páná ſwégo [...] ſzkodę vczynił [...]: Pan iego zá niego doſyć vczynić będźie powinien. Ale to práwo przez Státut názwány Oſtrogi, iest modifikowan y wyłożón. SarnStat 666; iż gdy ſkazánié przez Appellácią nágánioné będźie ſkáżoné: tedy [...] SarnStat 796 (6).
W szeregu przyimkowym niepowiązanym znaczeniowo: »przed ... przy ... przez ... po« (1): ktory [Chrystus] yeſt konyec álbo ſkończenye zakonu/ [...] przed zakonem/ przy zakonye/ przez zakon/ y po zakonye od bogá obyecány/ przyſſedł KromRozm III B4v.
b. Przy czasowniku (167):
α. Przy czasowniku niezwrotnym (33): ZapWar 1550 nr 2665; przecż mamy prośić obrony od Páná/ dla tego áby przez nas ſzłá ſłuſznie chwałá iego. LubPs F marg; EXekucya/ ieſt vczynienie ſpráwiedliwoſći Powodowi [...]/ áby ono práwo álbo ſkazánie ſwoy ſkutek wźięło przes ſługi vrzędowe GroicPorz cc3v (3); SOter Papież s Kámpániey/ ten vſtáwił małżeńſtwo iedno przez kápłaná dawáć ná iáwnym mieyſcu BielKron 150; Tu tedy nie przez Bogá ále przez Cżártá żydźi doſtáli zakonu ſwego po wtore. BielKron 464; WujJud 183v; BiałKaz E2; CzechRozm 120v; ActReg 61 (3); WujNT Rom 11/36 (3); ći [Rzymianie] iáko we wſzytkich rzeczách ſwoich przeważni byli, ták y w tym, że wźiąwſzy przez przodki ſwoie od Gréków wſzyſtek wzór y kſztałt, ile ſie liter tycze, [...] JanNKar C; A ieſliby przerzeczeni Stároſtowie [...] byli w tych rzeczách leniwi álbo niedbáli: tedy oné wſzyſtki o tákowé niedbálſtwo przez Vrzędniki duchowné mieyśc dopuſczamy kląć. SarnStat 898 (10).
Wyrażenie przyimkowe: »przez usta [czyje]« = kto powiedział (5): RejAp E3; Iż ná oſtátnich cżáſiech zyáwi ſie ſyn moy Iezus/ á będzye zábit Kriſtus. [...] Azaſz tych znákow [Bóg] nie obwołał y przez vſtá ſwoie RejPos 260 (2); WujJudConf 8v; Przyznać to w nąm będziesz raczeł zeć wszytko cum honore w [...] odprawowało się [...] y prawie dołozyło się wszytkiego by tez to miało isc przez vsta w samego ActReg 169.
β. Przy czasowniku zwrotnym (94): PatKaz II 25; Czo sye doticze tego poslednieyſzego Tatar roſgromienia ktore siie przes pretphicza y przes ynſze ſtalo [...] LibLeg 11/28; yego K.m. thak rozvmye yſch bi ſzye tho bilo wſchitko poddanem yego K.mczi wedlye przimyerza przeſz pana Voyewode nagrodzylo. LibLeg 11/163v (4); ZapWar 1550 nr 2655 (3); KromRozm I N2v; gdy ták yeſt [nauka Lutra] [...] odmyenna/ [...] y nyepobożna/ co ſye wſſyſtko przez ćyę ná oko dowodnye okazáło. KromRozm II a3v (2); Tám [na soborze w Nicei] iż ſye był ſſczął przez Ariuſá kácyrzá błąd około boſtwá y národzenya wyecznego ſyná bożego KromRozm III C4 (3); BielKom B6; LubPs N2v; Leop 2.Mach 4/39 (3); BibRadz Act 12/9; Mącz 419b; á tám ſie iuż przez Apoſtoły ſwięte pocżęłá ſzyrzyć práwdá Ewányeliey ſwiętey RejAp 165; iużeś ſie náſłuchał iákie dziwy/ iákie proroctwá/ y iákie powieśći o nim [Chrystusie] ſie działy: iuż przez Anyoły/ iuż przez páſterze/ iuż y przez pogány/ iuż przez Annę y przez tego ſwiętego ſtárcá Symeoná RejPos 38v (14); BudBib 1.Mach 5/34; Ale mniemą [lege: mniemam] że śię łáſkom wáſzym/ doſyć ſzeroce/ y wedle potrzeby text Ewángeliey S. przez mię wyłożył BiałKaz H; CzechRozm 38 (5); Aleby ſię dáleko dowodniey tá rzecż ſpráwić mogłá przez tych/ ktorziby byli ná to obrani ModrzBaz 120v; SkarŻyw 213; ZapKościer 1580/12v (4); StryjKron 11; NiemObr 42 (2); WerKaz 296; ActReg 61 (4); Przez Páná Iezuſá wſzytko ſię ſtworzyło: á bez niego nic ſię nie ſpráwiło. LatHar 527; Ale y to mieyſce Czechowic [...] fałſzuie/ odmieniáiąc poſt w pogodę/ [...] y twierdząc zá pewne [...] że ſię tu omyłką ten poſt wprowádził/ przez nieumieiętnego ięzyká Graeckiego. WujNT 504 (11); WIelkié ſie vćiążenié dźieie ludźióm ſzlácheckim [...]/ ták przez dźiedźice gruntów przyległych/ iáko prze iné dignitarze Koronné y Vrzędniki źiemſkié. SarnStat 403; tedy ten ſpoſób Tribunału ma zoſtáć/ dokąd ſie co lepſzégo przez wſzyſtkié ſtany nienaydźie. SarnStat 854 (14); SkarKaz 116a (2); WIelkiey ſławy te rzeki záwſze w Polſzcże były/ Y przez tego Adámá [Czahrowskiego] nic ſię nie zelżyły. CzahTrPapr ktv; y ſam dobry vczynek/ gdy ſię przez nas komu/ á zwłaſzczá wſzytkim dobrze czyni/ ma ſwoię ſerdeczną zapłátę SkarKazSej 670b.

przez co [= przez kogo] (2): widźiałem ná przeſzłym Seymie v Piſárzá Sieráckiego Cauſi/ ktore ſye między ſtronámi przez Sądy toczą per XL annos OrzRozm T4; Iáko ſeymy Koronne czynią wſzytkich częśći kroleſtwá ziednoczenie/ y przez nie ſię wſzytki rozerwánia nápráwuią. SkarKaz 40a.

Wyrażenie przyimkowe: »przez ręce [czyje]« = przez kogo; per manus PolAnt, Vulg (5): MurzNT Mar 6/2; Leop Mar 6/2; A tak przez ręce Apoſtolſkie dźiało ſię wiele znakow y cudow miedzy ludzmi BibRadz Act 5/12; WujNT Mar 6/2 (2).
γ. Przy formie bezosobowej czasownika (40): RejFig Dd3; BibRadz 3.Esdr 6/29; W Egipcie napirwey wymyſlono ſiać y oráć przez niewiáſtę Ceres BielKron 8v; [papież Syrycjusz] Vſtáwił też áby nie krzcżono ludzi iedno w ſobotę/ ále to przez inſze Papieże odmieniono. BielKron 158; LeovPrzep B2; RejAp 7v; RejPos 61v (3); A kogoż wodą przedtym nurzano/ ták przez Ianá iáko y przez vcżnie Iezuſowe? CzechRozm 257; CzechEp 71; ActReg 11; Y ná ten czás wypełniło ſię ono/ co rzeczono przez Ieremiaſzá Proroká LatHar 697 (6); WujNT 3 marg; Turbatorá gwałtownégo, y przez ſługę proſtégo pozywano. SarnStat 495; y o ich [dóbr] oddalenié niema bydź ſie przez ſtrony ſtárano SarnStat 1109 (9).
αα. W formule adresu wydawniczego (11): OpecŻyw 194; Wyrażono w Krakowie przez Ieronima Wijetora. Za panowaniá námiloſćiwſſégo Zygmunta Krola Polſkiégo/ Roku iego Krolowaniá 18. Lata bożégo 1524. ForCnR E3v; HistJóz E4v; Zywothy Philozozophow [!]: to ieſt: mędrczow nauk przyrodzonych. [...] Praſſowano w Krakowie przez Floriana.1535. BielŻyw kt; GlabGad P8v; KlerWes A2v; MurzHist V3v; Wybiyano w Krákowye przez Lázárzá Andryſá. Látá Bożego. MDLI. KromRozm II kt; Kſyąſzki o wychowányu dzyeći bárzo dobre [...]. Teraz nowo vcżynione/ y s pilnoſcią wyrobione. W Krákowie/ drukowano przez Mattheuſzá Syebeneicherá. Roku Páńſkiego. M.D.L.VIII. GliczKsiąż kt; KwiatKsiąż Q4; KwiatOpis kt.
c. Przy rzeczowniku, zwykle oznaczającym czynność (181): (nagł) Posselſtwo przes Abrama Staroste Czarnowieczkiego od woyewodi woloskiego [...] (–) LibLeg 10/151 (3); ComCrac 21v; HistAl H2v; Toć ſą prawdźiwe á nyeomylne znáki przez duchá S. ktory koſćyoł y concilia porządne [...] ſpráwuye KromRozm III C5v; ktore [krzywdy] powiedają, że prze to cierpią, iż sprawiedliwości przez sąd WKM sejmowy mieć nie mogą. Diar 106; BibRadz I 8c marg (2); Widząc Achilles ſzkodę w ludu przez Hektorá/ potkał ſie z nim ſam á ſam BielKron 58 (2); Democratia, [...] ſtan á regiment rzeczy poſpolitey przes poſpolſtwo/ gdy poſpolſtwo ſobie rádne pany [...] obiéra Mącz 81c; iż to ieſt naprzednieyſzy ſkarb/ á naprzednieyſze dobro náſze/ łáſká á ſpráwá náſzá przez Duchá ſwiętego. RejPos 142v; BielSat L4; BudNT 2.Cor 1/20 (2); CzechRozm 99; MWilkHist G; (nagł) O ſucceſſiey Syná Krolewskiego Włádisłáwá/ y o pomowie ná Krolową o cudzołoſtwo przez Witołdá. [...] (–) StryjKron 557 (2); BielSjem 27; ArtKanc A4; PaprUp I4v; ActReg 157; w trzećiey częśći [św. Jan] opiſuie ieſzcze inſze y dálſze ſpráwy dyabelſkie/ przez Antychriſtá/ y towárzyſze iego przećiw kośćiołowi WujNT 838 (2); A o té wſzytkié wyſtępki/ y winy [...] ma bydź rozſądek tu w Rádźie/ przez Deputaty SarnStat 17; Y ieſliby która ſtroná ſłuſzné znáki [graniczne] y podobieńſtwá pokazáłá/ tedy téy dowód przez ſtárce máią nákázáć. SarnStat 470 (10); A tá [obrona] [...] mogłáby być/ przez porządnego á nie drapieżnego żołnierzá VotSzl C4; PaxLiz A3.
α. Przy rzeczowniku odczasownikowym (143): OpecŻyw 58v (2); PatKaz I 5v; ZapWar 1528 nr 2456 (6); O zburzeniu okrutnym Węgierſkiey ziemie, przez Bata Czarza Tatarſkiego. MiechGlab 14; RejPs 198v marg; LibLeg 11/10v; nieſpuſchaymy ſię nazadne zaſlugy albo doſſyć vczinienie przes kogo ynego ponaſſey ſmiercy SeklKat B4; MurzHist O3; MurzNT 33v (2); KromRozm III G4v; Rozſzyrzenie Ewányeliej przez Apoſtoły ſwyęte/ y przez wierne káznodzyeie. LubPs E3 marg (3); POzew tedy ieſt wezwánie Perſony wedle Práwá/ przes przyſyęgłego Sługę Mieyſkiego/ przed oblicznoſć Sędźiego. GroicPorz pv; KrowObr 46 (3); Leop Matth 18/7; UstPraw C4 (2); BibRadz I 31 (3); Wiek cżwarty ſwiatá pocżyna ſie od Dawidá do skáżenia Bábiloniey przez Cyruſá z Dáryuſem BielKron 68v; Láthá 1089. Przeniesienie S. Sthániſłáwá z Skałki kośćiołá S. Micháłá ná zamek Krákowſki do kośćiołá S. Wacławá/ przez Buſkupá [!] Lámpertá BielKron 349v (15); GrzegRóżn E (2); Mącz 333c; OrzQuin C3v (2); RejAp 2v marg (3); RejPos A4 (3); RejPosWiecz2 92v; GrzegŚm 18; Nigdy Kośćioł Powſzechny zbáwienia w inſzym áni przez inego nieſzukał/ iedno w Pánie Chryſtuśie y przez Chriſtuſá. WujJud 72v (3); RejPosRozpr b3v (2); RejPosWstaw [1433]; BudNT 1.Thess 4/2; StryjWjaz kt; Rozmowá Iedenaſta o Vſpráwiedliwieniu naſzym z łáski Bożey bes náſzych vczynkow/ z wiáry przez Iezuſá Chriſtuſá. CzechRozm 205 (3); Iáko Grekowie [...] zá wzburzenim Cżerncow proſtych á vpornych przes Márká Epheſkiego/ Synodu S. y iednośći kośćielney trzymáć nie chćieli SkarJedn 319 (2); SkarŻyw 185 (2); Roku 412. od Chriſtuſa/ á od záłożenia Rzymu przez Romuluſſa 1164. Kościelnych rzeczy zákazał ruſzáć Alaryk Krol StryjKron 36; O woiowániu Litewskich y Zmodźkich Zieḿ przes Xiążętá Rzeskie/ y Krzyżaki/ á o zburzęniu Lifland áż do Rewlá y Derptu/ przez Litwę StryjKron 400; W wielkiey też Polſcze ná ten czás nie mnieyſze záburzenie było/ przez Abrahama Zbąſkiego StryjKron 587 (16); A prześládowánie ono żydow ktore prze zeń [króla Antiocha] było/ figurą było prześládowánia Chriſtyan od Antychriſtá. CzechEp 410 (11); Miárkuy káżdy ſwe zgrzeſzenie/ przez ADámá záwiedźienie/ ktoregoś nie mogł wypłáćić/ áż Syn Boży muśiał vmrzeć. ArtKanc E4v (2); ActReg 104; Phil S2; LatHar 354 (2); WujNT 103 (6); OKoło oględowánia przez ſtárſzégo Zydowſkiégo zakłádów/ któré będą przynaſzáné do Zydów/ nie zda ſie nam to rzecz ſłuſzna vczyniona SarnStat 261; Conſtitucia Anni 1578. o niekupowániu winá w Węgrzéch przez poddáné náſzé ná winá Endemburſkié [...] śćiągáć ſie nie ma SarnStat 293; A Zeby prȩtextem vchwały téy Conſtituciiéy [...] około ſądzenia żołniérzów przez Hetmáná [...] okkázia nie vroſłá do enerwáciiéy kárnośći żołniérzkiéy SarnStat 436; á ten pozew od oddánia przez dwu ſzláchćicu y Woźnégo będźie w ſobie zámykał termin ſześć niedźiél. SarnStat 605 (25); PowodPr 78; SkarKaz 486b marg (2); KAZANIE CZWARTE. O trzećiey chorobie Rzeczypoſpolitey/ ktora ieſt náruſzenie religiey Kátholickiey przez zarázę heretycką. SkarKazSej 677.
Wyrażenie przyimkowe: »przez ręce [czyje]« = przez kogo (1): (marg) Dźieśięć cżęśći Hiſtoryey o męce Páńſkiey. (–) [...] Pocżwarte bezmiernie boleſne y okrutne ćierniowey korony/ przez rozlicżnych kátow ręce/ ná ſubtelną głowę Páná náſzego wćiśnienie LatHar 318.
d. Przy imiesłowie przeszłym czynnym (1): MAiąc przed oczymá mężné y doſyć dźiélné poſługi PP. Bekieſzów ná expedicyách woiennych téy R.P. przez nie pokazáłé: [...] SarnStat 74.
e. Przy przymiotniku (2):
Wyrażenie przyimkowe: »przez usta [czyje]« (1): Iáwné ieſt ná wſzyſtek świát miłośierdźié twoie/ Iáwna y prawdá/ przez vſtá moie. KochPs 59.
α. Przy przymiotniku odczasownikowym (1): czo ſſyą dothicze Inducyy alias przymyerza krolya yego myloſczy Wągyerſkyego [...] Ivſczy thą konyeczną vpelną, a przeſz naſz wnyczem nyeodmyenna Inſtructia a reſolucia dawamy, [...] aby [...] MetrKor 38/500.
f. Z elipsą wyrazu nadrzędnego (21): Przyſtáło to bowiem temu/ dla ktorego y przez ktorego wſſyſtkie rzecży/ [...] áby wodzą zbáwienia ich/ przez męki doſkonáłym vcżynił. Leop Hebr 2/10; BibRadz *7; Potym ią [arkę] Sámuel przeniozł do Máſphá/ potym do Gálgi przez Saulá/ potym przez Dawidá do Naboth/ potym do Syonu/ náoſtátek od Sálámoná do kościołá ſwego. BielKron 63; SarnUzn F8; BudNT 1.Cor 11/11; CzechRozm 8v.
α. Wskazuje na autora lub wydawcę tekstu (14): KlerPow kt; KłosAlg kt; Krotka rozprawa miedzy trzemi oſobámi/ Pánem/ Woytem/ á Plebánem. [...] W Krakowie przez Máćieiá Sżarffenberká. RejRozpr kt; QVINCVNX Tho ieſt/ Wzor Korony Polſkiéy/ ná Cynku wyſtáwióny/ przez Stániſłáwá Orzechowſkiégo OrzQuin kt; MWilkHist kt; KochJez kt (2); WerGośc kt (2); Nowy Teſtáment Páná náſzego IESVSA CHRISTVSA. [...] Przez D. IAKVBA WVYKA, Theologá Societatis IESV. WujNT kt; WysKaz kt; SarnStat kt; GrabPospR kt; PowodPr kt.
6. Wskazuje na pośrednictwo (2973):
A. Wskazuje na osobę pośrednika; per Miech, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, JanStat, JanPrzyw; in, per manum, in manu (manibus) Vulg, PolAnt; ab Miech, PolAnt; in manus, propter PolAnt; per media, medio JanStat (2867):
a. W przekazywaniu wiadomości i przesyłek (1459): ZapWar 1521 nr 2183; lud poſpoliti proſil boga wſſechmogącego/ by ijm rácżyl wziawitz ij vkazatz przez aniola/ tzoby ſtą dziewitzą mieli cżynitz. OpecŻyw 4 (2); A gdy by thim obyczayem wyrozumyal wolya Czeſzarſka przeſz baſze thedy powyeſz ze [...] MetrKor 38/502 (5); PatKaz II 21; PatKaz III 141 (4); TarDuch A8v (2); GlabGad L7; A gdi ſie przez ſtrażą dowiedział [Attyla] iz Etius [...] pod gory Korytanſkimi leżał cżekáiąc go, Obrocił ſie zaſię do Dalmatiey MiechGlab 56; KlerWes A; A thak przes czyę napomyna Krol yego M. pana woyewode abi ſye zachowal wſprawyedlywoſczy [...] przeczywko poddanim K. yego M. LibLeg 10/122v; a czosye tam s krolową y M. dzieye nam przesen [przez Lisieckiego] dasz znacz LibLeg 11/43v; (nagł) Lysth pana Ilyaſcha Voyewodi Woloskiego do Krolya yego mczi przeſz Banilowſkiego lyata 1546 (–) LibLeg 11/164v; IEho Kro. mcz [...] pozdrowyenye y wſkazanye powolnoſczy Samſzyeczkyey przeſz waſch od pana Voyewodi nowego zyemye Moldawſkyey wdzyecznye prziymowacz raczi. LibLeg 11/180v; Prziyaſzn pana Voyevodi thego novego kthorą yego Kro. m. przeſz waſch opowyedzyal wdzyecznye prziymowacz raczi. LibLeg 11/181; Tho yeſth odpowyecz od yego Kro. mczi na poſelſthwo pana Voyewodzyne kthore kv yego K. m. przeſz waſch wſzkazal. LibLeg 11/183 (54); WróbŻołt nn5; RejRozpr A3v; SeklWyzn 4v; [Bóg] przykazał zydom przes Moyżeſza/ á by wdzień ſyodmi nic nieczinili SeklKat G; RejKup y4 (2); KromRozm I C3 (2); poſlala potym pyenyadze the czorcze wyoſkowey do szyerakowa przeſz woycziecha mlotha LibMal 1551/164; powyada yſch gdi pany Ilowyeczka Ianuſcha o gardlo prziprawicz chcziala spoznanya do Ilowcza przeſſz Caſperka chlopcza yeſth gi wiwabila LibMal 1551/166 (6); MurzNT 126; ktore [słowo] nam Bog Oćyec nye [...] przez Anyołá/ áni przez żadne ine ſtworzenye: Ale przez Syná ſwego yedynego [...] obyáwił KromRozm II b2v; Ale ktorą mocą pan Kryſtus [...] czártom/ ktorzy go przez opętáne ludźye wyznawáli/ mowić nye dopuſcił KromRozm II v4 (23); ktory [Bóg] yako przez kápłany dobre y złe/ wolą ſwą nąm oznáymuye/ [...] ták też [...] KromRozm III L2 (5); Potym [panowie] po posły posławszy przez pana Kanclerza swe zdania im podali Diar 28; Tedyż artykuły pospolitych doległości koronnych Krolowi i panom [posłowie] podali przez p. Ossolińskiego Diar 63 (18); GliczKsiąż A3; [sędzia] ma Przyſyężnikow o Sentencyą pytáć/ ktorzy mu ią potym zmowiwſzy ſye/ máią przes ſtárſzego opowiedźieć GroicPorz c3 (6); Abowiem dobre tho ieſt nápominánie/ treſtánie/ y łáiánie/ ktore pochodzi z vſt Bożych/ przes ſlugi wierne ſlowá iego KrowObr C3v (8); RejWiz 178; Koniec liſtu do Rzymiánow/ ktory piſał Páweł z Koryntu/ y poſlał przez Feben kośćiołá Kenchreyſkiego ſlużebnicę. Leop NN6 (10); Moiá vprzeyma chuć/ ktorą przećiwko Wáſzey Miłoſći mam/ to czyni: ábych żáłoſćiwie przyiął ten liſt/ ktoryś wáſzá M. do mnie przes Studźieńſkiego piſał OrzList d; RejZwierz 132v; BibRadz *6v (16); ále gdy Pan Bog roſkazał przez Moiżeſzá zbudowáć dom Boży/ nie mogli indzyey cżynić poſług ſwiętych iedno w nim BielKron 39; przed tym to Legátem Biſkup Argentyńſki [...] przez Murmeruſá Franćiſkaná oſkárżył Senat powyádáiąc/ iż ſobie inne kápłany wybráli nad wolą moię BielKron 200v; Ceſarz ná tym Seymie przez Granwellaná y Nátáwia/ vpominał kſiążęthá Luterſkie/ o Koncilium w Trydenćie BielKron 223v; V pogan byli iedni Cżárći źli/ drudzy dobrzy. Zli nie mogli dobrze cżynić/ ále dobrzy/ tedy z wiela złych rzecży ludźi wyſtrzegáli/ gdy dáwáli odpowiedzi przez ſwe Kápłany v Delfu BielKron 467 (58); Kryſtuſá Syná Bożego/ to ieſt/ Bogá z Bogá vrodzonego/ twárdą mową ſzáthan przez Sofiſty być powieda. GrzegRóżn H4 (3); o ktorych rzecżach [...] pocżąłem do ćiebie piſáć: á nieprzeto záiſte yżebich ćiebie/ ále yżebych przes ćię tychże lat inſze vpominał KwiatKsiąż A4v; Mącz 250d (2); Pan Bóg vpomina [...] Królá Polſkiégo/ [...] nie tylko przez nas Káznodźieie/ [...] ále téż y przez poſpolitégo człowieká. OrzQuin Y2 (9); SarnUzn C8v (7); LeovPrzep Iv; Tymći to miecżem groźi Pan káżdemu ſprzećiwnikowi ſwemu przez Páwłá ſwiętego: iż będzie poráżon duchem vſt ſwiętych iego. RejAp 24; Tu iuż dáley powiáda Pan przez Apoſtołá tego/ o sfáłſzowániu náuki ſwey prawdziwey RejAp 62v (40); HistRzym 43v (3); Iáko tho był kazał Pan powiedzieć onemu Heli Biſkupowi żydowſkiemu przez Sámuelá máłe dzyeciątko/ [...] iż ná wieki obiecał roſciągnąć pomſtę nád domem iego RejPos 24; A ſłuchay iáko cie mocno Pan przez Ieremiaſzá vpomina/ ábyś ſie pilnie ſtrzegł á nigdy nie wierzył tákim Prorokom/ ktorzy tobie będą powiedáć wymyſły ſwe RejPos 189v; gdyż nam nikogo inego Bog Ociec y Prorocy przez Duchá ſwiętego nie opowiedzyeli/ iedno ciebie ſámego [Chrystusa]. RejPos 301v (102); RejPosWiecz3 98 (2); BiałKat d2 (4); GrzegŚm 48; KuczbKat 115 marg (3); RejZwierc 8v (4); Szpiegi máią [Kozacy] ze wſzech ſtron y Mártálauzy/ gdzie leży woyſko nieprzyiáćielſkie álbo ćiągnie/ wſzyſthko wiedzą przes nie. BielSpr 53; WujJud 4 (11); WujJudConf 38v (5); RejPosRozpr b3v (11); RejPosWstaw [413]v (2); BudBib 3.Reg 17/16 (5); HistHel Dv; ſłowo zeſłał Bog ſinom Iſráelſkim/ opowiádáiąc pokoy przez Iezu Chryſtá. BiałKaz E4v (2); BudNT a4v (6); StryjWjaz Cv; W cżym nic nie wątpię/ że mię w tym wſzyſtkim Pan Bog moy będzie racżył przez ćię wyucżyć y mnie ná ſumnieniu moim vſpokoić. CzechRozm 10v; Wiem też y to/ że obietnicę od Bogá przez Moyżeſzá vcżynioną żydowie naprzod Iozuemu/ á potym po nim inſzym Prorokom [...] przypiſuią CzechRozm 105 (50); PaprPan Cc3 (2); ModrzBaz 55v (2); O by ſie rozmyſlili [Ruś i Grecy] á pomnieli ná ten [...] Teſtáment Pátryárchy ſwoiego/ [...] byliby ná dobrey zbáwienney drodze/ á tego co Duch S. przez cżtery Pátryárchy/ przez oycá oycow/ przez Biſkupy y przełożone kośćiołá wſzytkiego poſtánowił/ gánićby nie śmieli SkarJedn 296 (19); KochPs 4; ktoremu [Józefowi] Bog po Máryey/ w ćielenie ſwoie y przyśćie wżywot pánieńſki obiáwił/ y tę táiemnicę przez Anioły z niebá/ iemu podał SkarŻyw 241; A po dni cżterdzieśći wypuśćił Noe z korabiá kruká/ áby ſię przezeń dowiedział co ſię ná ziemi dzieie SkarŻyw 270; Wſkazał do niego [św. Anzelma] Krol Henryk/ áby mu y domowi iego [...] przez Biſkupá Rofeńſkiego/ błogosławieńſtwo poſłał. SkarŻyw 336; Niedziw iſz [heretycy] Ambrożemu świętemv niewierzą: gdyſz y kośćiołowi/ to ieſt/ Duchowi świętemu/ ktory przezeń mowi/ niewierzą. SkarŻyw 568 (23); A wſzák I.M. X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ [...]/ gdym ſię mu przez páná Doktorá Grotá y inſze/ ná rozmowę iáwną á nie pokątną ofiárował/ zemną mowić niechćiał. CzechEp 326 (43); Szátanći to był pocżął wnośić/ przez fałſzywe náucżyćiele/ ktorzy pod imieniem Piotrowym [...] chćieli Páwłá y náukę iego ſzcżyrą ohydźić. NiemObr 42; Duch Boży przez Páwłá ś. piſmo od Bogá nátchnione záleca NiemObr 74 (22); ZapKościer 1584/49 (3); Oto Pan Bog [...] ten ich [Greków] fałſz znákomićie odkrył/ przez wiernego [...] káznodźieię y Theologá Krolá Iego M. ReszPrz 68; ták też przykazał nam [Bóg] [...] przez Synacżká ſwego namilſzego [...] y przez Apoſtoły święte iego/ ábyſmy ſię obżárſtwá y opilſtwá wyſtrzegáli WerGośc 210 (7); BielSjem 15; ArtKanc A3v; KochWr 23; PaprUp H3 (2); Napisałem był w iakąs gromadę czegoś y posłałem przez sługę I.X. Skarszewskiego do rąk syna mego ActReg 100; pisałem po X. Brzeznickiego abydo mnie przyiachał, przez ktorego oznaimię wḿ confidenter co wiem. ActReg 115 (19); KochFrag 27; LatHar 109 (6); KołakSzczęśl A4v (4); Miáſto Chriſtuſá tedy poſelſtwo ſpráwuiemy/ iákoby was Bog przez nas nápominał WujNT 2.Cor 5/19; Ci [Filipowianie] vſłyſzawſzy o więzieniu Páwłowym w Rzymie/ przez Epáphrodytá poſłáli mu iáłmużnę ná potrzeby. WujNT 681 (29); VStáwiamy/ áby żaden Sędźia przez żadną iną oſobę/ iedno przez ſwégo pewnégo ſługę/ álbo Woźnégo nie czynił áni wypráwował ſwych pozwów SarnStat 574; przerzeczony N. przerzeczonému N. dał iſtotné wwiązánié y dźierżenié w rzeczy ſáméy przez Woźnégo źiemſkiégo w przerzeczoné dobrá N. SarnStat 1250 (18); SiebRozmyśl F3 (3); Vſkarża ſie Pan Bog przez Izáiaſzá/ iż dla obżyrſtwá ktorym ſtoły áż záſmrodźiáły/ niemoże rády ſwey dodawáć do rzecży ważnych y potrzebnych. PowodPr 72 (24); wielki miłoſnik bráćiey ſwey/ iako ie przez Mágdálenę názwał P. IEZVS, wiele dobrego do vczniow ſwoich wnośi SkarKaz 203a (3); CiekPotr 73; SkarKazSej 657a (7); Bog mowi przez Aniołá Gábryelá/ AVE MARIA: Szátan mowi przez Iudaſzá Iſzkáryotá/ AVE RABBI. KlonWor ded **2v.

Połączenia: »od [= w imieniu] [...] przez« [szyk 25:5] (30): Blogoſlawionas ty ijżes vwierzyla/ bo iuż oto ſpelnilo ſie ieſt wſſytko/ tzo rzecżono ieſt o tobie od pana przez aniola. OpecŻyw 184v (2); (nagł) Lysth od Cesarza Thvreczskiego przes T. Soboczkiego poſzlany XVIII Aprilis (–) LibLeg 7/67v (6); KromRozm I D; KromRozm II i2; LubPs R5v marg; KrowObr 9; BibRadz Matth 1/22; Potym byli proſzeni od Ceſárzá do Wiedniá iecháć Krol Włádźiſław s ſwoimi dzyećmi y Krol Zygmunt/ przez poſłá Kárdynałá Biſkupá Gurcżeńſkiego. BielKron 414; RejAp 176; nielza iedno iż ſie też muſzą nád tobą wypełnić ony ſrogie dekrety od niego [Boga] przez Moiżeſzá ná cię vcżynione RejPos 106v (3); RejZwierc 88; á iż on [Jezus] też przyſzedł cżáſu od BOgá przez Proroki náznácżonego. CzechRozm 145 (5); StryjKron 135; gdźie y Stefan y Páweł to vkázuią/ iż przez ręce Anielſkie/ wźiął Moiżeſz od Bogá ony wyroki/ ábo zakon. CzechEp 320 (2); ActReg 55; WujNT Matth 1/22 (2).

»sam (przez się) ... przez« [szyk 7:3] (10): WróbŻołt Q3; KromRozm III B2; KrowObr 5 (2); BielKron 212v; Kthory [Chrystus] iuż nie przez Anyołá/ ále ſam przez ſię/ á przez Ianá ſwiętego nam wſkázowáć racży: Iż [...] RejAp 193; RejPos 42v (2); iżeby od przerzeczonych żaków álbo Studentów/ którzy ſobie álbo ſámi/ álbo przez przyiaćiele y przez iné którékolwiek oſoby przeſyłáią [różne rzeczy] [...] żadnego cłá [...] nie brano SarnStat 202.

»z ... przez« (1): gdyż nie wolą ludzką przynieśione ieſt niekiedy proroctwo/ ále od duchá ś. popchnieni mowili ludźie Boży święći. [...] co też pewnieyſzego [może być]/ nád to co z duchá ś. przez ś. też ludźie pochodźi? CzechEp 112.

Wyrażenia przyimkowe: »przez swoję głowę« = ja jako pośrednik (1): Pan Bog prawdy dał mi tę wymowę/ Zem przez ſwoię obiáwiłá głowę Pannę/ ktora w Bethleem porodzi BielKron 135.

»przez naczynie« (2): iáko tenże kłamcá Dyabeł/ [...] przes natzynie ſwoie Papieżá/ Mnichy y mniſſki/ tę błogoſláwioną Pánnę [...] názywaią mátką mioſierdzia KrowObr 155v; CzechRozm 2v.

»przez posła(-y) (a. posłańca(-e))« = per manum cursorum, per manum nunciorum, in manu nunciorum PolAnt; per foecialem, per legatos Modrz; nunciis, per nuncios, per proprium nuncium JanStat (182): BierEz O4; ysz v Ce.m. przes poſzla ſzwego ych miloſcziam oſznaymycz raczil czaſſ veſzelya y radoſczy szwoiey. LibLeg 7/31v; wthey ze przyaſſny przyaczielſky lysth pyſzalyſzmy do waſſ y przes naſzego poſlaszmy prziſlaly LibLeg 7/68v; Dziekvye tesz Krol yego m. polsky pan moy yz go V.C.m. przes posla swego nawiedzycz raczil a yz mv V.C.m. dal znacz o zdrowiv fortunach y zwicziestwie swoym. LibLeg 11/32 (50); ComCrac 11; ConPiotr 34v; Atenowie [...] vmyſlili poſláć Alexandrowi koronę złotą/ [...] przez poſli obiecuiąc [nuncios promittentes] mu cżińſz y dań HistAl D6v; KromRozm III B2; DiarDop 99; Potym Przyſyężnicy ſpiſány przes Piſárzá wſzytek poſtępek oney ſpráwy/ odeſlą wczás do wyſzſzego Práwá przes poſłá ſwego. GroicPorz bb3v (2); KrowObr 127v (2); Leop Ier 29 arg; Nic w tym nie wątpimy [...] Miłośćiwy Krolu/ że to co W.K. zacność przez poſły y liſthy ſwe wſzytkiey Koronie rozeſłáć [...] racżył/ [...] wypełnić [...] będzieſz racżył. LeszczRzecz A5; BibRadz 1.Reg 11/7 (2); OrzRozm D2v; Do rády [Tarkwiniusz] nie chodził iedno ſłał przez poſły odpowiedzi y pytánia/ przeto go zwáli pyſznym. BielKron 103v; Iż poſłał był Krol Káźimierz do Papieżá Luciuſá trzećiego poſły ſwe [...]/ przez ktore poſły roſkazał proſić oycá Papieżá o iákie kośći święthych dla nabożeńſtwá więtſzego nowych Krześćian. BielKron 356v; Látá 1516. Waśił Moskiewski Kſiądz/ nie máiąc bácżnośći ná ſłowá y vpominánie Ceſárſkie/ ktorym go przez poſły ſwoie vpominał/ áby s Krolem Polſkim álbo wiecżny pokoy wzyął/ álbo [...] cżynił krolowi ſzkody w Litwie BielKron 417 (55); Mącz 225a; SienLek 31v; A gdzieſz ſie podzieią oni klucżnicy/ ktorzy nie tylko oblicżnie/ ále y przez poſły [...] chłubią ſie iż mogą ty drzwi otwieráć y zámknąć wedle woley ſwoiey. RejAp 39 (2); Iáko Sláchćic ieden Floręnczki [...] wywołánym ze Floręncziey będącz/ wſkazał do Kozmuſá Kſiążęciá Floręnckiego przez poſłáńcá ſwego/ [...] iákoby grożąc tymi ſłowy. GórnDworz Q5v (2); HistRzym 84v; Abowiem to rozumiey kto cżyie poſelſtwo wzgárdzi/ iuż nie poſłá wzgardza/ ále onego co przezeń poſłał poſelſtwo ono. RejPos 234v (7); RejZwierc 206; WIele ſie thego przygadzáło zá ſthárych ludźi y dźiś ſie przygádza/ táiemnie liſty przesyłáć/ kto ſkim ma porozumienie ná to przes poſły BielSpr 49 (4); BudBib 4.Reg 19/23 (3); MycPrz II B4; CzechRozm 2v; PaprPan Gg3v; ModrzBaz 104 (3); A Grzegorz Papież wtory vpominać Pátryárchy y Ceſarzá y inne wſchodne Biſkupy nie przeſtał [...] przez poſły ſwoie/ áby onych błędow [...] zániecháli SkarJedn 198 (7); To też niewątpliwa/ Ze Graekowie Heleny nie tylko przez poſły/ Ale náwet y przez miecż domagáć ſię będą. KochOdpr C; SkarŻyw 131 (4); StryjKron 135 (4); ktorymi [słowami] on [Bóg] do nas w ſtárym y nowym przymierzu przez ſwe Poſłáńce mowił. CzechEp 234 (3); ReszPrz 68; ActReg 49 (2); GostGosp 38; [Tarkwiniusz] Thám przez poſły do Rzymá poſłáne/ prośił/ áby mogł do Miáſtá iáko priuatus wniść Phil E (7); OrzJan 129; WYDERKOF [...]: gdy kto pewną pieniędzy liczbę dochodu vroczyſtégo kupuie zá pewną ſummę, którą ná vroczyſty czás winien przez właſnégo poſłá odnośić. SarnStat 1269 (7); CzahTr F3v.

»przez pośrzednika« (1): Ten záś [zakon] dla tego Moyżeſzowym [nazywam]/ iż przez Posrzedniká Moyżeſzá ſynom Izráelowym/ od Bogá/ przez Anioły/ podány był. CzechRozm 90v.

»przez proroka(-ki)« = per manum prophetarum (prophetae), per prophetam (prophetas) Vulg, PolAnt; in manum (manibus) puerorum Vulg; in manus prophetarum, in manu (manibus) prophetarum PolAnt; in prophetis Vulg (262): OpecŻyw 147 (2); PatKaz III 87v; KlerWes A; WróbŻołt C4v (3); RejPs 110; RejJóz E8v; RejKup y4 (2); KromRozm I B2v (3); Po dányu też zakonu przez Proroki tákże [Bóg] obyecował nye tylko żydom/ ále wſſem narodom ludzkim Meſyaſſá KromRozm II i3v (7); KromRozm III B4v (3); DiarDop 110; GliczKsiąż B4 (3); gdyſz Pan Bog przes Proroká/ roſkazał nie tylko mowić/ ále wołáć y nieprzeſtáwáć/ kthory Prorok Boży mowi. Podnieś głos thwoy iáko trąbę KrowObr 134 (16); RejWiz 172 (2); y potwierdziłeś ſlowá twoie kthoreś mowił przez ſlugi twoie Proroki/ áby były przenieſione kośći krolow náſſych: y kośći oycow náſſych z mieyſcá ſwego. Leop Bar 2/24 (5); RejZwierz 123v; BibRadz Neh 9/30 (7); BielKron 90 (2); SarnUzn E; kthory [Duch Św.] mowił y opowiádał ſwiátu onę ſpołecżną wolą od thego [...] Boſtwá zezwoloną/ przez proroki y ine inſtrumentá ſwoie RejAp 197 (6); Y obacżył to był Pan z dawná/ iż tá trudność zakonu onego narodowi lydzkiemu [!] nieznośna byłá/ obiecał to przez Proroki ná wielu mieyſcach łáſkáwiey odmienić. RejPos 32v; iż Bog Ociec od wiekow zácżął w Boſtwie ſwoim Syná ſwoiego/ cżego potwirdził mocnie/ y przez Proroki RejPos 151; A tu ſie vcżcie nędzni páſterze/ [...] á ſtrzeżcie ſie onych ſrogich dekrethow á onych márnych przezwiſk od niego/ gdzie was przez Proroká zowie niememi pſy RejPos 168v; Gdyż ná cię [Bóg] mocno wołáć racży przez Ezáiaſzá Proroká: Iż iam ieſt Pan Bog twoy ktory ſcieram s ciebie wſzytki niepráwośći RejPos [236]v (78); RejPosWiecz2 91; RejPosWiecz3 98 (2); BiałKat c3v; Abowiem kiedyby on Duch przez Proroki mowiący o Kryſtuśie/ był Kryſtus Syn Boży/ tedyby dwá Kryſtuſowie Synowie Boży muśieli być GrzegRóżn 65; KuczbKat 1 marg (2); RejZwierc 88 (5); WujJud 25v; WujJudConf 17v; RejPosRozpr b3v; BudBib 2.Par 29/25 (8); BudBibKaw A2v; HistHel D; BudNT Act 2/16 (3); Aleć przedſię BOG to/ co wyrzekł przez ſwego Proroká/ cżáſu ſwego wſzyſtko wypełnił CzechRozm 170v (24); ModrzBaz 127v; SkarJedn 43; SkarŻyw 40 (2); á tu też záraz obácżyć trzebá, iż tenże Bog przez Proroki mowił, ktory świát stworzył, á nie ktory inſzy procż niego. CzechEp 274 (19); NiemObr 35 (4); Bo iáko im [Adamowi i Ewie] zákazał był Bog Oćiec z drzewá iednego owocu pożywáć/ ták też przykazał nam przez Proroki/ [...] ábyſmy ſię obżárſtwá y opilſtwá wyſtrzegáli WerGośc 210 (3); Mowiſz przez Proroki do nas/ iż przez ſwoię ſwiętą łáſkę ſam z námi mieſzkaſz ArtKanc H16 (9); KochWr 23; LatHar 91; KołakSzczęśl A4v (3); WujNT Matth 1/22 (9); SiebRozmyśl Ev; vważenia y pámięći godna ieſt ſentencia/ ktorą P. Bog przez Proroká o vpadku Zydow w niewolą Pogáńſką wydał PowodPr 11 (9); SkarKaz 387b; SkarKazSej 701b.

»przez ręce (rękę)« = per manum, in manu Vulg, PolAnt; per manus Vulg, JanStat (54): LibLeg 7/11v (2); KromRozm I D (2); KromRozm II c (2); ále náſmyewáyą ſye [heretycy] z tego [...]/ co v nas przez biſkupy y kápłany/ wedle tego yáko nąm przodkowye náſſy yákoby przez ręce podáli/ á [...] porządnye ſpráwowano bywa. KromRozm III K8 (2); LubPs R5v marg; Leop Ex 35/29 (5); A coż po thym/ gdy my potomſtwo ich [...] rzecży poſtánowioney/ nam ná piśmie przez ręcze podáney/ [...] záchowáćeſmy nie vmieli. LeszczRzecz A3v; BibRadz *2v (2); SarnUzn D2v (2); BudBib I 214d marg (2); BudNT Act 11/30; CzechRozm 90; CzechEp 320; Iáko náuka ieſt przez ręce podána/ ták y ſtroże tey náuki/ kápłani y Biſkupi/ ieden ná drugiego mieyſce náſtępował ReszPrz 102; ActReg 160; GostGosp 58; WujNT Act 11/30 (2); Z tych tedy miar/ żeśćie W.M. moi M. Pánowie [...] mnie do wydánia tych dwoygá nowych kárákterów Polſkich [...] podporą byli: ſłuſznie y przyſtoynie téż przez ręce W.M. y pod imięniem W.M. oyczyznie téyże podáné bydź máią. JanNKar Bv; A gdy [żołnierze] máią iźdź do obozu/ pieniądze ná dwie ćwierći látá dáné im będą/ przez ręce Rotmiſtrzowſkié. SarnStat 366; [list] z pewną wiádomośćią náſzą dáliſmy [...] przez ręce Vczćiwégo w Pánu Kryſtuśie Oycá Páná Kreſłauſá z Kurozwiąk SarnStat 939 (22); tedy tę Propoſicią ſpiſawſzy/ podawam wſzyſtkim ſtanom tey Nawy/ przez ręce y obronę Wáſzey K.M. iáko przedniego Zeglarzá PowodPr 2; SkarKaz 7b.

»przez świadki« = per testes JanStat (4): iż ieden tylko przez przyśięgę powodową o mężobóyſtwo ma bydź ſkazan y karan: á inni towárzyſze obwiniónégo przez dobré y ſłuſzné świádki o mężobóyſtwo y o rány bedą powinni ſie ſpráwić SarnStat 603; iż gdy mieſzczánin [...] komu czego pożycza/ [...] przez [= bez] Cyrographu álbo liſtu/ [...] Mieſczánin ma przez świádki dowiéźdź/ iż pożyczył SarnStat 692 (4).

»przez tłumacza(-e)« (10): abowyem [bracia] nye wyedzýeli by Iozef ich mowę rozumyał dlatego iż przez tłumatza mowił HistJóz C3; FalZioł +2v; LibLeg 10/93; [kniaź moskiewski] tákieſz wźiąwſzy Kubek złoty/ mowił przez Tłumácżá Láćińſkiego do obu náiu z oſobná. BielKron 435 (3); tedy (iáko Herodotus przez tłumácżá Cicerona powieda [ut Herodotus Cicerone interprete ait]) zá onych dawnych cżáſow/ Krole dobrze obycżáyne obieráno. ModrzBaz 18; Bo Krol nowy Ludwik [Węgierski] iáko Cudzoziemiec żadnego do ſiebie Polaká niepuſzczał/ á wſzyſtki rzeczy przez tłumácze odpráwował StryjKron 452; PaprUp B3v; KlonFlis H2.

»przez usta [czyje]« = kto przekazał; per os Vulg, PolAnt; ex ore Vulg; per ossa Cn (66): PowUrb +2v; OpecŻyw 12v; Iezu ienzes przez vſta prorokow przepowiadał/ Iżes miał przydz na then ſwiat. ſmiłuy ſie nad nami. TarDuch A8v; FalZioł IV 53c; Ty Pánye zacny zaſtęp poſłow twych przypráwiſz/ Przez ktorych vſtá ſłowá twe ſwyęte obyáwiſz LubPs P5; Leop 2.Par 36/21 (2); BibRadz Luc 1/66 (2); BielKron 108; OrzQuin L3v; GórnDworz Z; HistRzym 127; A tho wſzytko co w Boſkim vmyſle ſwoim przeyrzał/ tedy to Duchem ſwym s. przez vſtá ludzi ſwięthych iáwnie á iáſnie opowiedáć racżył. RejPos 11v; A kochay ſie w tym co thu Duch s. pocieſzyciel twoy powieda tobie przez vſtá ſtárcá tego Symeoná s. Iż then Pan tobie ma przyść ná powſtánie twoie RejPos 30 (22); BiałKat c; KuczbKat 415; Tych ſie [słów] my trzymamy/ pámietáiąc ná [...] Dekret Páńſki ktory wydał wſzemv świátu przez rozmáite vſtá Prorockie WujJudConf 8v; BudNT Act 3/18; wy wiećie/ powiáda [św. Piotr]/ bráćia/ iż mnie Bog ná to obrał zdawná/ áby przez vſtá moie pogánie przyięli Ewánielią y wierzyli. SkarJedn 95; Bo ieſliż [Jezus] w żywoćie mowił przez vſtá mátcżyne: á cżemuż vſtámi ſwymi vrodźiwſzy ſię nie oznaymił mową niedoſtátku y boleśći ſwey/ ále płákánim CzechEp 194 (5); NiemObr 71 (3); ReszPrz 7 (4); przyſłuchay ſię iedno onym ſtráſznym [...] dekretom Boſkim ná pijánice/ przez vſtá Prorockie y Apoſtolſkie ferowáne. WerGośc 212; ArtKanc A17v; PaprUp L2v; LatHar 45; KołakSzczęśl C; że od dawnego czáſu Bog mię obrał miedzy námi/ áby przez vſtá moie Pogánie ſłucháli ſłowá Ewángeliey WujNT Act 15/7 (7); PowodPr 6; SkarKaz 243b.

b. W przekazywaniu działań (1408):
α. O działaniach Boga za pośrednictwem Chrystusa, Ducha Św. i aniołów, wyjątkowo Maryi za pośrednictwem Chrystusa (349): Pozdrowiona bądz blogoſlawioná matko Kryſtuſowa/ [...] ktorás zaplacila grzéchy ſwiata przez twégo ſyna OpecŻyw 185v (3); [Panna Maryja] przewyſzyla moczarze tako rzekącze anyoly przeſz ktore pan bog mocz ſwoyą vkaſzvye PatKaz II 54 (5); PatKaz III 91v; TarDuch C7v; WróbŻołt Y4v (7); RejPs 88v (4); SeklWyzn g4v; SeklKat D4; MurzHist I2v; MurzNT Luc 3/6; A nic inego nye yeſt tá to Ewányelia yedno [...] poſelſtwo od Bogá/ iż nam przez Syná ſwego yedynego [...] wſſyſtkę myerźyączkę y winę odpuſćił KromRozm II c3 (3); KromRozm III E6v (3); LubPs F4v marg; I co ieſt przeć ſię Páná Iezu Kryſtá/ [...] iedno mowić do tzternaśćie pomocnikow Wemſzy/ niechay nas Bog przes was zbáwi? KrowObr 193 (6); Leop Act 17/31 (3); Niech tedy ſam pan Bog wſzechmogący przez Duchá ſwego s. thę miłość w ſercach wſzytkich do tego należących ſpráwi LeszczRzecz A6v; BibRadz *2v (6); bo wſzytko záwſze cżynił Ieden Bog Oćiec przez Syná ſwego w Duchu święthym GrzegRóżn B; á kthory [Bóg] też nic nigdy o ſobie słowem y vcżynkiem nie pokazał/ bo nie miał nikogo przez kogoby to vcżynić miał. GrzegRóżn C2; Nie ſtworzył niebá y źiemie Bog Iſtność ábo Troiáki/ ále Bog Oćiec przez Syná ſwego w Duchu S. GrzegRóżn H4v; Náſz Bog ieden ktory ieſt Oćiec/ posłal Syná ſwego ná świáth/ y przezeń nas ſobie poiednał GrzegRóżn L3 (36); SarnUzn C5v (7); RejAp 156v; HistRzym 40; Bądź pochwalon miły Pánie/ [...] [iż] wypełniłeś wſzytkę wolą ſwą w ludzioch przez tego to ſyná ſwoiego RejPos 20v; bo to był obiecał nie tylko w Ráiu/ ále y Abráámowi/ y Izáákowi/ y Dawidowi/ y inym Pátryárchom/ iż im miáł zeſłáć to ſwięte á obiecáne plemię/ [...] przez ktore ieſzcże w łáſkę iego mieli przydź wſzyſcy ći nędzni narodowie ludzcy RejPos 102v (25); RejPosWiecz2 92v (6); BiałKat C (5); GrzegŚm 18 (3); Iáko Lotá [...] zoney ſrogiey okrutnośći/ [...] miłośćiwie á łáſkáwie przez Anyoły ſwoie wywieść racżył. RejZwierc 124 (2); WujJud 59 (4); WujJudConf 47 (5); RejPosRozpr b3v; BudNT b6v (2); Bo iákom ći to iuż powiedział/ wſzyſtko przed tym Bog przez Anioly działał: á nie tylko przed Zakonem/ ále też y pod Zakonem. CzechRozm 47; iż zakon wyniść miał z Syonu/ á ſłowo z Ieruzálem: á wyniść miał przez Dawidowewego [!] potomká CzechRozm 93; Iákoż y inſze wſzyſtkie dáry duchowne/ BOg ſam przez iednegoż Chriſtuſá ná nas wſzyſtkich wylewa CzechRozm 190v; że ſie o to Szátan ſtára/ iákoby [...] vſpráwiedliwienie náſze z łáſki BOżey/ przez Iezuſá Chriſtuſá z wiáry/ opływáiące/ we złe mniemánie przywiodł. CzechRozm 222v (56); KarnNap A4v (2); wiecżna chwałá y pokłon bądz tobie [...]/ yżeś mię przez ſyná ſwego z mocy niepobożney ręki wybáwił SkarŻyw 70 (7); iż piſmá ś. Bożego wyrozumienia/ nie dáią ludźie vcżeni: [...] ále tylko Bog ſam/ á Chriſtus Pan od Bogá dány náucżyćiel: y to ieſzcże przez duchá ś. CzechEp 123; iż Bog porádźiwſzy ſię ſyná/ ábo prze zeń/ ábo z nim cżłowieká ſtworzył CzechEp 183; ták/ że pierwſza oſobá [Trójcy Św.] nie ma nic nád wtorą y trzećią/ áni pierwſza przez wtorą cżyniłá/ ále záraz wſzytkie. CzechEp 214; ktory [Syn] ieſt ſłowem Bogá Oycá: przez ktore wſzytko ieſt ſtworzono CzechEp 276 (49); [Jezus] Bogá nawyżſzego ſynem (ktory go przez duchá ſwego ś. w żywoćie pánienſkim ſpłodźił) y cżłowiekiem niebieſkim názwány ieſt. NiemObr 97; Dla tego iż [Bóg] poſtánowił dźień/ w ktory ma ſądźić świát/ w ſpráwiedliwośći przez mężá/ ktorego náznácżył NiemObr 108 (16); Coć nam Bog wiecżny záślubił/ Duchem ſwym tego potwierdźił/ toć nam ſpełni záiſte/ przez Kryſtuſá Syna ſwego ArtKanc O4 (8); O Pánie Boże/ ktoryś przez iedynego Syná twego/ rośćiągnione ſzeroko Dyabelſkie okrućieńſtwo y moc od ludu twego oddálić [...] racżył/ oddal y od ſługi twego [...] wſzelkie zdrády LatHar 624 (9); Skąd łácno ieſt poznáć ſrogą nienawiść ſzátáńſką przećiwko tey Pánnie/ ktora przez naśienie ſwe błogoſłáwione ſtárłá głowę iego. WujNT 397 (29); Bog przezeń [przez Chrystusa] z świátem ſię poiednał/ y przez kreẃ krzyżá iego wſzytko vſpokoił. SkarKaz 209a (6).

Połączenia: »od ... przez« [szyk 10:1] (11): KrowObr 153v; Ktory [Chrystus] dźiwnie od Oycá przez Słowo pochodźi GrzegRóżn N2 (2); ktorego [życia wiecznego] naśienim ieſt ſłowo y Duch Kryſtuſow. Ktorego bierzymy od Bogá przez Kryſtuſá GrzegŚm 53; iż tego nie rozumiem/ ktorymby ſie to ſpoſobem ſtáło: że vſpráwiedliwieni ieſteſmy od BOgá przez Iezuſá Chriſtuſá. CzechRozm 216v (4); A Meſyaſz tho co ma od niego [Boga]/ iáko od źrzodłá ma. Przez ktorego potym y inſzy od tegoż Bogá tego cżym ſą doſtáwáią. CzechEp 321 (2); iż nie od Bogá przez Chriſtuſá/ [...] ále z nátchnienia ſzátáńſkiego [...] wáſzy Papieże tych tytułow doſtáli. NiemObr 60.

»z ... przez« (3): iż [Jezus] z Bogá prawdziwego/ przez duchá iego ś. ieſt w żywoćie ſpráwiony CzechRozm 62v (2); Ci [potomkowie Adama] ſię zwáli ſynmi Bożymi (bo duchowny rodzay z Bogá przez obiecánego Meſyaſzá bráli) SkarŻyw 268.

Wyrażenia przyimkowe: »przez naczynie« (2): Drugie abſurdum ſtądby vroſło/ że by było dwá ſtworzycielow tym obycżáiem/ ieden to nacżynie przez ktore ſtwarzał/ á podleyſzy: á drugi ten ſam ktory ieſt głową ſtworzenia/ á zacnieyſzy. SarnUzn C6; ktorzy [arianie] twierdźili iż Bog oćiec przez ſyná/ iáko przez doſkonáłe nácżynie wſzytko ſtworzył CzechEp 181.

»przez pośrzednika« (3): ábowiem gdyż Bog nigdy nic z námi nie cżyni/ iedno przez Syná ſwego Pośrzedniká/ wſzytko bowiem przezeń ſtworzył GrzegRóżn C; Ale ieſli tego Bogá ſwego nie dowiodą/ żeby [...] miał Syná/ tedy oni y Pośrzedniká/ przez ktorego ſie wſzytko ſtało/ po prożnicy [...] chcą wiernym Bożym zálecić GrzegRóżn Cv (3).

»przez ręce [czyje] (rękę [czyją])« = przez kogo; cum manu Vulg (2): Przeto Prorok mówi: Wyſzedłeś/ miły Pánie/ ná zbáwienie ludu twego/ ná zbáwienie z Meſyaſzem twoim. A to w ten czás vczynił: kiedy przez ręce Syná ſwego wykonał zbáwienie ludzkie. BiałKat 81; WujNT Act 7/35.

β. O działaniach Boga i szatana za pośrednictwem ludzi, zwykle wybranych, przeznaczonych do tego (wyjątkowo zwierząt) (378): Blogoſlawiona bądz ty przez ktorą blogoſlawieńſtwo rodzaiu mému ieſt obietzáno. OpecŻyw 184v (7); PatKaz I 15; obral duch ſzwyąty tą mylą panną zwyecznoſczy [...] yſz przeſz nyą chczyal ukazacz ſwe myloſyerdzye ſzwyatu PatKaz II 48v (16); rzekl [Bóg do szatana] a wzdy ona ze thrze glouą twą przeſz ktorąſz chczyal me wczyelenye przekazycz PatKaz III 99v (12); RejPs 154; RejRozpr K3v; RejJóz A3v marg; SeklKat P3v (2); Dariuſa y Perſyſkie Pany [...] przez Alexandra wielkiego racżył Pan Bog na głowę porazić HistAlHUng A3v; [Antychryst] záczął rozmáite á przećiwne błędy myedzy krzeſćiyány śiać przez kácerze/ pod poſtáwą ſlowá Bożego. KromRozm I M4 (3); MurzHist D (2); i pan/ iako wielé przes wzgardzóné v świata ludźie/ mjiaiąc zácné/ ſprawuie MurzNT 11; [Chrystus] Przez Apoſtoły y namyáſtki ich ludźye ku wyerze náwrácał KromRozm III G2 (15); DiarDop 101 (2); BielKom G5v; LubPs Y (2); O Floryánie Swięty/ przesćię Bog konie vzdrawia y dáie vpádłym odpuſztzenie grzechow KrowObr 172v (3); Leop Ios 24/10 (5); Gniewaymy ſye ná ludźie/ ále bądźmy vrzędu poſłuſzni/ to wiedząc pewnie/ iże przes złe Biſkupy/ Pan Bog ſpráwuie zbáwienie náſze OrzList f2 (3); BibRadz *5; Thedy rzekł Gedeon do Bogá/ Ieſliż przez mię wybáwić chceſz lud Izráelſki iákoś powiedźiał. Oto ia [...] BibRadz Iudic 6/36; Stoyćiez wy tey nocy v brany/ á ia wynidę z ſłużebnicą ſwoią/ á Pan rátuie Izráelitow przez mię w tych dnioch w ktorycheśćie miáſto podáć ſlubowáli. BibRadz Iudith 8/21 (8); Pan Bog ſam Kápłaná pierwey poſtánowił/ á potym przez Kápłaná/ Krolá ludźiom poświęćił OrzRozm D3v (3); [czart] pokuśił ſie pirwey o nię [Ewę]/ iákoby mogł przez nię zruſzyć á odiąć nieśmiertelność cżłowiecżą BielKron 1v; Piſał też Márdocheuſz do Zydow do Ieruzálem/ áby ty dni wiecżnie były święcone w ktore Páná Bogá vbłagáli/ iż racżył lud niewinny wybáwić od śmierći nieprzyiacielſkiey przez krolá Aſweruſá y Heſter. BielKron 115v (12); GrzegRóżn A2v (2); Nie wątpiſz w tym nic/ iż Króleſtwo Polſkié ieſt ludem wybránym: iż ma Królá/ przez którégo Pan Bóg rozliczné dáry ſwé nam w Króleſtwie Polſkim dáie OrzQuin N3 (22); ieſzcżes ſie rozroſł á roſkorzenił [marny człowieku] ku márney pomocy iemu [szatanowi]/ iż on przez cię w tym kroleſtwie Páńſkim roſciąga ſkrzidłá ſwoie RejPos 54v (13); BiałKat 63v (4); BielSat G; HistLan Ev; KuczbKat 210; Y iáko gdyż Pan żadney krzywdy nie ćirpi/ dziwnie ie [Żydów] wywiodł z niewoley y z ziemie oney przez Moiżeſzá RejZwierc [203]v (8); Prawdá/ żeć to Szátan [...] przez was ſwe Miniſtry broi; ále z ſpráwiedliwego dopuſzcżenia á ſkarániá Bożego WujJud 4v (5); RejPosRozpr c (4); RejPosWstaw [1432]v (2); Y włożę pomſtę moię ná Edomá przez lud moy Izráelſki BudBib Ez 25/14 (3); MycPrz I A4v; iáko Iehozuáſz przez ktorego Bog/ iáko przez wiernieyſzego/ [...] wiele możnych y zacnych krolow pomordował CzechRozm 104; Gdyż też on y obłudnym złym y niezbożnym krolom pánowáć dopuſzcża/ [...] áby lud zły przez nie pokarał y gniew ſwoy pokazał CzechRozm 246 (33); PaprPan Eev (2); Co ieſliże Bog Nábuchodonozorá sługą ſwoim zowie/ zá ktorego ſpráwą Zydy poráźił: áza nie będżie [!] zwał Turká sługą ſwoim/ przez ktorego Węgry ſkarał? ModrzBaz 127v (3); SkarJedn 157 (3); Cżemu przez kruká karmił P. Bog sługi ſwoie. SkarŻyw 52; Potępiony Arryuſz/ ktory Boſtwo Syná Bożego bluznił: gdy przez Zbor Niceńſki/ [...] ná głowie ſtárty/ ogon iáko chytry wąſz przez ſwe vcżnie/ podnośić pocżął SkarŻyw 388; Gdy tedy przez nię [Deborę] wybáwić lud ſwoy miał Pan Bog: dał ziáwienie y pewną wiádomość Deborze/ o zwyćięſtwie. SkarŻyw 559 (20); Powieda tedy to o ſzátánie/ iż on nie w ſwey/ ále w poſtáći wężowey/ oſzukał cżłowieká: [...] choćiaż tám nie gołey poſtáći/ ále wężá prawdźiwie/ przez ktorego to ſzátan cżynił być rozumiemy. CzechEp 203; Pan Bog ſam/ rozwaláiąc budowánie Antychryſtowſkie [...] przez Luterá dách naprzod zrzucał CzechEp 224; Znałem ia niektore [...]/ ktorych Antychriſt Rzymſki/ przez ſwoie dawnieyſze dworzány/ tymi iábłuſzkámi ſwoimi połowił: y barzo niektore z nich vbogáćił CzechEp 350 (18); NiemObr 38 (4); ReszPrz 94; BielSen 14; ArtKanc O17; GrabowSet C3; LatHar 548 (2); Nie wſzędy Pan Bog cudá czyni/ ále obiera ná to pewne mieyſcá y perſony/ ná ktorych y przez ktore cudá czyni WujNT 208 (17); PowodPr 12 marg (4); iż święći v grobow ſwoich y indźiey wiele ludźiom przyczyną pomagáią/ y wielkie cudá czyni przez nie P. Bog. SkarKaz 636a (18); Obá miecze dáne Piotrowi. iednym ſam władnie/ to ieſt duchownym/ drugim przez krole y pány SkarKazSej 679a (3).

Połączenia: »przez ... na« (2): że co Chriſtus z woley Oycá ſwego ná iednego ktorego wyleie/ tedy też to záś przez onego y ná inſze opływa. CzechRozm 190v; NiemObr 29.

»od ... przez« [szyk 18:2] (20): KrowObr 86; tha [ofiara u Żydów] ſie też ná dwoie dzyeliłá/ iednę cżęść palono/ druga ſzłá ná pożywienie kápłanom/ ná znák/ iż ocżyścienie grzechow ſzło od Bogá przez kápłany. BielKron 38v; (nagł) Iáko Kośćioł Antykryſtow od Bogá przez nacżynia iego obala ſię/ ábo bywa obálon. (–) GrzegRóżn F4; áby ón [biskup] z mieyſcá ſwégo świéćił człowiekowi Swieckiému [...] świátłośćią nie ſwą/ ále Bożą/ iemu od Bogá przez Zwiérzchność Kápłáńſką vżyczóną. OrzQuin G3v; Téżći Tureckié/ to ieſt/ Kácérſkié Páńſtwo/ ma Królá/ ále nie od BOgá przez Kápłaná OrzQuin I2 (8); CzechRozm 114; [heretycy] żadnego ſakrámentu ná zbáwienie/ y ku pożytku duſznemu/ ſpráwić żadną miárą/ áni dáć bez mocy od Chryſtuſa przez Apoſtoły podáney/ nie mogą. SkarJedn 35 (7); Bo káżdy Chrześćiáńſki koronę ſwoię [...] od Chryſtuſá przez kápłaná iego bierze. SkarKazSej 681a.

»sam (przez się) ... przez« [szyk 2:1] (3): obiecował Bog [...] páſterza inſzego [...] poſtánowić: ktoryby ſam á nie przez oſobliwego Wikáryego Papieżá Rzymskiego owce iego páſł CzechEp 332; ReszPrz 45; P. Chriſtus nie ſam przez ſię ále przez Apoſtoły y ich namieſtniki lud ſwoy karmi chlebem ſłowá ſwego WujNT 64.

Wyrażenia przyimkowe: »przez instrument(a)« (3): tedy to ták z dawná wiemy/ iż to ták wielmożne [...] Boſtwo nigdy ſámo przez ſię z żadnym ſtworzeniem nie mowiło/ iedno záwżdy przez iáki inſtrument/ álbo przez Anyołá/ álbo przez Proroká RejAp 4v (2): A ácż przez inſtrumentá on [Bóg] ſpráwuie ſpráwy ſwoie/ iáko tu przez Anyołá ſpráwowáć racżył/ ále ty inſtrumenthá nic nie mogą áni vmieią bez woley ſwiętey iego. RejZwierc 199v.

»przez naczynie(-a)« (16): KromRozm III K7v; KrowObr 151 (2); BibRadz *5; GrzegRóżn F4; LeovPrzep a2; Kápłan v Bogá wybránym y wiecznym naczynim ieſt/ przez któré ſpráwiedliwość ſwą Bóg [...] ludźiom dáie. OrzQuin X4 (2); RejPos 338 marg (2); A iżbyśćie też vmieli vchodźić chytrych ſámołowek ſzátáńſkich: ktorych on bárzo wiele/ [...] ná wſze ſtrony/ przez nacżynie y pomocniki ſwe nábudował. CzechRozm A7 (2); Z Dopuſzcżenia Bożego może Cżárt [...] trudnośći/ y niemocy przez nacżynie ſwoie Cżárownice álbo cżárowniki zádawáć SkarŻyw 36 (2); CzechEp 232 marg (2).

»przez poruczniki« (1): Dałby to był Pan Bog/ ábych y ia naypodleyſzy ſługá iego/ [...] ćiebie ſławna Polſko [...] mogł był záſtáć w tym vſzykowániu [...]/ wktorym ćię/ on wodz niebieſki/ przez przednie Porucżniki ſwe/ Woyćiechá y Stániſłáwá SS. zdawná był ſpráwił PowodPr 4.

»przez posłańce« (3): iedná głowá Chryſtus dwoy ma rząd w kośćiele ſwoim: ieden táiemny w Duchu/ [...] á drugi iáwny przez ſwoie poſłáńce SkarJedn 58 (2); ktory [diabeł] ſię ták w tym iednym/ miłym [...] dyſcypule [tj. Lutrze] bárzo był zákochał/ iż go nie tyłko [!] przez poſłáńce ſwe Heretyki/ Zydy/ y Turki/ ále y ſam nákoniec oſobą ſwą Kátechiſmu vcżył ReszPrz 45.

»przez ręce (rękę) [czyje(-ą)]« = przez kogo; in manu, per manum Vulg, PolAnt; cum manu, in manibus, per manus Vulg (28): PatKaz II 49v; Iezu ktorys na tobie moczną opoką koſcioł twoy przez ręcze ſwiętych twogich zbudował. ſmi⟨łuj⟩ ſie nad nami. TarDuch C8v; RejJóz O7v; Y záprzedam ſyny waſſe/ y corki waſſe przez ręce ſynow Iudſkich: á zaprzedádzą ie Sabeycżykom národowi bárzo dálekiemu Leop Ioel 3/8 (4); Pan Bog ták mowi/ Vczynię koniec wiełkośći Egiptſkiey/ przez rękę Nábuchodonozorá Krolá Bábilońſkiego. BibRadz Ez 30/10; Wyſuſzę ieźiorá á záprzedam źiemię w ręce złośnikow/ y ſpuſtoſzę źiemię ze wſzytkim co w niey ieſt przez ręce poſtronnych BibRadz Ez 30/12 (7); BielKron 113v; BudBib Iudic 15/18; CzechRozm 184 (3); Záwſzeſcie vwodzili pocżty ſwoie cáło/ Ale nieprzyiacielſkie nie vſzły wam nigdy/ Bog ſie przez ręce wáſze mśćił nád nimi krzywdy. PaprPan V2v; [św. Bonifacjusz] wyſłał iednego do Rzymu/ dáiąc znáć Papieżowi o tey łaſce ktorą przez ręce iego woznáymieniu imienia Chryſtuſowego y zbáwieniu ludzkim P. Bog cżynił SkarŻyw 517 (2); WujNT Act 7/25 (3); PowodPr 11; SkarKazSej 696a.

»przez [czyje] wargi« = przez kogo (1): dayże moc [przeciw Asyryjczykom] w ręce mnie wdowie ktoram vmyſliłá A poraś przez me omylne wárgi [ex labiis deceptionis meae]/ ták sługę iáko y páná BudBib Iudith 9/10.

γ. O pośrednictwie Chrystusa, Ducha Św. i świętych między ludźmi a Bogiem (243): OpecŻyw 96; PatKaz I 15v; PatKaz III 124; RejRozpr B3v; LibMal 1545/103v; Przes ſwięte do Boga muſyſz. Cy ktorży do Krola chadząyą/ Przes Marſzalka prziſtep maią. SeklKat A4 (13); MurzNT 176 marg; Pyotr śwyęty też piſſe do Krzeſciyánow/ Abyſcye ofyárowáli ofyáry duchowne/ przyyemne Bogu przez Yezuſá Kryſtuſá. KromRozm II l3 (3); Boże przes Filipá y Iákubá/ niechayći będą wdziętzne zaſlugi. KrowObr 162v; Day Boże/ ábyſmy przes Monikę od związek grzechow náſzych byli wybáwieni KrowObr 172v; O Márya rátuy nas/ ábyſmy grzeſzni przes ćię byli z Bogiem poiednáni KrowObr 176; Izaſz tu nieſlyſzyſz/ iáko Duch Swięty mowi? Iż Kryſtus może zbáwić doſkonále/ ktorzy przezeń idą do Bogá? KrowObr 181v (44); áby we wſſyſtkich rzecżách byłá cżeść Bogu przez Iezuſá Chryſtuſá Leop 1.Petr 4/11 (5); BibRadz Ioann 14/6 (3); BielKron 73v (3); Boć ieden Bog/ od niego wſzythki rzeczy mamy Ieden Kryſtus á przezeń wſzego doſtáwamy GrzegRóżn O2v (11); Bo ácż więc drudzy [...] powiedáią/ iż przez pány do krolá/ á przez ſwięthe do Bogá. RejPos 133 (5); BiałKat 81; GrzegŚm 67; A ták ſłuſznie wſzytká tá cżeść/ ktora ſie Swiętym wyrządza ſámemu Chriſtuſowi przynależy/ od ktorego y przez ktorego Swięći wſzyſtko máią. WujJudConf 56 (2); RejPosWstaw 21v; Mowi mu Ieſus. Ia ieſtem drogá/ y prawdá/ y żywot/ nikt nie przyidzie do oycá iedno przez mię. BudNT Ioann 14/7 (3); iáko zá ſtárego Teſtámentu żaden przyść nie mogł do Bogá/ iedno przez Moyżeſzá CzechRozm 23v; Ale żeby też ći/ ktorzy ſie raz z łáſki BOżey będąc z świátá obránymi/ [...] ſtáli świętym Ofiárownictwem/ ku ſpráwowániu ofiar duchownych/ á BOgu przez Iezuſá Chriſtuſá przyiemnych CzechRozm 249v (30); KarnNap D3; A ták to co Bog dał zbieraymy przez vbogie wniebie SkarŻyw 101; Chwalmy Páná Bogá ktory ták miłośćiwie grzeſzące przyimuie/ ktorzy go przez tę niepokaláną Bogárodzicę proſzą. SkarŻyw 173 (7); Bo nie ná to ſą Chriſtyánie wezwáni/ áby drugich prześládowáli/ [...] ále/ áby będąc Ofiárownictwem duchownym/ przez Chriſtuſá Bogu duchowne ofiáry ofiárowáli CzechEp 101; A coż inſzego y ku ktoremu inſzemu końcowi Chriſtus mowił y vcżynki cżynił/ ieſli nie ku temu ábyſmy ſię prze zeń [...] z Bogiem oycem poiednáli CzechEp 312 (16); NiemObr 9 (5); ReszPrz 60 (2); A ták w nim ſámym vfaymy/ przezeń wſzyſtkiego żądaymy ArtKanc F3 (5); Toć to ieſt on korab [Panna Maryja]/ [...] przez ktory/ nie ośmioro ludzi/ ále wſzyſtek świát wſtęp ſobie vcżynił do przywrocenia y záchowánia zdrowia duſznego LatHar 477 (12); [kacerz Szymon uczył] iż Chriſtus nie doſyć ieſt ku poiednániu y zbáwieniu/ ále przez ánioły poiednánie y przyſtęp do Bogá mamy. WujNT 693; Przez niego [Jezusa] tedy vſtáwicznie ofiáruymy Bogu ofiárę chwały/ to ieſt/ owoc vſt wyznawáiących imieniowi iego. WujNT Hebr 13/15 (15); WysKaz 48; SiebRozmyśl E3; A im ſię kto zacnieyſzy korzy y modli: tym więcey czći tego przez ktorego czego prośi. SkarKaz 636b (10).
Wyrażenia przyimkowe: »przez pośrzednika« (7): Abowiem w Duchu iego ktory nas vcży wołáć/ Oycże/ Abbá/ przez Kryſtuſá iedynego Pośrzedniká ktory drogą ieſt/ przyſtępuiemy do Oycá GrzegRóżn B; my theż o Bogu mowić/ ábo z nim mowić/ ábo ſpráwy iego obácżyć/ nigdy nie możem iedno przez pośrzedniká GrzegRóżn C; Artykuł V. O chwale/ cżći/ y Modlitwie/ ktora ſie cżyni BOgu przez iedynego Pośrzedniká CHRiſtuſá Páná. WujJud b4v (2); CzechEp 86 (2); SkarKaz 636b.

»przez przyczynę(-y) [czyją(-e)]« (29): Day Boże/ [...] ábyſmy przes iey [Maryi] przytzynę/ od przyſlych złych rzetzy/ y od ſmierći wietzney/ y nagłey byli wybáwieni. KrowObr 162 (8); Bog śiłá rzecży inácżey iedno przez przycżynę Swiętych niedáie. WujJud Llv (3); RejPosWstaw [1434]v (2); SkarŻyw 357 (2); SkarŻywBog 358; ReszPrz 60; Ku tobie ſię wſzyſcy vćiekamy/ w tobie ſámym ſwe vfánie mamy/ racż nam przez twego Syná przycżyny/ odpuśćić iuż wſzyſtki náſze winy. ArtKanc P4; RAcż Pánie/ prośimy ćię/ odpuśćić grzechy ſług twoich: ábyſmy przez przycżynę mátki Syná twego/ Páná náſzego/ byli do zbáwienia przywiedźieni LatHar 411 (11).

»przez ręce [czyje]« = przez kogo (1): ia to cożkolwiek ieſt prace w tych kśięgách podiętey/ Pánu á Zbáwićielowi náſzemu [...] przez ręce błogoſłáwioney Pániey náſzey/ Pánny y mátki iego MARIEY [...] oddawam y ofiáruię. WujNT przedm 27.

δ. O pochodzeniu Ducha Św. [w tym: od Ojca przez Syna (7)] (10): Wſzyſcy Grekowie práwowierni nigdy tego przeć nie mogli áni mogą/ iż Duch S. ſynowſki ieſt: A iż od oycá pochodzi y od ſyná ábo przez ſyná. SkarJedn 283; Lecż Zbor wſzyćiek Grecki [...] ná tym ſtánął/ iż Duch S. pochodzi od oycá y od ſyná/ [...] iedną iſtnośćią/ iednym thchnienim/ przez ſyná iáko iednoiſtotnego y iednoprzyrodzonnego. SkarJedn 292 (8); Abowiem y duchá nie ſkąd inąd być rozumiem/ iedno od oycá przez ſyná. CzechEp 247 (2).
ε. O człowieku (czasem o złych mocach) działającym na czyjeś zlecenie, rozkaz, w zastępstwie kogoś lub w czyimś interesie (324): MetrKor 31/622; yako hoyczecz moy nyegdy Ian Rozdzelyl szya przesz nygdy Slachathnyego Andrzeya Canya sbrzwmynya y zatrzymal Roszdzal swysthkyego Rvschayanczego y leschadzego wpokoyan ZapWar 1513 nr 2063 (9); OpecŻyw 26v; ForCnR Cv; MiechGlab **v (2); ComCrac 12v (2); ConPiotr 33; LibMal 1551/163v; KromRozm III L6v; że jako nam WKM przez ty urzędy z dawna w Rzeczypospolitej postawione rozkazować a nas rzędzić i sprawować raczysz przez księżą biskupy IchM, przez IchM pany wojewody, starosty a kanclerze, tak ukazowaliśmy WKM że ty urzędy nie zachowywają tej ś. sprawiedliwości Diar 69 (4); Biała głowá ieſli ieſt powodem/ tymże ſpoſobem Gwar vczyni/ ále przes opiekuná s Práwá potwierdzonego. GroicPorz v2v (8); A niekthorzy z nich mowili: Ze przez Beełzebubá [...] wygania dyiabelſtwá. Leop Luc 11/15 (4); Stároſtowie ſądy Grodzkie w ſzeſć niedźiel máią ſądźić/ ktore przes Woznego ná tydźień przed tym máią wywołáć UstPraw A2v (7); BibRadz 1.Reg 22/8 (3); Krol iáko nas broni/ przez Hetmány/ przez Woiewody/ przez Káſztellany/ przez Stároſty ſwe/ tákże też nas ſądźić będźie przez wybráne ludźi OrzRozm T3; Ziemiánin vżywa Polſki/ iáko żołnierz Koronny: Hándlownik vżywa iáko ſługá/ przeż [!] ktorego tego nábywamy czego domá niemamy OrzRozm V2v; Zydowie rozgniewáli Páná Bogá ſwoim niepoſłuſzeńſtwem/ przeto ie dał w moc nieprzyiacielom ich/ iż ie Labin Kánáneyſki krol [...] przeſládował przez Hetmáná ſwego Zyſſárę. BielKron 49v; Grekowie będąc ná then czás przeważni á mężni kuśili ſie o nię [wełnę] do niego [króla Kolchidy]/ y nie mogli ich inácżey doſtáć v niego iedno przez tę corę iego Medeą. BielKron 54v; poráźili Atheńſcy przez krolá Alcybiadá Lácedemony BielKron 121; Ten to Papież [Eugeniusz IV] rozgrzeſzył był Włádziſłáwá Polſkiego y Węgierſkiego krolá przez Kárdynałá Iulianá od przyſięgi przećiw Turkom BielKron 188v; [król Kazimierz] ſiedmi łáwnikow s przyległych miaſt/ przez ſprawcę ktemu náznácżonego/ dopuśćił wybieráć. BielKron 374v (46); Cliens [...] Ten który przes prokuratorá rzecz ſwą ná ſądzie ſpráwuye. Mącz 57b (3); OrzQuin I4v; GórnDworz K7; RejPos 133; gdyż tedy dźiateczki wierzą przez ty którzy zá nié ślubią wiárę BiałKat 258v (2); BielSat L3; BielSpr 15; BiałKaz L4v (3); BudNT Matth 12/24 (4); CzechRozm 131 (2); KarnNap B3v (2); Abowiem tákowi proſzący/ nie vydą podeyrzenia/ iákoby przedárowáć mieli/ y tych przez ktore ſobie iednáią/ y tych v ktorych ſobie iednáią ModrzBaz 44 (3); A oná [cesarzowa] przez Beliſáriuſa Hetmáná/ potwarzywſzy Silweryuſa wygnáłá z Rzymu SkarJedn 136; Kuśił ſię potym Cárogrocki Biſkup przez Ceſarzá Márcyaná v Leoná Papieżá/ áby mu to cżego prágnął pozwolił SkarJedn 183 (5); [matka św. Dominika] chcąc ſyná widzieć/ gdy iey go widzieć niedopuſzcżono/ [...] ſtáráć ſię przez inne ſtárſze ſyny ſwoie Lándulfa y Arnoldá pocżęłá/ áby go doſtáli/ á do niey przywiedli. SkarŻyw 200; ſpodziewał ſię oćiec S. Piotrá [z Werony]: iſz to cżego ſię w Kátholickiey ſzkole nápić mogł: zá láty zniego przez iákiego chytrego á iádowitego Heretyká wykorzenić miał. SkarŻyw 371; [Ariusz] będac [!] ná wygnániu przez złe ludzie/ v wielkiego Konſtántyná ſobie ziednał/ áby od wywołánia wolny był. SkarŻyw 388 (11); ZapKościer 1580/9; [Krzyżacy] boiąc ſię áby wſzytká Pruſka ziemiá od nich nie odſtąpiłá/ ſtáráli ſię o pokoy wieczny przez Rudolphá Legatá Papieſkiego StryjKron 647 (7); CzechEp 173 (4); Mieli też oni Ceſárzowie Pogáńſcy ſtároſty ſwoie/ ktore po rozmáitych páńſtwách rozſyłáiąc/ przez nie świát rządźili NiemObr 160 (2); GórnRozm A2v; [Władysław Herman] przes Hetmana ſwego/ Sieciecha kazdemu Nieprzijacielowi bel ſrogiem PaprUp B2v (3); Mnie się zda [...] ze tym tractatem zPanem Gnieznińskim przeż mię mogłbys w przysc do vspokoienia rzeczy swoich znim ActReg 83; ale oto tylko proszę, zebych mogł miec vpewnienie Kr. IM. iz gdy będzie łaski przez Pany Rady szukał V kr. IM. ze ią naidzie. ActReg 119; Krolowa IM per tercias personas, kazała mię przestrzedź, ze Pani Sanocka iescze przez Szwedy nie przestała na Pana Starostę Przemyslkiego się starac o ten Vrząd ActReg 171 (12); Kto máiętnośći ocżymá ſwemi nie może przeyźrzeć/ iuż muśi przez ſługę GostGosp 1 (2); OrzJan 98; wnet/ ſercem złym/ mu [Chrystusowi]/ co tám ſtali/ Ná trzćinie ocet w gębce przez iednego dáli. LatHar 522; WujNT 89 (2); Krześćiánin nie ma bydz przypuſczon ná świádectwo przećiwko Zydowi, ázby tego dowodził przez Zydá y Krześćiániná. SarnStat 250; Ian ſam wnet przerzeczonéy rány mátce zádánéy/ przez ſłuſzné świátki ktorzy ránę widźieli y oględowáli/ chćiał dowieść SarnStat 505; GDy powodowa ſtroná świádczy co przed Woźnym/ ábo przez Woźnégo/ tedy powodowa ſtroná ma mieć dwu ſzláchćiców przy Woźnym. SarnStat 576; Wſzákóż z ſtrony popiéránia głowy przez opiekuny/ ták obiáſniamy: że gdyby o głowę imięniem śirót popiéráć nie chćieli/ tedy od opiek máią odpádáć SarnStat 613; którzy [biskupi] iż częſtokroć [...] w dálekich ſtronách mieſzkáć muſzą: á przeto przez Prokuratory ſwé [...] przyśięgę niech vczynią. SarnStat 904 (32); KlonKr D3; Tákowey władzey vżywáli Apoſtolowie/ gdy przez Dyakony ſwe/ roznice pierwſzego zboru rozſtrzygáli PowodPr 21 (2); SkarKaz 349b (4); CzahTr F2v; chćiey ſie Waſzmość pocżuć/ Z niego [smutku] ſie przez Doktorá co nayprędzey wyzuć. PaxLiz B3; SkarKazSej 679a (2); KlonWor 7.

Połączenia: »od ... przez« [szyk 2:1] (3): bo té Tytuły/ PALatinus, Caſtellanus, Marſſałcus, Cancellarius [...] od Antykryſtá Rzymſkiégo/ przez Królá Polſkiégo z Rzymu maćie. OrzQuin K; muśiałći téż być Ian Laſki/ Arcybiſkup Gniéźniéńſki/ godźien w Polſzce tego/ áżeby przezeń SIGmunt AVGuſt/ nam Polakom Królem vrzędnym od Bogá był. OrzQuin X4v (3).

»sam przez się (a. sam, a. przez się, a. przez samego siebie, a. (sam) osobą swą, a. własną osobą) ... przez« [szyk 59:5] (64): MetrKor 38/286; i czego kto niemoże ſam nadkiem dokazać/ tego przes złé abo głupié przyiacioły iego ſnadnie wielékroć dowodzi MurzHist N2; Gdyż tu.N. obżáłowány przed Sądem [...] mimo práwo nieſtánął/ áni przeſ ſye/ áni przeſ ſwego mocnego człowieká [tj. pełnomocnika]. GroicPorz n2 (5); KrowObr 127v (2); mam thę o nim nadzieię/ yż ſie więcey nie będzie niſkim gwałtem obchodził/ áni przez ſię/ áni przez kogo innego BielKron 224 (3); Mącz 172d; RejPos 251; CzechRozm 54v (5); Ktorzi ábo ſámi przez ſię/ ábo przez kogo inſzego [vel per se vel per alias] proſzą/ ći ná vrzędy niechay niebędą przyimowáni ModrzBaz 74 (3); SkarŻyw 213; CzechEp 15; Kupcy ślią á ślią iáłmużny ſpore y zacne/ ktorymi nie przez ſługi álbo iákie náiemniki/ ále ſámi Pánowie/ ſámá Sláchtá ſzáfuie ReszList 167; GórnRozm A2; GostGosp 58 (2); Ktory ſkład wiáry [...] wſzyścy wierni ná krzćie wyznawáią/ ábo ſámi przez ſię/ ábo przez kogo innego WujNT 515 (7); WSzytki Przełożoné/ Pány/ [...] lud y kmiećie w ich wolnośćiach obiecuiemy [...] záchowywáć: y przećiwko wolnośćióm ich/ nie będźiemy áni ſámi/ áni przez kogo innégo każemy vćiſkáć. SarnStat 53; TEż ſkazáliſmy/ áby Sędźiowie y Podſędkowie ſwémi oſobámi/ á nie przez Komorniki byli powinni ná ſądźiéch śiadáć. SarnStat 556 (29).

Wyrażenia przyimkowe: »przez porucznika(-i)« (3): Item aby kaſdy kthoſzbykolwyek sluſbą przyyąl, sząm oſzobą szwoyą a nyeprzeſ porucznyka alias podſtawka sluzyl MetrKor 38/286; SarnStat 426 (2).

»przez posła (a. posłańca), legata« = per nuncium JanStat (32:1): KrowObr 127v (2); Látá 1453. Smowiona ieſt Káźimierzowi Krolowi przes poſły we Wrocſłáwiu ná Ratuſzu małżonká Elżbietá corá Albrechtá Krolá Rzymſkiego BielKron 391; MAxymilian Ceſarz/ będąc łáſkaw ná Zygmunthá Krolá Polſkiego/ ſtárał ſie o to pilno przez poſły/ [...] áby go ziednał z Moſkiewſkim Kniáżem Waśilem BielKron 435v (12); RejZwierc 62v (2); że niktorzy w zmiąnkę czynią/ żeby Ceſarz miał tráktathy iákieś mieć s Krolem nieboſzczykiem prżes poſły MycPrz II C (2); Y zmowili ſię ná potwarzy ſproſne y kłamliwe [przeciwko św. Atanazjuszowi]/ ktore do Ceſarzá [...] przynieśli: [...] y w Máreoćie przez ſwego poſłáńcá ołtarz zburzył SkarŻyw 389; StryjKron 330 (2); to mi ſie zda z náſzym dobrym: ábyś wáſzá K:M. Kśiążętá Niemieckié przez poſły ſwé [...] pogodźił y poiednał OrzJan 129; Piotr [...] ná powſzechnym Synodzie [...] dekret feruie [...]. Toż czynili záwſze potomkowie iego Rzymſcy Biſkupi/ [...] nie tylko ſámi przez ſię/ ále y w niebytnośći ſwey przez legaty ſwoie. WujNT 461; ſkázuiemy/ áby káżdy w Oktawę świętégo Iákubá ku zbiérániu ſwéy dźieśięćiny/ álbo przez ſię/ álbo przez poſłá ſwégo ku temu godnégo był gotów. SarnStat 187; WTóry Rok iáko zawity może zwléc y odłożyć tenże pozwány prawdźiwą chorobą [...] przez pewnégo poſłá ſwégo [...] do ſądu poſłánégo SarnStat 825 (8); SkarKazSej 694b.

»przez pośrzodek [czyj]« (1): potym vmyſły náſzé ku pokoiowi y zgodźie obróćiliſmy/ chcąc náwáłnośći woienné [...] vſpokoić/ [...] przez pośrzodek [per mediationem JanStat 863] [...] Páná Rodolfá Biſkupá Láwánckiégo SarnStat 1086.

»przez przyczynę [czyją]« (3): Wſzákże pothym ná drugi rok przez przycżynę Woiewody Ryńſkiego ziednałſie z Ceſárzem BielKron 228 (3).

»przez ręce [czyje]« = przez kogo; per manus Vulg (3): Leop Act 2/23; Poſłał poń [po Semei] Sálomon [...] y dał go ściąć przez ręce Bánániego. BielKron 76; WujNT Act 2/23.

»przez substytuta(-y), namiastka« (2:1): A iżby káżdy z Rycérztwá ſam przez ſię ſłużył/ nie przez namiáſtká [per substitutum JanStat 334] SarnStat 428; w czym ma bydź ſąd ón oſtrożny/ áby z pilnośćią ſam przez ſię nie przez ſubſtituty/ iáko napilniéy té ſcrutinia odpráwował SarnStat 613 (3).

»przez szpiegi« = per exploratores Modrz (4): Wie on [Turek] káżdego narodu/ zktorym ma mieć ſpráwę/ obycżáie [...]. ſtára ſię przez ſzpiegi/ ábo Chrześćijány ná to náięte/ áby ie wymálowáne mieli ModrzBaz 112v; Zá tych tedy Pánow Węgierſkich przeſtrzeżenim/ Stephan Woiewodá począł pilniey przepátrowáć przez ſpiegi coby Krol [polski] chciał poczynáć. StryjKron 672 (2); CzahTr Ev.

ζ. O kimś działającym czasem z własnej inicjatywy, lecz nieponoszącym za to osobiście odpowiedzialności prawnej (tu też o zwierzętach domowych) (104): Iakom ya przes mąza swego Iacuba Pylychowskyego nyesbyla mykolaya naroznego stharczyna ZapWar 1520 nr 2254; Iakom ya przesch czeladz swoyą pyaczy zagonow dwoma pluzyczoma ⟨nyewyoral⟩ super bonis Randzyny ZapWar 1527 nr 2349; y zadaly my dwye rany krwawe [...] przesz vrzadnyka szwego slachethnego (grzegorza) ⟨yvrka⟩ kthory wyyachal sdvm [!] gych ZapWar 1527 nr 2378; yakom ya nyenyayachal na dom slachethney zophyey czorky Slachethnego mykolaya nyethyxe w morach przesz szyna swego ZapWar 1527 nr 2394; anym thych tho rzeczy wnyoszl przesz thego to stanyslawa w dom moy ZapWar 1527 nr 2395; Iako mnye robothny Simań Cmyecz Slachathnego Iakvba Mylenczkiego przes zona swoya Robothliwą Barbare [...] wzial [...] pyenyądze moye osḿ koṕ ZapWar 1546 nr 2653; Iako my othym dobrze wiemy iss vn [...] przes bydlo swoye rogathe y gomole y niepopasl iei sboza ZapWar 1550 nr 2671 (104).
B. Wskazuje na pośrednictwo materialne lub nadprzyrodzone, też wyjątkowo tekstowe; per HistAl, Vulg; in Vulg (97): Y wſzyſtkich ludzi mieſzkánie/ Przez ięzyk ma ſwoie ſtanie. BierEz Dv (3); iż żadnego ſmaku nie cżuie ięzik iedno przez wilgotę ſliny GlabGad C5; KłosAlg A3v; WróbŻołt aa4; bo [kościoły] ſą przibytkiem ducha ſwiętego/ [...] á duch ſwięty wnich mieſka przes ſłowo boże. SeklKat V2v; inſze rzecży przez widzenie oglądamy/ drugie przez ſluchánie pobacżamy/ drugie po wonnoſći prziciągamy/ niektore przez dotykánie cżuiemy/ á inſze też przez vkuſzenie ſmakuiemy. HistAl K4; LubPs G4; KrowObr 23v (2); Abowiem [księgi Paralipomenon] przeze wſſyſtki imieniá/ y wſzyſtkie ſpoienia ſlow/ dotyka ſie y onych hiſtoriy ktore ſą opuſzcżone w kxięgach Krolewſkich Leop B4v; Są tám [w Kanonorze] ludźie wielcy cżárownicy/ pomamił ie cżárt/ iż przez obrázy ſnimi gada BielKron 460v (2); GrzegRóżn Mv; że ono ozdobne y ſubtylne budowánie [tj. niebo]/ ieſt ſpráwione wedle myſli Bożey/ przez ktore iáko naſubtelnieyſzy rządźcá/ wſzytki rzeczy ná świećie záwſze ſpráwuie LeovPrzep a2; zá kthorym [sił] ginieniem cżłowiek ſie mieni/ żyły/ muſzkuły/ cżłonki ſłábieią/ przez ktore duch náſz roſpoſtrza ſwoię władzą. GórnDworz H5v; RejPos 206; WujJud 163 (2); WujJudConf 163v; żebyſmy powſcięgáć mieli pożądliwośći náſzych/ ktore przez cżłonki ſkutek ſwoy wypełniáią RejPosWstaw [1102]v; CzechRozm 54v (3); iż też ziołko ktore zimie obumiera/ lećie ſię przez naśienie wraca SkarJedn 50 (2); SkarŻyw 301; CzechEp 143 (4); NiemObr 69; LatHar 199 (2); WujNT 92 (5); PowodPr 50; Y nie bylibyſmy ludźmi/ by duſzá ſpraw ſwoich przez ćiáło nie czyniłá. SkarKaz 454a (3); Pan Bog/ ábowiem przez nie [gwiazdy] mediánte [= za pośrednictwem] dáie/ Zywot tu mieſzkáiącżym/ tákże vrodzáie. PaxLiz Cv; SkarKazSej 671b.
Wyrażenie przyimkowe: »przez (po)śrzodek(-ki)« (4): iż to ták wielmożne á wiekuiſte Boſtwo [...] záwżdy [mówiło] [...] przez iáki poſrzodek do tego godny RejAp 4v; SkarJedn 50; Tákowey wiáry nayprzednieyſzy ſpráwcá ieſt pan Bog ſam/ ktoremu ſię ták vpodobáło/ áby przez pewne śrzodki/ tákowey wiáry ludźiom vżycżył NiemObr 69; [Węgrzy] ſtráćili márnie dwu cnotliwych Krolow. Co ácz z ſądow wiekuiſtych co Láćinnicy fatá zowią prżyſzło/ iednák prżez te poſrżodki fáta wykonáli moc ſwoię GórnRozm A2.
a. W połączeniu z rzeczownikiem, zwykle oznaczającym działanie, wraz z jego przydawką przynależnościową wskazuje na osobę pośrednika (25): przez ktoregoś [Chrystusa] ty [Boże] ymię vmyſlił wiele rzeczy ſpráwowáć. RejPs 120v; potrzebá nam rátunku wáſzego/ gdyż y wam [wiernym] przez vrząd náſz/ zwierzył ſie P. Bog ludu ſwego KarnNap A2; Iezuśie łáſkáwy/ Ktory nas [...] ćieſzyſz nie przeſtáiąc; Przez kápłáńſki poſtępek/ niebá ſwe otwieraſz [...] Tobie [...] Cżeść dawa duſzá moiá GrabowSet P3; WujNT Act 7/53 (2).
Wyrażenia przyimkowe: »przez posługę (a. posługowanie, a. usługowanie, a. służbę) [czyją(-e)]« = per ministerium Vulg (17): KromRozm III L (2); Bog okazał drogę ſpráwiedliwoſći przez posługę Ianowę. BibRadz II 14c marg; RejPosWiecz3 96; WujJud 166; Piotr [...] nie bił też Anániaſzá y Záfiry/ ále ie Bog ſam zábił/ dla ich obłudy/ choćiaż ſię to ſtáło przez iego vſługowánie. CzechEp 51; NiemObr 34; ArtKanc K20v; [Chrystus] krzći w Iudſkiey źiemi przez poſługę vczniow ſwoich. WujNT przedm 34; zebráli ſię wſzyścy ſtárſzy. ktore [Paweł] pozdrowiwſzy/ opowiedźiał im wſzytko z oſobná co Bog czynił miedzy Pogány przez ſłużbę iego. WujNT Act 21/19 (9).

»przez pośrzodek (a. pośrzednictwo) [czyj(e)]« (2): Prziymuię też święte Apoſtoły/ Proroki y Męcżenniki/ ktorzy zá mię Páná Bogá proſzą/ áby mi przez ich pośrzednictwo był miłośćiw Pan Bog náſz miłośiernieyſzy WujJud 52v; ReszHoz 130.

»przez sprawę [czyją]« (1): co tu Ian ſwięty piſáć racży/ iż tho obiáwienie miał od Iezuſá Kriſtuſá przez ſpráwę Anyelſką RejAp 4v.

b. O sakramentach (18): WróbŻołt H4; KromRozm I H[3]v; BiałKat 263v; Kośćioł przez świątośći grzechy odpuſzcża. KuczbKat 85 marg (4); Takież [wiemy] Ordynowánie álbo Kápłáńſtwo że Sákrámentem ieſt prawdźiwym poniewaſz przez nie [...] łáſká Boża bywa daná WujJud 160v (2); WujJudConf 164v; CzechRozm 172; maćie to wiedzieć/ iż małżeńſtwo nie ieſt proſta ceremonia wymyśloná od ludzi/ ále ieſt Sákráment ieden z śiedmi Sákrámentow/ przez ktore Pan Bog wſzechmogący/ rozmáicie ludziom łáſki ſwey ku ich zbáwieniu vżycża. KarnNap F2; iákoby Chriſtus pan Polaki [...] prawdźiwą znáiomośćią ſwoią/ przez łáſkę chrztu ś. oświećić miał. NiemObr 146; ReszList 148; WujNT 392 (2); SkarKaz 611b; SkarKazSej 687b.
C. Wskazuje na tego (a. to), kogo (a. co) ktoś a. coś reprezentuje: w osobie, postaci czyjej a. czego, tak jakby to był ktoś inny (coś innego) (9): bo przeſz tą panną byua chwalona troycza szwyąta PatKaz III 114v; Drugim obycżáiem było obiáwiono Dánielowi Prorokowi pod poſtáwą źwirzęcą [...]. Lwicá známionowáłá moc Aſſyriyſką przez Aſſurá/ [...] Párdus Grecką przez Alexándrá BielKron 9v; á przetom przyſzedł ku tobie przes tego to ielenia ktoregoś ty vłowić chćiał/ á iżbych ia też ćiebie vłowił. HistRzym 127; CzechRozm 28; y vkázuiąc mu vbogie rzekłá: przez ty/ Bog Chrześćiáńſki te pieniądze wezmie/ day ie w ręce tych. SkarŻyw 101; WujNT Hebr 7/9; [bałwan] to ieſt [...] máteria [...]/ w ſobie ſámá nie byłá tym zá co ią miano/ ále miáłá znák ſtworzenia/ ktore przez nię chwalono. PowodPr 28.

Połączenie: »przez ... do« (1): A to mnie doſyć nátym/ drogę do niego [papieża]/ á prze zeń do inſzych pokazáć. CzechEp 424.

7. Wskazuje na to, co powoduje określony skutek; per HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, JanStat, JanPrzyw, Cn; in HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz; propter PolAnt, Vulg, JanStat; unde HistAl; cum PolAnt; de, ex, pro Vulg; via JanStat (3443):
a. Wskazuje na bezpośrednią przyczynę: z jakiego powodu (319): Ia kom ya nyevyrzucyl dwoyga dzeczy szdomu wkthorem Mathka ych Myaskala na ymyenyw zalyessyw przesz kore [!] wyrzuczenye dzeczy pomarly ZapWar 1508 nr 2043 (2); OpecŻywList Cv; Gdy kto ma kurcż przez rany tedy go [ostrygę] z miodem pić maſz FalZioł IV 38a (2); BielŻyw 23; LibLeg 10/114; SeklKat A4; LubPs D4v; GroicPorz h4v (4); KrowObr 164; RejWiz 108v; Leop Sap 11/6 (4); OrzList d3; UstPraw G4v (2); BibRadz I 1d marg (5); á Lámech miał ze [dw]u żon potomkow 77. wſzyſcy przez plagę powodzi zginęli. BielKron 3v; Tám to był [Cekrops] wielki ſłup vcżynił ku chwale Słońcu/ [...] ktory potym vpadł przez trzęſienie zyemie. BielKron 26v; ále tá rzecżká po kilku dni wyſchłá przez dawność deſzcżá. BielKron 84; Tegoż roku byłá wielka drogość w Polſzce/ thák iż ieden korzec żytá zá puł kopy był/ przez wielką mokrość BielKron 388 (51); KwiatKsiąż C2 (2); Defectu medicorum multi perierunt, Przes niedoſtátek doctorów wiele ich prziſzło o ſmierść [!]. Mącz 115a (9); OrzQuin Ov (2); SienLek 256v; Herkules iáko Poetowie piſzą ná gorze Oetá zgorzał/ á przez tákie zgorzenie policżon ieſt miedzy nieſmiertelnymi. GórnDworz Mm5v (2); Syn lepák twoy żadney rzecży z tych niemiał/ bo piękność iego przez ćięmnicę ieſt zeſzkárádzoná. HistRzym 5v (2); A ták wiele tego w piſmie znaydzieſz/ iż przez pychę á przez złość ludzką á tego ſwiátá/ wiele pan Bog łamał dekretow ſwych RejPos 56v (6); BiałKat 151 (3); Dobrze też áby pokęſu cżego ziedli [rycerze] przed potykániem/ áby nie byli głodem ſtrapieni przes długie nieiedzenie. BielSpr 16v (4); RejPosWstaw [1103]; WierKróc B3; BudNT Rom 8/3 (2); StryjWjaz B; CzechRozm 173; że wiele źiem/ zbywſzy obywátelow ſwych/ przez głod [fame]/ przez mor y woynę/ ſtráćiły pirwſze przezwiſko ſwe ModrzBaz 105v; Czyſte ono ſerce S. Papieżá bárzo ſię tego wſtydząc/ á ſrodze żáłuiąc iſz ſię weń táka myſl y namiętność wkrádłá: ná odpędzenie pokuſy/ y pomſtę nád cżłonkiem przez ktory wzgorſzenie wziął/ rękę onę od niewiáſty cáłowáną ſobie vćiął. SkarŻyw 319; StryjKron 395 (2); CzechEp 183 (3); KochJez A4; KochSz B4; WerGośc 215 (3); GórnRozm C2 (2); y zem trochę omieszkał przez potrzeby swe domowe iachac, wespoł zdrugiemi PP. PosłydoKrakowa ActReg 13 (5); Calep 54b (2); kto ſwiátłość praw y vſthaw w ciemność przywodzi (á przywiedziona po cżęśći bywa przez opácżny wykład) zá nieſpráwiedliwego mian być ma/ y od zdrády wolen być nie może. Phil L (3); GrabowSet C (2); LatHar 116 (4); ktokolwiek przez kácerſtwo ábo odſzczepieńſtwo/ ábo prze ktorążkolwiek inną przyczynę/ odćięty ieſt od Ciáłá Chriſtuſowego/ ktory ieſt kośćioł iego; ten żadnych vczynkow płatnych ku zbáwieniu czynić nie może WujNT 369 (6); Ieſli Zyd przez przygodę ogniową/ álbo przez złodźieyſtwo/ álbo przez gwałt iáki ſtráći rzeczy ſwé z zakłády záſtawionémi/ [...] SarnStat 252; Sądy Szadkowſkié przez wielkość powiátu/ máią bydź dwie niedźieli dźierżáné. SarnStat 725; Wſzákóż/ áżeby przez vżywánié téy ſoli Zamorzkiéy/ ſkarb náſz iákiéy ſzkody nie miał/ vſtáwiamy: żeby [...] SarnStat 1175; tedy áni przez rozwód, áni przez bánnicią żóny nie trácą opráwy ſwéy. SarnStat 1270 (38); ZapMaz II G 97/90; KlonKr 3v; PowodPr 4 (3); VotSzl B2; CzahTr A4; Co ieſt w tym iże Pánná teraz bárzo zbládłá/ Przez iáki ból ták prętko/ w vrodźie vpádłá. PaxLiz Bv (4).
Wyrażenia przyimkowe: »przez dopuszczenie boskie (a. bogow)« (2): ogniem Illium będzye przez dopuſzcżenie bogow gorzáło. BielKron 55v (2).

»przez niebytność [czyją]« (2): Zá tego to Ludwigá/ w Polſzce żadnego rządu nie było przez niebythność krolá BielKron 378 (2).

»przez niedbałość (a. niedbalstwo, a. niedbanie)« [w tym: czyją(-e) (21)] (24): RejKup bb6; Tedy ten Solon w mieſcie ty niedoſtátki nápráwił/ thák iż ktory przez niedbáłość/ ták w mieſcie iáko we wśi cżyńſzu nie miał dáć/ kazano mu z miáſtá álbo ze wśi precż BielKron 121v; byſmy ſie im [potomkom] przez niedbánie náſze niemymi nie zſtáli BielKron 333 (9); SienLek 195; O nędzniku radbyś pothym otworzył [drzwi]/ ále nie będzie wcżás/ gdy vpłoſzyſz przez niedbáłość ſwą ták wdzięcżnego goſciá [tj. Boga] od ſiebie. RejAp 11v; RejPos 54; RejZwierc 172; iż lepiey ieſt poććiwie vmrzeć bronięcy gárdłá ſwego/ żon/ dźieći/ y wſzytkiey máiętnośći/ niżliby miał domá cżekáć hániebney á mizerney ſmierći/ z boleśćią wrzodu/ álbo prześ niedbáłość ſwoię BielSpr 76 (5); áno to dármo zgániáć ná co inſzégo/ ieno ſam ná śię/ żeś niedbálewy á przez twé niedbálſtwo/ y nie doźrzenié/ ſtáłáć ſye ſzkodá Strum P2v; StryjKron 657; BielSjem 5 (2); A Gdźieby zá niewiádomośćią Woiewody przez niedbáłość [per negligentiam JanStat 283] Podwoiewodzégo ſzácunk rzeczy przerzeczonych był opuſczón: [...] SarnStat 235.

»przez nieopatrzność« (3): Nie dopuſzcżay áby vſtá twoie dáły przycżynę grzechu ciáłu twemu/ áni moẃ przed Anyołem przez nieopátrzność grzech być BielKron 80 (2); NAyduią ſie tácy/ którzy przez nieopátrzność [per indiscretionem JanStat 584] żywność długiégo czáſu zá krótki czás trawią/ á potym biorą ſobie przyczynę od ſwych właſnośći tułánia SarnStat 518.

»przez niepilność [czyją]« (2): BielKron 169; A kto ma/ będźie mu przycżyniono: kto záſię nie ma (przez niepilność y nie wdźięcżność ſwoiey [!]) y to co ma/ będźie od niego oddalono LatHar 559.

»przez niewiadomość« (1): prośiłem áby mi przepuśćił on grzech/ w ktorym przez niewiádomość wpadł. SkarŻyw 99.

»przez przyczynę(-y)« (7): będą ſye tym czuyniey wyſtrzegáć pijańſtwá/ łotroſtwá/ przymowek/ roſterkow/ zwad/ y innych wiele przyczyn/ przes kthore do Mężoboyſtwá wiele kroć łacwie ſye drogá podáie. GroicPorz n4; Zem ia to widźiał/ á iż dla thych wſzytkich przycżyn/ przez kthore [causas quibus] ſię tá nierządnicá Izráelſka cudzołożyłá/ opuſćiłem ią BibRadz Ier 3/8 (2); BielKron 374v; RejPos 280; ktoż mię tu y przez ktorą przycżynę w te żelázá wſádźił? WerGośc 248; ActReg 46.

»przez walki(-ę)« (11): Sáſki Krfierſth gdy thák w ſkárby z vbożał/ przez thy walki/ obległ Gemunde w źiemi Szwabſkiey BielKron 228 (7); Attrita bellis AEthiopia, Przes walki zniſzczona/ ſpuſtoſzona. Mącz 450d; BielSpr 57 (2); ták iż [Ruska Ziemia] częśćią przez walkę/ częśćią téż przez dobrowolné podánié y ſpadki po niektórych lennych Kśiążętach/ [...] záśię ku iednośći y właſnośći Korony przyſzłá SarnStat 1057.

»przez swą winę« (1): Suapte culpa, Przes ſwą właſną winę. Mącz 436a.

Wyrażenie przyimkowe w funkcji przysłówka: »przez to(ż), przez co« = dlatego (61:4): PowUrb +4; Oglądáy moy mily ſynu/ iżci nikakiéy od ciebie odſtępitz niemogę/ przez to cie proſſę ſmiluy ſie nademną ſmutną matką OpecŻyw 143; PatKaz I 6; PatKaz II 72v; Niegdy niemoczni ten obycżay mieli, lekarzow poſłuchać á im poddani być, przykazania ich nieprzeſtępuiąc, á przeſto pomoc ich lekarſtwa na ſobie znali. BielŻyw 139 (2); yeſcze proſym v.k.m. gdzie zvrzedv yednemv memv okvpyonemv czlowiekv na ymye Syenkowy ktori od nas vcziekl ſwielkym skarbem naſchim do panſtwa v.k.m. y yeſcze y dzis yeſth wpanſthwie v.k.m. przeſtho v k.m. pokornie proſche abi v k m. roſkazal zebi my od thego Syenka wſithko wroczono bilo LibLeg 10/63v (5); KromRozm I K4v; Bo ieſt wielé ludźi [...] kiedy przyſtępuią [do spowiedzi]/ czynią to dlá zwyczaiu tilko/ ieſli nie dlá czégo gorſzégo i przestóſz iem okazowaniá a barzo częſtégo i przed mądręm miſtrzęm potrzeba MurzNT 33v; GroicPorz A4v (3); SeklPieś 31; Przeſto obatzywſzy Konſtántynus Ceſarz takową pychę Papieżá Rzymſkiego/ názwał go iáwnie Bogiem ziemſkim. KrowObr 8v; Ale iſz ieſztze niemieli żadnego vbioru od ludzi roznego/ przeſto tzwarthy Innocentius Papieſz/ ty rzetzone Kárdynały tzerwonemi tzapkámi nádárzył KrowObr 35v; Ale iż ſie zowie/ y tzyni ſlugą Kryſtuſowym/ przeſtho nie ládá go [Antychrysta] iáko poznaſz KrowObr 50v; Iż tylko ſámemu Pánu Bogu grzeſzymy/ przeſto teſz ſámemu ſię ſpowiedáć grzechow náſzych mamy KrowObr 159 (32); BibRadz Hebr 13/2; KwiatKsiąż Q; BielSpr 6v; Gdy mowićie/ káżdy cżyniący zle dobry w ocżach Iehowy/ y przez to [in eis] ſię (iemu) ten podoba/ á (bo)/ gdzież Bog ſądu? BudBib Mal 2/17; WierKróc B2v; bo k woli ſwey woley/ odſtąpić muśiſz od pámięći/ przez co Pánu Bogu naprzod/ á potym y ludźiom wſzytkim/ zoſtáć muśiſz obrzydłym. WerGośc 236 (2); vdał ſię [syn marnotrawny] do cudzey kráiny dla ſwey woley/ á wſzetecżeńſtwá ſzkárádego/ przez co potym przyſzedł do nędze á bárzo vboſtwá wielkiego WerKaz 299; ActReg 3v; GostGosp 112; OrzJan 103; A nie zápominayćie przyimowánia gośći: ábowiem przez to [per hanc] podobáli ſię niektorzy/ ánioły zá gośćie przyimuiąc. WujNT Hebr 13/2; SarnStat 1076 (2); PudłDydo B5v.

~ Ze zdaniem dopełnieniowym (1): iż widzieli Piotrowi zwierzchność dáną nád wſzytkimi: przez to że mu rzeczono; Tyś ieſt opoká WujNT 76. ~

b. Wskazuje na czynnik sprawczy, coś co daje rezultat po kilkustopniowym niekiedy łańcuchu przyczynowo-skutkowym: wskutek czego, w wyniku czego, dzięki czemu; per Vulg, PolAnt, Mącz, JanStat; in Vulg, PolAnt; ab, cum PolAnt; a Mącz; ad JanStat (3120):
Wyrażenia przyimkowe: »przez to« = a więc, a zatem (wprowadza wniosek lub konkluzję) (135): aboyem bog ſtal ſyą czlouyekyem [...] tocz dzyw uyąthſzy nyſzly to yſz ſwą mylą matką vyyąl ſpyeruorodnego grzechu/ przeſto on wſzytko moczen PatKaz II 73; LibLeg 10/97v; iże Przyſyężniemy/ ták ten Sąd wielki/ [...] poſzeptem gáią [...]. Przez to też wiele kroć Sądowi ná powinowátey vtćiwoſći ſchodźi/ gdy drugi nieſłyſząc [...] thego gáienia/ łatwie wyſtápi [!] ſłowem y vczynkiem. GroicPorz i2v; Alem przyſtał y przyłątzył ſie do pierwſzego kośćiołá ſwiętego krześćijáńſkiego/ z roſkazánia Bożego. A przeſto nieieſtem żadny Apoſtatá KrowObr A3v; Gdzie ná inſzym mieyſcu Piotr ſwięty ty ſlowá ſwoie wykłáda ieſztze ſſerzey mowiąc. Iż nie ſrebrem áni złotem ieſteſmy odkupieni/ ále nadroſſſzą krwią Báránká niepomázánego. Przeſto ſtych ſlow Piotra ſwięte[g]o łatwie kożdy obátzyć może iż [...] KrowObr A4v; Abowiem nieieſt moc/ iedno od Páná Bogá [...]. Przeſto kto ſię ſprzećiwi mocy/ poſthánowieniu ſię Bożemu ſprzećiwi KrowObr B3; A też Erázmus Rotherodamus [...] powieda/ iż ty kxięgi/ nie ſą Dyonizyuſowe właſne/ ále ſą podrzucone. A przeſto iuż ſthąd obatzyć możeſz/ iákimi piſárzmi tey pychy Papieżá Rzymſkiego podpieraſz KrowObr 20v; ábowiem [czystość] ieſth [...] dar Boży/ nie kożdemu z niebá od Bogá dány. Przeſto teſz Swięty Páweł thák mowi. Kto niema tego dáru/ niechay w małżeńſtwie mieſſka KrowObr 139 (130); RejPosWiecz2 93v; y zadne ani wasni ani nie przyiazni mnie nie wzniecaią [...]. Przez to y teraznieyſza sprawa tak osoby w iako y inszych iest mi curae ActReg 88.

»przez to, przez co« = wskutek tego; per hoc, per quae, per quod JanStat; in eo, per eae PolAnt; in hoc Vulg (61:7): Przez to/ kroleſtwo niebieſkié będzie powyſſono/ przez to/ motz piekielná będzie rozbita. OpecŻyw 6 (3); BielŻyw 63; [Aleksander do cesarza Dariusza:] Ale iżeſz rzekł Perską ziemię w wielkoſći złotá obfituiącą/ zoſtrzyłes ſmyſly náſze á ſpráwiłes nas przez tho mężnieyſze HistAl C6; KromRozm III M5v; iż to ieſt w poſpolitey rzeczy wielka ſkázá/ [...] przes co vbogie śieroty częſtho wiele ſzkoduią GroicPorz ee4 (6); ktho vwierzy á okrći ſię będzie zbáwion/ kto nie vwierzy będzie potępion. A przeſtho Papieſz y wy wſzyſcy iego ſludzy/ dármo w kredzie mowićie wierzę grzechom odpuſztzenie KrowObr 54; Ale iż Papieſz ſwámi rozmáite inſze Báránki zmyſla/ kthore zá pieniądze po ſwiećie rosſyła/ á przeſto trudno ſie ſwámi mamy zgodzić/ dokąd was báłwochwálcámi być batzymy. KrowObr 67; Abowiem Pan Bog [...] dla mnieyſzych grzechow/ wiele kroleſtw ſrodze ſkarał [...]. Przeſto teſz o tym Papieżu/ ktory naprzod to Miłośćiwe láto wymyſlił/ piſárze iego właſni/ nic dobrego nie piſzą. KrowObr 79v (19); BibRadz Hebr 2/8; ále ine drugie rzecży muſiáły być [u Żydów za ofiarę]/ to ieſt/ oley/ báran/ y mąká/ bo przez to cżłowiek bywał v nich ocżyścion. BielKron 37; Gdy ſie náuka Luterowá náwſzytki ſtrony rozmagałá w Niemcech Duchowieńſtwo tedy boiąc ſie áby niewzięli ſzkody przez to ná dochodziech vciekli ſie ná ſkárgę do ſtárſzych ná vrzędzie. BielKron 201v (11); KwiatKsiąż L4v; BiałKat 51; zoſtáwił [Dariusz] też piſzcżki bębenniće/ áby wſzyſcy głoſy ſwe rowne podawáli/ tákież piſzcżkowie piſzcżeli/ bębennice bębnáli/ áby przes to: thák ſłyſząc nieprzyiaćiel mniemiał woyſko leżeć w obronie/ á ſam w nocy vſtąpił z ludem. BielSpr 45 (6); BudBib Iob 22/21; Strum Rv; Bowim niemogłeś tych ſpraw vmieć w ſwey młodośći/ Przez co [Queis rebus] ludźie przychodzą k sławie k znáiomośći ModrzBaz 14v; Boby lepiey ſwych właſnych rąk prace [...] pożywáć: niż [...] wdowie/ śieroćie y inſze domy wyżyráć: A przez to wiele dobrych y cnotliwych/ ále nieopátrznych proſtakow potomſtwo ku nędzy przywodźić CzechEp 65; iákoby oni [dziatki] zá łáſką Bożą cnotliwie ſię w ſtanie ſwoim ſpráwowáli/ przez coby ſię Pánu Bogu naprzod/ potym y ludźiom dobrym mogli podobać. WerKaz 301; ArtKanc F10v; Bog w nas mieſzka/ á miłość iego doſkonáła ieſt w nas. Przez to poznawamy iż w nim mieſzkamy/ á on w nas: iż z Duchá ſwego dał nam. WujNT 1.Ioann 4/13 (3); A tych/ którzy ią [monetę] będą bić/ wedle ich zaſługi winámi będźiemy káráć: áby przez to ſzkody/ y nieznośny poddánych náſzych niedoſtátek [...] zá ſczęśliwégo pánowánia náſzégo był oddalon. SarnStat 405; IEſliby Piſarz Ziemſki piſáć w Aktá ſądowné tego co Sędźia z Podſędkiem ſkazáli niechćiał/ [...] przez co ſtronam mogłoby ſie iákie vbliżenié sſtáć: tákowy Piſarz przez ſąd Królewſkiému Máieſtatowi oſkárżony będźie karan wźięćiem vrzędu. SarnStat 747 (7).

~ Szereg: »przez co abo czym« (1): Ktora fundámentu tego omylnego y falſzywego/ ná fundámenćie prawdźiwym od Bogá záłożonym/ vſutego/ gliná/ ná cżymby záwiſłá/ y z kądby mogłá być poznána/ á przez co ábo cżym odrzucona/ tu iuż nam porządkiem ſwym vpátrowáć/ y to krotko rozbieráć będźie potrzebá. CzechEp 223. ~

α. W dziedzinie religijnej: zasad wiary i stosunku Boga do człowieka i człowieka do Boga (2368): BierRaj 16 (3); y dufam [...] yze przeſz thy modliſtwy [!] bądzyeſch poczyeſchon PowUrb +v (3); o glęboką pokorę/ o cirpliwoſtz/ ij o ijnſſe wſſitky tznoti boga proſila/ przez ktore by iego ſwięte miloſci luba byla. OpecŻyw 2; Wtoré vbacż ijż [Pan Jezus] dáwaiątz drogę zbawieniá grzeſſnym przez kázanié byl wdzięcżen ijż przez trzy dnij s nijm mieſſkali/ ſluchaiątz drógi bożé. OpecŻyw 52v (26); OpecŻywPrzedm C3v (2); PatKaz I 14v; y tak ze to prorocztwo [o Maryi] ſzpelnylo ſyą gdy ta[k] gwyazda ueſzla przeſz yey czyſte począczye y narodzenye PatKaz II 57v (8); PatKaz III 92 (7); HistJóz C; iż imię boże miało ſie rozſlawić po wſzytkim ſwiecie przeż przyſzcie na ſwiat pana Ieſuſowe WróbŻołt mm3 (13); aby występki naſſe [...] były znas zmazany: przez przelanie ſwiętey krwie twoiey RejPs 29v; GDyſz ty miły panie [...] vbłogoſlawiłes przez ſrogoſc ſmierci ſwoiey potępiony narod człowieczy RejPs 102; abowiem tu by iuſz dopiero zginęło nabyte dobro naſze: ktores ty nam raczył miłoſciwie ſprawic przez odkupienie ſwoie. RejPs 147v (22); SeklWyzn a2 (6); Trzecia [część] o duchu ſwiętym/ ktory nas/ poſſwiącza/ obżywya/ y o ſwiecza pres ſlowo Boże. SeklKat P2 (15); RejKup m7 (5); Abowim pyſſne y prozne ſlowá mowyąc/ wabyą przez żądliwoſć luboſćyámi ćyeleſnymi tych ludźi ktorzy ſye máło byli vchronili/ tych ktorzy w błędźye przebywáyą KromRozm I D2v (7); MurzHist H3; Przes któré [chrześcijaństwo] nierzkąc wſzyſtki ceremonjé żydum roſkáżané ale téſz i vſtawy ſądowné: [...] ſą wniwécz obróconé MurzNT 56 (5); KromRozm II c2v (5); A to dźyęki zá dobrodźyeyſtwá/ y vbłagánye bogá przez ofyáry/ ná kápłáńſki vrząd náleżą. KromRozm III K5 (5); GliczKsiąż Dv (2); LubPs B6v (15); GroicPorz g4v; GroicPorzRej C4; iż Kryſtus Syn Boży/ przes iednę offiárę ná krzyżu zá grzechy wſzyſtkiego ſwiátá/ dośić vtzynił KrowObr 51; Pokornie ćie Boże proſimy/ [...] áby przes dotykánie tego Woſku/ y przes pátrzenie nań/ wierni byli pobudzeni ku chwale. KrowObr 67; Rácż poſwięćić Pánie ty ręce/ przes to pomázánie y náſze pożegánie [!] KrowObr 124; Day nam Boże/ przes tę Wody y Winá táiemnicę/ ſtáć ſie Boſtwá twego vtześniki. KrowObr 169v; ktorzy [wierni] przes odpuſty/ Cżyśce Mſze/ Kápice [...] ku łáſce Bożey przyść chcą. KrowObr 185v (72); A ták wiárá z ſluchania/ á ſluchánie przez ſlowo Chryſtuſowo. Leop Rom 10/17 (12); Nie záśiádáy z mężátką. Ani ſię z nią ſkłádaj ná bieſiádę/ áby ſię ſnadź nie przychylił k niey vmyſł twoy/ á vpadłbyś przez twą pożądliwość w zginienie. BibRadz Eccli 9/11; ktory [Bóg] z wielkiego miłoſierdźia ſwoiego odrodźił nas ku nádźiei żywey/ przez zmartwychwſtánie Iezuſá Kryſtuſá. BibRadz 1.Petr 1/3 (29); BielKron 3 (9); OrzQuin Gv (3); SarnUzn B4v (2); LeovPrzep Kv; Potym gdy iuż byłá przez moc á przez ony rozlicżne dekretá [...] złamána prawdá Páńſka/ tu iuż był znák rozwiązánia tego zwodniká ſproſnego. RejAp 165v (4); bo iáko bárwierz goli włoſy/ takieſz ćiáło przez ſwą wolą goli cnoty/ ktore ná krzćie cżłowiek przyiął. HistRzym 60v; takież Sárácenowie przez obietnicę Máchometowę iegoż zakon y wiárę dźierżą HistRzym 98 (23); A ten náſz dobrotliwy zbáwiciel/ zoſtáwił nam táki vpominek/ przez ktory możemy przydź y przychodzimy/ w łáſkę [...] Bogá w Troycy iedynego RejPos 89; Toś iuż przez ten rozum zrozumiał co ieſt Bog [...]. Toś iuż przez ten rozum zrozumiał co ieſt niebo/ co ieſt ziemiá RejPos 146; Dayże nam też tedy náſz miły á wſzechmogący Pánie/ przez to ſwoie ſwięte á dziwne zácżęcie/ thaką wiárę w ſercach náſzych/ áby [...] RejPos 273 (74); RejPosWiecz2 92v (3); RejPosWiecz3 [97] (4); Iż przez prośby/ które nád wodą gdy ią błogoſłáwim czynimy/ Duch święthy zſtępuie BiałKat 241 (13); Potym co mowią o poćieſze ſmętnych/ choruiących/ y vmieráiących/ thá ieſt: Prawdźiwe zmartwychwſtánie przez obudzenie vmárłego. GrzegŚm 10 (8); że Krzeſt ieſt odrodzenie duchowne/ przez ktore rodźimy śie ſynmi Bożymi. KuczbKat 130 (14); RejZwierc 263; á wſzákże wtorego vſpráwiedliwienia y grzechom odpuſzcżenia/ przez dobre vcżynki doſtáć mamy WujJud 109; Abowiem iż Kápłan we Mſzy [...] poświąca Chleb y Wino/ przez ktore poświącánie/ sſtawa ſie z chlebá y winá Ciáło y Kreẃ Páńſka WujJud 180; Ci chwálebni Miſtrzowie vcżą/ że ćiáło Páná Chriſtuſowe przez śiłę Duchá S. ſpływa y zſtępuie ná nas y bywa nam ták vdźielone. WujJud 256 (43); nierozumiemy tego áni trzymamy/ żebyſmy przez dobre vcżynki zbáwieni być mieli. WujJudConf 109v (6); RejPosRozpr c (4); RejPosWstaw [213] (6); BudBib Gen 32/20 (3); BudNT przedm b8v (11); przeto Bog poſłał ſyná ſwego/ podobnego nam/ áby ſie on zá nas z ſtał ofiarą zá grzech/ ábyſmy przez nię od grzechu wolnymi byli. CzechRozm 92; á coż mniemaſz/ żeby przez wymyſlone od ludźi vcżynki záwiedźionych/ ſprawiedliwośći Bożey kto doſtáć miáł? CzechRozm 208 (30); A iż nie tylko twoie zaſługi/ ále też y wſzyſtkich ludzi ná świećie/ nie ſą godne/ áby kto przez nie chwałę niebieſką miał otrzymáć KarnNap E2 (7); Potomkom też przyſtoi/ áby onych ktorzi z tego świátá ſchodzą/ prowádźili nie okazáłośćią bogactw ábo pychy/ ále vcżynkámi z miłośći pochodzącemi/ przez ktore [quibus] przychodzą ludźie do Kroleſtwá niebieſkiego. ModrzBaz [38] (2); SkarJedn 111; á iáko dla pokármu y nieposłuſzeńſtwá Iádam ieſt z ráiu wyrzucony: ták záſie przez poſt y posłuſzeńſtwo/ wroćić ſię kto chce/ do niego może. SkarŻyw 393 (9); Rácż nam dáć [Panie] ſwe poćieſzenie Przez twe święte zmartwychwſtánie. MWilkHist E3 (3); Páweł záś opiſuie Páná Chriſtuſá iáko iednego małżonká: á Zbor iego/ od niego kąpielą wody przez ſłowo omyty/ iáko małżonkę CzechEp 169; iż to ſłowo było iákoby zákryte v Bogá/ wſzákoż było do tego ſpoſobne/ áby zá cżáſem w poſtępku odnowienia ſtworzenia przez odkupienie było świátu obiáwione CzechEp 256 (33); Abyſmy więcey nie byli dźiećmi/ kołyſzącymi ſię/ y chwieiącymi/ káżdym wiátrem náuki przez ludzkie oſzukánie/ przez chytrość/ ku podeśćiu błędem NiemObr 44; ktorzy wyznawamy/ iż pan Iezus przez poświęcenie Bogiem zoſtał. NiemObr 102 (17); ReszList 181; [niewiasta] będźie zbáwiona przez rodzenie dźiatek/ ieſli będźie trwáłá w wierze/ w miłośći/ świątobliwośći WerKaz 292 (3); tuć ieſt wſzech grzechow odpuſzcżenie/ przez KRyſtuſowo zásłużenie ArtKanc K11v (23); GrabowSet F3v (4); Gdy ſię co [podczas spowiedzi] zátái/ ábo chytrze zaſłoną iáką pokryie/ duſzę zábije. á ieſli ſię ſzczerze oznaymi/ przez pokutę zniſzcżeie. LatHar 137; WIelebny męcżenniku Boży/ Wacłáwie/ przycżyńſię o grzechow náſzych odpuſzcżenie/ ábyſmy v Páná Bogá/ przez modlitwy twoie/ byli porátowáni LatHar 421 (31); KołakSzczęśl A2; iż ćiáło Páńſkie ieſt w Sákrámenćie/ nie przez robotę piekárſką/ ále przez poświęcenie/ y mocą ſłow P. Chriſtuſowych. WujNT 147; Ale przez ich [ludzi zaślepionych] przeſtępſtwo [illorum delicto]/ sſtáło ſię zbáwienie Pogánom WujNT Rom 11/11; Lecz ſtáteczny pokarm ieſt doſkonáłych: tych ktorzy przez zwyczáienie ſmyſły máią wyćwiczone ku rozeznániu y złego y dobrego. WujNT Hebr 5/14; iż człowiek po krzćie w grzech vpadſzy/ nie może być ták odnowion przez pokutę/ iáko ná krzćie bywa odnowiony WujNT 762; TAkże y żony niech będą poddáne mężom ſwoim: áby też ieſli ktorzy nie wierzą ſłowu Bożemu, przez ſpolne z żonámi mieſzkánie bez ſłowá pozyſkáni byli WujNT 1.Petr 3/1; Acz grzechy bywáią odpuſzczáne przez modlitwy/ przez poſty/ przez iáłmużny/ [...] wſzákże [...] WujNT 817; Kośćioł wiernych rodzi ſię y mnoży przez zdrową náukę. WujNT Zzzzz3 (156); WysKaz 28 (3); SarnStat 993; Dayże mi [Panie] zbáwienié przez twoie ták wielkié vćiérpienié. SiebRozmyśl C4 (4); iż dla przeklętego ſrebrá/ złotá/ [...] przez przyśięgi á tym więcey nieſpráwiedliwe/ y Bogá wielka háńbá/ y ludźi wielka ná duſzy zgubá potykáłá. PowodPr 49 (5); Sámego Bogá mocą ludźie ſię odradzáią y zbáwienia doſtáią/ przez ſłowo Boże y wodę. SkarKaz 275a; Rozum ludzki rychley do tego przyſtáie: iż Bog záwżdy miał ſłowo y mądrość/ á w mądrośći y przez mądrość wſzytko ſtworzył SkarKaz 486b (12); CzahTr B3v (2); PaxLiz Ev; przez nię [mądrość] rządźić ludźmi/ y narody poſłuſzne mieć będę. SkarKazSej 657b (3); Swiętey ſpráwiedliwośći twoiey [Panie] doznawáią Ludźie nędzni/ á źli záś przez nię koniec máią. SapEpit A4v (2); On to Iudaſz/ ktory tym ſłowem [tj. ave] wydał ná śmierć Iezuſá Páná náſzego/ przez ktore ſię pocżął z duchá świętego [...] KlonWor ded **2v (5).

Z rzeczownikiem konkretnym użytym przenośnie i metonimicznie (113): gdy przez drzewo ſmiertz zwyciężyl zbawiciél ſwiata tego OpecŻyw 161 (2); TarDuch D3v; KrowObr 116v (3); nágotował [Noe] korab ku záchowániu domv ſwego/ przez ktory (koráb) potępił ſwiát Leop Hebr 11/7; á dał nam [Chrystus] pierśćień wiáry ſwey/ przez ktory możem przyść do wiecżney oycżyzny. HistRzym 84 (3); RejPos 52v; Mieſzkamy tedy [w Chrystusie] tym obycżáiem/ nie tylko iáko przez zwirzchnie ciáło iego/ [...] ále też y przez wnętrzne ono y prawdziwe RejPosWiecz2 94v; Gdyſz błogoſłáwione ieſt drzewo przes ktore ſię ſtawa ſpráwiedliwość. BudBib Sap 14/7; Zebyſmy [...] w ćiáło iego obroceni byli/ to ſię ſtáie przez pokarm/ ktory nam zoſtáwił. SkarŻyw 91 (2); NiemObr 84; WujNT 98 (4). Cf »przez krew«, »przez krzyż«, »przez wodę«.

Wyrażenia przyimkowe: »przez dobrodziejstwo(-a) [czyje]« (5): Tako panie Iezu kriſte mnie racży wyzwolić przez ſwięte dobrodzieyſtwa twoie TarDuch D4; RejPs 202v; BibRadz *3v; Ktora [wiara] nie przez cię/ ále przez dobrodzieyſtwo tego to Duchá ſwiętego/ byłáby w tobie ſpráwioná á vtwirdzoná. RejPos 141v; CzechRozm 88v.

»przez grzech(-y)« = per peccatum (peccatis), de peccato Vulg (59): PatKaz I 7 (2); ſktorey [Ewy] myala ſyą uylacz uyna na wſzytky yey przyſzle potomky a wktorych myeſkacz myal dyabel przeſz grzech PatKaz III 91v (3); WróbŻołt oo6; Proſſim aby duch ſwięty wnas mnoził łaſkę bożą [...]/ Ze by wnas niekrolował ſzatan przes grzechi/ a nieobcziązał ſamnienia SeklKat S2; RejKup Sv; ktorzy niemámy nic w ſobie dobrégo (Boſmy wſzyſtko przes grzéch vtraćili/) MurzNT A4; KromRozm II k2v; iż przyrodzenie náſze ieſt przes grzech ſkáżone KrowObr 116 (3); Przyrodzenie cżłowiecże/ vſtawá małżeństwá/ y blogoſláwieńſtwo boże nie ſą przez grzech odięte BibRadz I 3a marg (2); á prośił ich [papież Leon IX kardynałów] áby rychło dáli [urząd papieski] komu inemu/ áby przez moy błąd á grzech kościoł Boży puſto bez ſprawce ſwego nie ſtał. BielKron 176v (3); tákieſz ćiáło cżęſtokroć oddala łáſkę od cżłowieká przes śmiertelny grzech HistRzym 65v; Dwá łotrowie ſą duſzá y ćiáło/ ktorzy ſie ſtáli towárzyſze przez grzech/ ná krsćie ſpołem ſlubieni HistRzym 120 (14); RejPos 138 (2); BiałKat 253v; Drzwi kroleſtwá niebiego [!]/ przez grzech nam zamknione bywáią WujJud 86v (5); Abowiem gdyby oni [cierpiący] y wſzyſcy inny ludzie nie wpádli pierwey w niewolą śmierći y piekłá ábo grobu przez grzechy/ tedyby nigdy ćieleſney niewoley ná nie nie przepuſzcżał Bog CzechRozm 119 (2); SkarŻyw 173; MWilkHist F4 (2); Modlitwá bárzo nabożna ś. Anzelmá/ tym ſłużąca/ ktorzy przez grzech/ niewinność márnie ſtráćili. LatHar 148 (3); KołakCath B4v; ktorzy [odszczepieńcy] pewnie wierzą iż ſą w łáſce Bożey/ iż będą zbáwieni/ iż zginąć nie mogą: choćia częſto miłość Bożą przez grzech vtracáią. WujNT 552 (6); WysKaz 15 (2); SiebRozmyśl C4 (2).

»przez imię ([czyje])« = in nomine Vulg (16): WróbŻołt 19/6; Prorok zoſoby oycow wotchlani woła owybáwienie/ á iáko przez ymię páńſkie wiele ſie ſtać miáło dobrego RejPs 60 (2); LubPs cc4v; Themu wſzyſcy Prorocy ſwiadecthwo wydawáią/ iż odpuſztzenie grzechow/ wezmie przes imię iego [Jezusa] wſzelki ktorykolwiek vwierzy weń. KrowObr 44v; Iż imieniá niemáſz żadnego ná niebie y ná ziemi/ przes ktore moglibyſmy być zbáwieni/ iedno ſámo imię Páná Iezuſá Kryſtuſa. KrowObr 77 (11); poćieſz ſercá vtrapionych/ przez imię twoie naświętſzé/ przez któréś nam obiecał wſzytko otrzymáć v Bogá oycá ſwégo niebieſkiégo/ oco iedno będźiem prośić. SiebRozmyśl E3.

»przez krew [czyją]« = in sanquine, per sanquinem Vulg, PolAnt (65): A ty panie Iezu kriſthe iakos wybawił [...] Adama z głębokoſci pierielney [!]/ przez nadroſſzą twoię krew [...], Także mnie ſlugę twego.N. [...] wyzwolić racż TarDuch D4; KromRozm III D6; Przes krew iego [Chrystusa] mamy odpuſztzenie grzechow. KrowObr 188 (5); Leop Eph 2/13 (3); BibRadz Hebr 9/12 (2); GrzegRóżn N4v; RejAp 6 (5); Y ſłyſzałem głos wielki á pocieſzliwy z niebá wołáiący/ iż iuż vpadł ſprzećiwnik náſz/ [...] á iż zwyciężon ieſt przez kreẃ Báránká niewinnego RejPos [77]v (5); ktory [Jezus] ſam ieden przez kreẃ ſwoię nas z Oycem niebieſkim poiednał KuczbKat 275; WujJud 232v; iż vſpráwiedliwienie nie może być żadnemu przycżytáne/ iedno wierzącemu/ iż ieſt z łáſki Bożey przez kreẃ Chriſtuſowę ocżyśćiony od wſzyſtkich ſwych grzechow. CzechRozm 222v (7); KarnNap C2v (3); SkarŻyw A5 (3); CzechEp 236 (5); NiemObr 70 (2); ták Zydowie iáko y Pogáni ſą pod grzechem. 20 Od ktorego zakon nie wybawia. 24 Ale łáſká Boża przez krew Chriſtuſowę. WujNT Rom 3 arg; Máiąc tedy bráćia wolność weſzćia do przybytku Naświętſzego przez krew Chriſtuſowę [...] trzymaymy wyznánie nádźieie náſzey nie chwieiące ſię WujNT Hebr 10/19 (15); A przeto iż tu ſą ludźie pod źiemią/ ktorzy chwalą y błogoſłáwią y dźięki cżynią Báránkowi/ że ſą zbáwieni przez krew iego. WysKaz 36 (2); SkarKaz 209a (2); Nie plugawćie źiemie mieſzkánia ſwego/ ktora ſię niewinną krwią máże. y nie może inákſzego rozgrzeſzenia ábo oczyśćienia bráć/ iedno przez kreẃ tego ktory kreẃ drugiego roźlał. SkarKazSej 704a.

»przez krzest (a. ochrzczenie, a. omycie chrztu)« = per baptismum Vulg (64): WróbŻołt I6v (2); POmni na to miły panie iſz przes odnowienie naſſe przez krzeſt ſwięty raczyłeś teſz odmienic w nas ſtare a ſnadz nieznoſne obyczaie naſſe RejPs 122v (2); Przes chrzeſt/ pan bog/ ofiarvie nam/ ten znamienity ſkarb/ łaſkę ſwoię SeklWyzn d3v (4); SeklKat Q4 (4); RejKup Z; O krzćye vſtáwy Noremberſkye vczą/ iż przezeń od wſſyſtkyey mocy dyabłá/ grzechu/ śmyerći/ y pyekłá bywamy wyſwobodzeni KromRozm I [H3]v; KromRozm III C8; Wyedząc thedy rodzicowye iż przynależy kroleſtwo nyebyeſkye nyemowyątkom/ wto ſie wdáwáć będą/ áby też przez cech á znak tego/ to yeſt/ przez krzeſt były wyedzyone ná to zdrowye duſſne. GliczKsiąż Dv; LubPs N5v marg; [Chrystus] vkazał nową drogę ku ocżyśćieniu pirwſzego grzechu przez wodny krzeſt BielKron 138v; RejAp 168 (2); HistRzym 109v (2); Tu vważáć á ná pámięć ſobie przywodzić mamy/ iżechmy przez krzeſt ſwięty wzięli práwo y błogoſłáwieńſtwo ſynow pirworodnych RejPos 58 (9); RejPosWiecz2 92; którego pokármu [tj. eucharystii] żadnému ſye pożywáć nie godźi/ iedno ónemu: kthóry prawdźiwie wierzy to/ czego vczymy/ y ieſt omyty do żywotá wiecznégo przez omyćie Chrztu BiałKat 273v; KuczbKat 140 (3); WujJud 111v (7); Abowiem przez Krzeſt zoſobná káżdy bywa w Kośćioł Boży wſzcżepion. WujJudConf 219v; KarnNap A3v; SkarŻyw 3 (3); StryjKron 507; ArtKanc N4; LatHar 677; Vmárwſzy raz grzechowi przez krzeſt [...] mamy nápotym w nowośći żywotá poſtępowáć. WujNT Rom 6 arg (8); WysKaz 26; Práwem poſpolitym [Bóg] nikogoż od grzechu w żywoćie mátki nie oczyśćia: iedno przez obrzezánie w ſtárym/ przez chrzeſt w nowym zakonie: áż ſię dźiećię vrodźi. SkarKaz 578a (2); KlonWor 82.

»przez krzyż« = per crucem Vulg, PolAnt (15): OpecŻyw [162] (2); A iáko przez krzyż [Chrystus] był vniżon ták záś przez z mártwychwſtánie ſwe otrzymał opánowánie wſzytkiego ſtworzenia LubPs B6v; Iż Kryſtus ieſt pokoy náſz/ ktory zdwoich vtzynił iedno/ y żydy y pogány w iednym ćiele Pánu Bogu przes krzyſz. KrowObr 181; Leop Eph 2/16; GrzegŚm 63; Lecż mnie niech niebędzie chłuby/ chybá wkrzyżu páná náſzego Ieſuſa Chriſta. Przez ktory mi świát vkrzyżowan/ á ia światu. BudNT Gal 6/16 (2); CzechRozm 78v; LatHar 13 (2); Przez krzyż y vtrapienie przychodzimy do poznánia Bożego y do chwały wieczney. WujNT Zzzzz3v (4).

»przez ktorą drogę« = z tego powodu, dzięki temu (1): y owſzem dáwa ćie [sumienie] w ćiemnicę/ to ieſt w trudnoſć á w wątpliwość wielką/ przez ktorą drogę będzieſz mił pánu Bogu HistRzym 47v.

»przez łaskę ([czyją])« = per gratiam Vulg, PolAnt; in gratia PolAnt (70): BierRaj 20 (2); Dáymi [...]/ ijżebych przez mieſſkaiątzą laſkę twoię/ wſſytki luboſci pelnil bych tobie OpecŻyw 90v (3); PatKaz I 18v; kto yeſth blyſſy przeſz laſzką boga tym uyąthſze laſky byerze od boga. PatKaz II 28 (3); PatKaz III 112 (2); thak theż we mnie żądze cieleſtne ſą ſciſnione y zmartwione przez łaskę twoię. WróbŻołt oo6v (2); RejPs 99v (2); Swięty Paweł iaſnie okazał y opiſał laſkę bożą/ przez ktorąſmy zbawieni SeklWyzn b4; RejKup m8; KromRozm II m2; KrowObr 59v; Leop Rom 3/24; trzymaymy łáſkę przez ktorą ták ſłużmy Bogu/ ábyſmy ſię iemu podobáli BibRadz Hebr 12/28 (3); GórnDworz Bb7v; Przez wtory obraz możemy rozumieć bogáte ludzie tego świátá/ ktorzy przez łáſkę Bożą podwyſzeni ſą ná bogáctwá HistRzym 4 (4); á ktorzychmy byli vmárli w grzechu/ przez wiárę náſzę/ á przez łáſkę Páná náſzego/ ieſtechmy z nim poſpołu ożywieni. RejPos 112v (3); BiałKat 58v (2); WujJud 94v (4); rzecż pewna że vſpráwiedliwieni bywamy od ſędźiego naywyżſzego/ to ieſt wolnemi vcżynieni od grzechu y od śmierći przez łaſkę y zaſługę Kriſtuſá Páná WujJudConf 94v (2); RejPosWstaw 22; KarnNap A4 (2); chwalem Iezuſa vkrzyżowanego/ przez ktorego łáſkę wſzyſcy święći pośileni y koronowáni ſą SkarŻyw [474] (2); CzechEp 195; ArtKanc B4v (2); GrabowSet T3v; O Boże/ ktoryś dáry miłośći twoiey/ przez łáſkę Duchá ſwiętego wlał w ſercá wiernych twoich/ dayże ſługom y ſłużebnicom twoim N. y N. [...] zdrowie duſzne y ćieleſne LatHar 631 (6); Ale przez łáſkę Páná Ieſuſá Chriſtuſá wierzymy iż będźiem zbáwieni WujNT Act 15/11 (11); SiebRozmyśl E3v (2); Błogoſłáwiony ktory ſumnienia ſwego pokoy mieć może/ ktory ſam Pan Bog przez łáſkę ſwoię w nas ſpráwuie SkarKaz 209b (3).

»przez mękę(-i) (a. umęczenie, a. męczeństwo)« = per passionem (passiones) (54): Przeto proſſę możeli bytz/ [...] odkupi ijnſſym obycżaiem plemię ludſkié/ niż przez mé cięſſkié vmęcżenijé OpecŻyw 100 (6); WróbŻołt ee4 (3); RejPs 33 (2); ktory [Bóg] na ten ſwiat/ nie dla ſprawiedliwych/ ale dla grzeſznych lvdzi/ zeſłał Syna ſwego/ aby przes mękę iego byli zbawieni SeklWyzn g3v (3); Proſſim aby duch ſwięty wnas mnoził łaſkę bożą y ieſt zawzd y [!] miedzinamy nie przes godnoſc naſzę ale przes mękę ſyna bożego SeklKat S2 (3); RejKup m6v (3); Bá y czárt by w tym ſwą cząſtkę dobroći myał/ [...] iż ták wyele ſwyętych męczennikow przez męki ſwe do kroleſtwá nyebyeſkyego ſye doſtáło. KromRozm I L2v (2); LubPs Lv marg (4); Abowiem wiárá nic inſzego nieieſt/ iedno ieſt wierzyć w Bogá iż przes Páná Iezu Kryſtá y przes iego mękę/ śmierć y krew/ mamy dáremne odpuſztzenie grzechow. KrowObr 142 (2); Leop Hebr 2/10; dlategoż theż Páweł świádcży/ iż my przez męki zſtawamy ſię podobnymi Synowi Bożemu. BibRadz II 120d marg (2); HistRzym 40 (2); iż ſie iuż wſzitko było wypełniło/ co on przez mękę ſwą ſwiętą [...] vcżynić á poſtánowić racżył. RejPos [105] (9); Bo y przez męcżeńſtwo álbo wylánie krwie dla P. Chriſtuſá [...] przywłaſzcżamy ſobie zaſługi ofiáry Páná Chriſtuſowey WujJud 232; SkarŻyw 534; CzechEp 200; ReszList 146; ArtKanc D8v (4); Ty/ Pánie/ ktoryś [...] przez okrutną mękę y roźlanie krwie twoiey/ cudownie nam kupił ray Niebieſki LatHar 584 (2); WujNT Hebr 2 arg; SkarKaz 348b.

»przez miłosierdzie [czyje]« (10): Panye ktori roſipuyeſſ radi poganſkye [...]. zloḿ a roſrzuc przes twoye myloſyerdzye wſſitkα nyenawyſc [...] wſſitkych nyeprzijacyol naſſich BierRaj 16; TarDuch E4; Bo [...] póidźieſz naprzód gotować drogi iego [Pana]. Ku dániu wiadomości zbawięniá ludowi iego/ wprzepuſzczęniu grzéchow ich/ przes wnętrzności miłośiérdźiá [Per viscera misericordiae] (marg) wnętrzné a ſerdeczné miłośierdźié (–) Boga naſzego. MurzNT Luc 1/78; LubPs M2v; RejPos 119; KuczbKat 195 marg; ták iż ſię wolą wſzelákim plugáſtwem/ morderſtwem/ [...] vpſtrzyć/ y w tey bárwie rzkomo przez miłoſierdźie Boże/ y przez zaſługi męki iego świętey/ do niebá ſię wedrzeć/ niż trybem od Páná Chryſtuſá pokázánym ReszList 153; ArtKanc A18v; WysKaz 6; SiebRozmyśl Kv.

»przez miłość« (13): RejPos 3v; Abowiem też on [Jezus] záſię zobopolnie nas wſzytki ktorzy weń wierzymy/ á práwie y ſzcżyrze go miłuiemy/ przez onę prawdziwą/ wiecżną/ á vſtáwicżną miłość/ ku ſobie prziymuie RejPosWiecz2 93 (7); Kto wierzy Bogu oną żywą wiárą/ ktora nie ieſt proznuiąca/ ále weſpołek z miłośćią álbo przez miłość dobre vcżynki ſpráwuie: táki pewnie ma żywot wiecżny WujJud 204; RejPosWstaw [1434]v; ReszList 177; iż nie ſámá wiárá vſpráwiedliwia y zbawia/ ále wiárá z nádzieią y z miłośćią złączona/ ábo wiárá ktora przez miłość dobrze czyni. WujNT 551 (2).

»przez moc (a. możność)« [w tym: czyją, czego (23)] = in fortitudine aliqua PolAnt; in virtute alicui Vulg (25): Dáy mi przez motz modlitwy twé/ gdyż bych ſie modlil tobie/ żebych miál ſwiętégo aniola twégo przy ſobie OpecŻyw 105v; PatKaz II 53v; abowiem przez możnoſc twoię ſwiętą ieſtechmy ſworzeni RejPs 202v; Ktory [Chrystus] przemieni ćiáło náſze nikcżemne/ áby ſię podobnym ſtáło chwálebnemu ćiału iego/ według mocy przeź [!] ktorą też może poddáć ſobie wſzytki rzecży [secundum operationem posse eum et subiicere sibi ipsi omnia]. BibRadz Philipp 3/21 (2); HistRzym 53v; Abowiem y ná on cżás kiedy był Pan w wiodł lud ſwoy do oney zyemie obiecáney/ dopuśćił im wzyąć miáſto zacne Iericho przez dziwną moc ſwoię RejPos 217v (3); RejPosWiecz2 94v marg; BiałKat 156; GrzegŚm 8; KuczbKat 355; WujJudConf 255v (2); CzechRozm 158v; Bo on [Syn Boży] przez moc sławy ſwoiey/ vcżyni to z dobroći ſwey/ przywiedźie nas ku sławnośći/ z ſobą áż ná wyſokośći. ArtKanc F19v; LatHar 250; Moc twoiá Boſka cżłeku ná świećie żyć dáie/ Przez nię pocżątek bierze y przez nię vſtáie. KołakCath B3; á iż ſię to w człowiecze Chrześćijáńſkim pełni przez łáſkę Chriſtuſową/ co przez moc ſtárego zakonu nigdy ſię wypełnić nie mogło. WujNT 550 (5).

»przez natchnienie [czyje]« (4): myla panna przenablogoſlawnyeyſcha byla począta w proroczech przeſz nathchnyenye ducha ſzwyątego PatKaz II 54; RejPos 307 (2); Wzięlić byli y pierwey Apoſtołowie Duchá S. y ná krzćie/ [...] y po zmartwychwſtániu Páńſkim przez nátchnienie Páná Chriſtuſowo WujNT 402.

»przez skutek [czego]« = przez co (1): Gdyż Apoſztoł Páweł dáie to znáć/ iżby ſię iuż y ná on cżás znácżnie był [Antychryst] pokazał: bo iuż ſzátan ſwe nacżynie przez ſkutek błędu ſobie też gotował CzechEp 354.

»przez sprawę(-y) ([czyją(-e)])« (31): Ziemiá ták ieſt napewnem grunćie vmocnioná przez ſpráwę iego [Boga] iż nigdy niemoże być wzruſſoná bez woley iego RejPs 152; KrowObr 168v (2); BielKron 264v; RejAp 48; kthorzy ácżeſcye wzyęli byli zakon przez ſpráwy Anyelſkye/ á wſzákoż nigdyſcye go nye ſtrzegli. RejPos 22v; thedy pewnie Pan wpuśći cżłonki miłoſierdzya ſwego przez ſpráwę Duchá ſwego ſwiętego/ do vſzu y do ięzyká twego. RejPos 205 (14); á bierz ſie [...] co napilniey do tego/ ábyś co rychley doprowádził tego ták wdzięcżnego gośćiá/ do przybytku ſercá ſwoiego [...] przez wiárę ſwoię/ á przez tę ſpráwę Duchá s. RejPosWiecz3 99v; BiałKat 21; Iáko potym on ſyn iego ſtrácony [tj. Józef]/ przez dziwną ſpráwę Bożą/ wielkim pánem á pirwſzym po krolu w Egipcie zoſtał. RejZwierc 125v (6); WujJudConf 106; RejPosWstaw [1434]v; KRyſte Krolu niebieſki/ ty k nam przychodźiſz z ſwoiey łáſki/ przez ſpráwę Duchá świętego/ wchodźiſz w ſerce do cżłowieká grzeſznego. ArtKanc E6v; LatHar 483.

»przez śmierć ([czyją, czego])« = per mortem PolAnt, Vulg; morte intercedente PolAnt (51): O krolu niebieſki/ iako ſie to boijſſ barzo ſmierci/ a wſſako dla tego rácżyles ſie na ten ſwiat narodzitz/ aby przez ſwą ſwiętą ſmiertz cżlowiecży rodzáy odkupil OpecŻyw 101 (4); iż pan Ieſus [...] przez ſmierc ſwą wielmożnie wywiodł z niewoley piekielney otcze ſwięte. WróbŻołt I7 (3); KromRozm I L2v; KromRozm II v v; Diar 70; LubPs Lv marg; Abowiem Pan Kryſtus przes ſmierć ſwoię ſmierć moię porázył KrowObr 45v (3); BibRadz 4.Esdr 3/10 (3); kthore [przymierze] nam racżył vcżynić Pan náſz/ przez rozlanie krwie ſwoiey/ á przez ſrogą ſmierć ſwoię. RejPos 151 (7); Gdy thedy mowi Páweł/ żądam odeyść y być s Kryſthuſem: rozumie złącżenie przez śmierć ſwą/ potym przez zmartwychwſtánie GrzegŚm 37 (4); CzechRozm 92 (5); KarnNap D4v; SkarŻyw 262 (2); poiednáni ieſteſmy Bogu przez śmierć ſyná iego CzechEp 246 (4); ReszList 146; Skoro śię národźił [Jezus]/ w tho ſię ieſt wnet włożył/ áby był rzecżnikiem/ przez śmierć pośrzednikiem/ miedzy ſwoim Oycem/ á nędznym grzeſznikiem. ArtKanc A11v (2); LatHar 499; Przez iednę śmierć Páná Chriſtuſową ieſteſmy poświęceni/ y owſzem y doſkonáłymi vczynieni WujNT 773 (7).

»przez wiarę (a. stałość (a. posłuszeństwo) wiary)« = in fide, per fidem Vulg, PolAnt; per fide PolAnt; ex fide Vulg (366): BierRaj 23v; Dowod tego [wielkiej mocy wiary] w dziátkach okrzcżonych ieſt/ ktoré niemaiątz rozumu/ bierą laſkę bożą przez wiarę kmotrowſką oyttzow krzeſnych. OpecŻyw 43v (3); PatKaz II 36v (2); PatKaz III 130; Przyſtanie [lud] ktobie, a przijdzie ktobie nawrociwſzy ſie przez wiarę. WróbŻołt C4v (3); RejPs 195; Bo nas pan bog/ tv na tym ſwiecie ocżyſcia zgrzechow naſzych/ przes wiarę naſzę. SeklWyzn G (13); SeklKat F4 (3); Gdyż [Chrystus] oċziſczył mę [!] ſumnienie Przes koſtowna mękę ſwoję A przes nędzna wiarę moję RejKup dd3 (5); KromRozm II n2; KromRozm III C8 (2); Diar 70 (2); LubPs D2 (3); Abowiem wiemy/ iż niebywa vſpráwiedliwion tzłowiek z vtzynkow zakonnych/ iedno thylko przes wiárę Iezu Kryſtá KrowObr 56; Iż ći ludzie/ ktorzy ieſztze zá żywotá ſwego przyſſli do Páná Kryſtuſá/ y iedli przes wiárę tego Báránká niepokálonego/ iuż więcey niełakną KrowObr 191 (33); Boć wżdy ieden ieſt Bog/ ktory vſpráwiedliwia obrzezánie z wiáry/ y nie obrzezánie/ przez wiárę. Leop Rom 3/30 (12); WIdzenie (marg) To ieſt obiáwienie abo proroctwo kthore bywáło oznáymowáne przez wiárę álbo przez ſen. (–) Ezáiáſzá ſyná Amoſowego/ ktore widźiał nád Iudą y nád Ieruzálem BibRadz Is 1/1 (14); BielKron 1v (3); GrzegRóżn A4v; OrzQuin Iv (2); Moiżeſz práwi [św. Paweł] prez [!] wiárę ćirpiał vrągánie w Egipcie dla Kriſtuſá. SarnUzn D7v; RejAp 99v (3); iż ciáło ono thwoie márne/ [...] ieſliże ſie przez wiárę przyiednocżyſz ku temu Pánu ſwemu/ powſtáło znim poſpołu z grobu/ iuż ciáłem pięknym/ iuż ciáłem vwielbionym RejPos 107; ábychmy tu przez ſtałość wiáry ſwoiey to ſobie w tym docżeſnym żywocie zyednáć mogli/ áby ty dáry á ty obietnice ſwięte iego [Chrystusa] były nád námi wypełnione. RejPos [137]; A Adam y ini Pátriárchowie ácż byli nie krzcżeni/ ále przez wiárę ſwoię iż cżekáli zbáwicielá/ byli zbáwieni. RejPos 153; komu przez wiárę iego będą odpuſzcżony grzechy iego/ iuż ieſt ſwiętym przed oblicżnoſcią Páná ſwego. RejPos [310]v (62); RejPosWiecz2 92v (10); RejPosWiecz3 [97] (8); BiałKat 26 (3); A tento Duchowny cżłowiek tu śię zácżyna przez wiárę y Duchá Swięthego GrzegŚm 18 (2); KuczbKat 10 (6); RejZwierc 124v (6); Nie káżdy/ ktory w Chryſtuſie pánie mieſzka przez wiárę/ iuż wybrány ieſt. WujJud 68v marg (20); Z łáſki Bożey ieſteśćie zbáwieni przez wiárę/ nie z was ſámych WujJudConf 98 (9); RejPosWstaw [412]v (4); BiałKaz F4; Wiárą więtſzą offiarę Abel niż Kain przynioſł Bogu/ przez ktorą świádectwo wziął/ że ieſt ſpráwiedliwy BudNT Hebr 11/9 (5); wiárá ieſt dar Boży zbáwienny/ przez ktorą ſámę vſpráwiedliwieni mamy być CzechRozm 263v (17); SkarŻyw 517; CzechEp 120 (5); Tákowąć wiárę wſzędźie duch Boży záleca/ przez ktorą wierni będąc w Chriſtuſá wſzcżepieni/ dobrodźieyſtwá iego vżywáią. NiemObr 69 (9); ArtKanc G17 (3); Prośćie/ [...] ábyſmy wſzyścy tegoż Páná przez wiárę doſkonále ználi LatHar 348 (7); iż człowiek ſpráwiedliwy/ z wiáry ktorą ma y przez ktorą vczynki dobre ſpráwuie/ pewnie y ſtátecznie czeka tego co mu Bog obiecał WujNT 526; Dla tegoż bráćia ieſteſmy poćieſzeni/ z was/ w káżdey doległośći y vtrapieniu náſzym przez wiárę wáſzę WujNT 1.Thess 3/7 (72); WysKaz 6 (2); O boiáźni mowi Mędrzec/ iż ieſt źrzodłem żywotá: co ſię też y o wierze mowi/ iż przez nię ſpráwiedliwy żyie. SkarKaz 348a (3); SkarKazSej 665b.

»przez wodę« = per aquam Vulg (12): RejPs 118; A iako przes wodę Korab y Noe ſamo oſm od potopu zachowan/ tak też imy przes wodę chrztu [...] yeſteſmy od rodzęny SeklKat V3v; KrowObr 72v (2); HistRzym 65v; RejPos 153 (2); Moc ſłowá przez wodę oczyśćiłá nas BiałKat 238v; Bo [naśmiewcy] tego chcęcy nie wiedzą/ iż niebioſá zdawná były/ y źiemiá z wody y przez wodę ſtánęłá ſłowem Bożym WujNT 2.Petr 3/5 (2); SkarKaz 516b.

»przez wolą [czyją]« = per voluntatem alicui Vulg (8): iżeś thy ni przez kogo inego nie przyſzedł do tego [do zrozumienia słowa bożego]/ iedno przez ſwiętą wolą iego [Boga] á opátrzność iego RejPos 289; Bo choćia on [Bóg] rzecz do ſkutku przywodzi: ále nie ináczey/ iedno przez wolą/ pilność y ſtáránie ludzkie. WujNT 505; PAweł Apoſtoł Ieſuſá Chriſtuſá przez wolą Bożą WujNT 2.Cor 1/1 (7).

»przez zasługę(-i) (a. zasłużenie) [czyje, czego]« (35): Vpros nám iuż wielebná panno [...] dobré a weſolé ſkonanijé/ a potym żywocie przez twé záſlugi [...] wiecżné blogoſlawienijé. OpecŻyw 190 (2); RejPs 126; Wierzę też wtymże koſciele przerzecżonym być odpuſzcżenie grzechow/ przez zaſłvgę y mękę pana Chriſtuſa. SeklWyzn b2 (2); SeklKat Pv; Bo pan [= Bóg] zgladza naſce [!] dlugy Przes ſyna ſwego zaſlugy. RejKup l2; Ieſli nas Stzepan Swięty może z Bogiem poiednáć? Ieſli Swięty Mikołay przyłętzyć może miedzy Anioły/ przes zaſlugi ſwoie? KrowObr 218; BiałKat 376 (2); WujJud 111 (3); Abowiem z łáſki ſzcżerey miłego Bogá á przez zaſługę Kryſtuſowę zbáwieni bywamy. WujJudConf 110 (2); RejPosWstaw [213]; CzechEp 147 (3); ReszPrz 87; ReszList 153; A [Jezus] iáko Pośrzednik náſz iedyny/ pokrywáiąc náſze winy/ chce przez iego zásłużenie/ byſmy mieli wſpomożenie. ArtKanc I18; BOże/ [...] day nam to/ prośimy ćię/ ábyſmy przez zaſługi y prośby iego [św. Mikołaja]/ vſzli męki piekłá gorącego. LatHar 454 (7); Y owſzem y ſámá ziemiá ábo kámyczki z oney wyſpy [tj. Malty] przez zaſługę Páwłá S. ſą pewnym lekárſtwem ná iádowitych gádzin vkąſzenie. WujNT 508 (6).

αα. Wskutek czyjegoś działania [przez kogo] (343): Smyluy ſyα tez myli panye nad onimy. Ktorzi przeſmyα w grzech vpadly BierRaj 19v; Ioachim ij Anna rzekli [do Maryi]: Blogoſlawiona ty bądz tzorko od pana/ bo przez cię owotzu żywota wiecżnégo [...] pożywatz będziémy. OpecŻyw 184v (4); PatKaz I 13v (2); tak przeſz maryą dny placzu naſzego obroczyly ſyą w uyeſyele nyebyeſkye PatKaz III 113v (4); WróbŻołt 43/6; RejPs 38; SeklKat O2; RejKup c3 (2); á iż my też przezeń [przez Jezusa] otrzymáliſmy grzechow odpuſſczenye/ ćyáłá zmartwych wſtánye/ y wyeczny żywot. KromRozm I K3v; MurzNT Matth 18/7; KromRozm II f2 (3); KromRozm III L3; BielKom G6v; Płod dobrych Pan Bog ſſcżęsćić będzye/ álbo będzye zbáwyoná mátká przez płod ſwoy. GliczKsiąż Cv (2); LubPs D3 marg (4); Biádá temu/ przes ktorego zgorſzenie prziydzie KrowObr B4 (16); A co inych hiſtoriy wſpomnieć by ſie mogło/ Iáko ſie przez Anyoły wiele ich wſpomogło. RejWiz 156; Leop Lev 19/31 (6); Abowiem przez mię przybędźie tobie dni twoich BibRadz Prov 9/11 (17); BielKron 3v (4); My theż y ſpráwiedliwość/ y dobroć/ y nieśmiertelność mamy/ przez Kryſthuſá z łáſki GrzegRóżn D3v (13); RejAp 55 (2); RejPos 8 (15); Iáko mnie poſłał żywy Ociec/ y ia żywę przez Oycá RejPosWiecz2 91 (2); BiałKat 76 (5); BielSat H2; KwiatOpis D; Przez Bogá żywiemy y ruchamy ſobą GrzegŚm 51 (2); KuczbKat 110 (2); RejZwierc 11; WujJud 5 (3); Zakon przez Moizeſzá ieſt dan/ á łaſká y prawdá przez I. Chriſtuſá sſtáłá ſie. WujJudConf 79 (2); RejPosRozpr b4v; RejPosWstaw [412]v; BudBib 4.Esdr 11/39; gdyſz ieden ieſt Pan náſz Iezus Chryſtus/ przez ktorego ſą wſzyſtki rzecży. BiałKaz E3v (4); BudNT przedm b8 (6); Iáko przez cżłowieká śmierć: tákże też przez cżłowieká zmartwychwſtánie. CzechRozm 59 (19); KarnNap Bv; Lecż Láćinnicy przez Biſkupá nawyżſzego/ iáko Oycá obudwu [tj. Rzymian i Greków]/ trfáć w roſterkách nie chćieli/ Greki przenáydowáli/ ták wielekroć do zgody vpomináli. SkarJedn 335 (4); Przez ćięm [Boże] ia woyſká poráźił niezwyćiężóné KochPs 24 (2); Przez Piotrá wſzyſcy Apoſtołowie vwierzili zmartwywſtániu Páńſkiemv. SkarŻyw 599 marg (14); MWilkHist E[3]v (2); prawdá to, iż ſię Antychrist z żydow pocżął: z nich ſię vrodźił: y z nich y przez nie vrosł. y z nich pánuie. CzechEp 410 (22); NiemObr 69 (2); ReszHoz 119; NAſtał nam ieſt dźień weſoły/ w nim ſię nam z cżyſtey Pánny/ národźił Syn Boży/ przezeń śię wſzem wierzącym zbáwienie mnoży. ArtKanc B5v (7); GrabowSet B; O Pánie BOże/ [...] prośimy ćię/ ábychmy przez rodźićielkę iego Pánnę Máryą/ doſtąpili weſela żywotá wiekuiſtego. LatHar 482 (13); KołakCath B3v; KołakSzczęśl A2 (3); nietylko ſámá Pánná Mária pánieńſtwo byłá ślubiłá/ ále y Ioſeph przez nię/ y dla niey/ pánieńſtwo záchował WujNT 227; Piotr Páná przez Ianá poznawſzy/ rzućił ſię po wodzie do niego. WujNT Ioann 21 arg; Chriſtus zá nas vmárł. Dáleko tedy więcey teraz vſpráwiedliwieni będąc we krwi iego/ záchowáni będźiemy przezeń od gniewu. WujNT Rom 5/9 (52); SarnStat 882; Ia weń wierzę iż ieſt Bogiem práwym y Zbáwićielem świátá/ y onym obiecánym Meſſyaſzem/ y przezeń wiecznego zbáwienia doſtánę. SkarKaz 422a (5); SkarKazSej 660b (2).

Połączenie: bibl. »przez ... w [kim]« [szyk 4:3] (7): ábowiem nieinácżey iedno przezeń [przez Chrystusa] y wnim możemy wnidź do onego wiecżnego mieſzkánia BibRadz II 59d marg; Abowiem iáko przez Adámá wſzyſcy vmieráią/ ták y w Kryſtuſie wſzyſcy ożywieni będą. BibRadz 1.Cor 15/22 (3); RejPosWstaw [1103]v (2); W tobie/ y przez ćię/ zna rádość co żywie GrabowSet N4v; WujNT 81.

Wyrażenie przyimkowe: »przez Ducha (Świętego)« = per Spiritum Vulg, PolAnt; in Spiritu (Sancto) PolAnt (48): LubPs E3; KrowObr 207; y wſtawſzy ieden z nich imieniem Agábus/ oznáymował przez Ducha że miał przyść wielki głod ná wſſyſthek okrąg źiemie Leop Act 11/28; Abowiem kroleſtwo Boże nie ieſt pokarm áni pićie/ ále ſpráwiedliwoſć y pokoy/ y weſele przez Duchá s. BibRadz Rom 14/17 (5); GrzegRóżn Mv (2); [Pan do św. Jana] muſzą ſie z nowu przez Duchá ſwiętego ponowić y obiáwić wſzytkiemu ſwiátu piſmá y ſłowá twoie RejAp 88 (2); Bo ſłuchay Ezáiaſzá iáko to przeźrzał przez Duchá s. RejPos 118v; Ian s. dzyeciątkiem máłym w żywocie mátki ſwey iuż był poznał Páná ſwego/ przez tegoż to Duchá s. RejPos 142 (17); RejPosWiecz2 92 (3); O nieſzcżęſni ludzie zli y nie wiecieſz tego/ Co o was Mędrzec mowi przez Duchá Bożego HistLan F4; RejZwierc 8v; WujJud 167v; WujJudConf 130 (2); ktory [Jezus] ſpráwiony ábo vrodzony ieſt z niewiáſty/ przez duchá świętego z naſienia Abráhámowego CzechRozm 46 (4); NiemObr 10; ArtKanc H18; WujNT Act 11/28 (4); y zoſtáwił im [Jezus uczniom] [...] moc ná náukę y náwrocenie świátá/ przez tego Duchá ktorego im obiecał SkarKaz 242a.
ββ. W oparciu o coś, zwłaszcza o tekst, nakaz boży (126): Diábelciem ſtary chytrzetz ieſt/ bácżątz przez niéktoré znamiona ijż on byl prawy bog/ bo widziál iego [Jezusa] wielką cirpliwoſtz ij pokorę OpecŻyw 133; A mandatis tuis intellexi propterea odiui omnem viam iniquitatis. Przez przykazanie twoie miły panie wziąłem zrozumienie/ á dla thegom miał w nienawiſci wſzelką drogę złoſci. WróbŻołt 118/104 (3); RejPs 176; SeklWyzn C; SeklKat V4v; RejKupSekl a3; KromRozm I K2; Bogá oycá też prośił [Jezus] nye tylko zá ápoſtoły/ ále zá wſſyſtkimi/ ktorzy przez ápoſtolſkye ſlowo weń vwyerzą KromRozm II ſ2v; LubPs T2v; Izaſz niebatzyćie/ tey náuki fáłſzywey/ przes kthorą Antykryſt/ wiele ludzi wiedzie ná wietzne potępienie KrowObr 80 (2); Leop Rom 2/27 (2); Prowadź mię przez prawdę thwoię BibRadz Ps 24/5 (3); BielKron 140v (4); A ták pámiętháć mamy záwżdy onę Regułę iáko mamy piſmo przez piſmo wykłádáć. SarnUzn G4 (4); RejAp 116; RejPos 70v (2); RejPosWiecz2 92v; WujJud 88 (2); WujJudConf 38v (2); BudNT przedm b8 (2); Wſzyſtkie liſty Apoſtolſkie/ [...] ná to ſą wydáne/ áby przez nie do opiſánego w nich y okázánego/ Iezuſá Meſyaſzá [...] ludzie przyſtáli CzechRozm 97 (3); SkarŻyw 211 (2); CzechEp 135 (5); ktorzy [apostołowie] przez Ewánielią ćieſzyli wierzące NiemObr 38; LatHar 79; Lecz grzech/ wźiąwſzy przyczynę przez ono zákazánie [tj. 9 przykazanie] ſpráwił we mnie wſzeláką pożądliwoſc. WujNT Rom 7/8; A obácz/ iż [św. Paweł] nie każe przez piſmá doświádczáć ich [fałszywych proroków] náuki/ ále przez on pierwſzy kſztałt/ y formę wiáry y religiey WujNT 575; Pátrzćieſz by kto was nie oſzukał przez Philozophią/ y prozne omamienie WujNT Col 2/8; iż wiele hiſtoriy y náuk/ v uśćiech y ſercách ludzkich przez trádicią były záchowáne WujNT 835 (24).

Połączenie: »w [czym] i przez« (1): iedno iż [pisma Nowego Testamentu] z woley miłego Bogá dla tego pozoſtáwione ſą/ ábyſmy w nich y przez nie wyucżeni byli/ o tym wſzytkim: co Bog przez ſyná ſwego [...] okázáć racżył. NiemObr 73.

Wyrażenia przyimkowe: »przez objawienie« = in revelationem, per revelationem Vulg (14): Iako Zydowie przez obiawienie Anielſkie [dictu angeli] z wielką ccią przyięli Alexandra. HistAl Cv; [św. Wojciech] świętego Szcżepaná náucżył Krześćiáńſkiey wiáry/ kthorego theż okrzćił przez Boſkie obiáwienie BielKron 323v; Láthá 1089. Przeniesienie S. Sthániſłáwá z Skałki kośćiołá S. Micháłá ná zamek Krákowſki do kośćiołá S. Wacłáwá/ [...] á tho ſie ſtáło przez obiáwienie iedney niewiáſty Swętoſłáwy BielKron 349v (9); Gdyż ſię iey [prawdy] ſam Páweł nie od człowieká/ ále przez obiáwienie P. Chriſtuſowe náuczył. WujNT Gal 1 arg (4).

»przez zakon (a. księgi zakonu)« = per legem, in lege Vulg, PolAnt (38): ktorzy [Żydzi] za nami krzeſciany noſzą kxięgi ſtarego zakonu, przez ktore doſwiadcżamy prawdy naſzey wiary WróbŻołt S6v (2); Przeto też Páweł s. [...] pedágogyem/ [...] zakon zowye/ iż przezeń żydowye ku wyerze Kryſtuſowey przyprowádzeni być myeli. KromRozm II i2v (2); KrowObr 56v (2); Abowiem przes zakon/ ieſth poznánie grzechu. Leop Rom 3/20 (3); BibRadz Rom 3/21[20] (2); SarnUzn E6; Zydowie też wierzą przez zakon Moizeſzow zbáwienie odźierżeć. HistRzym 98; RejPos 179; BudNT Rom 2/12 (2); Iż ieſliby Moyżeſzow zakon/ chćiał był mieć Bog wiecżnym y doſkonáłym: y przezeń ludzi vſpráwiedliwiáć [...]: Cżemuſz go theż zaraz [...] onym pierwſzym rodzicom náſzym niepodał CzechRozm 87 (3); Znáyduię tedy przez zakon [Invenio igitur legem]/ gdy ia chcę czynić dobrze/ że mi ieſt złość przyległa. WujNT Rom 7/21; iż ſpráwiedliwośći doſtępuią ludzie przez wiárę/ á nie przez zakon Moyzeſzow. WujNT 649 (19).

β. O czynniku sprawczym w koncepcji nieteologicznej (2): Y dzierżeli ták niektorzy wieldzy Philozophowie/ że ſwiát przez muzykę ſtánął: á niebieſkie biegi [...] wdzięcżną hármonią dáią. Nákoniecz duſzá náſzá/ przez thákowąż hármonią miáłáby być ſtworzona GórnDworz Hv.
γ. W dziedzinie życia świeckiego: indywidualnego lub polityczno-społecznego (też związanego z historią Kościoła) (532): Wzgorę ſie wſzyſcy rzućili: A przez onę ſpolną zgodę/ Wydáli ſie ná świebodę. BierEz S4 (2); OpecŻyw 183v; FalZiołUng V 119; Bo kto dobrze cżcie z Bogiem rozmawia, á przez cżęſte cżytanie cżłowiek mądry bywa BielŻyw 171 (9); BielŻywGlab nlb 13; bo pozvany ſkodi nagradzacz muſi przez ti deliberacie wzięte. ComCrac 18v; RejJóz A3v; RejKup b2v (3); thákże też krol ma być tákowey ſtałoſći/ iż áni przez prozby áni przez przycżiny [nullo praecaminum interventu] áni przez dáry nie ma odſtępowáć od drogi ſpráwiedliwoſći. HistAl G3v (12); Diar 76; Co ſie kolwiek ná ſwiát żywo rodzi/ Wſzytko przez ſmierć gdy cżás przyydzye ſchodzi. BielKom D4v; PRzećiw powodowi ty ſą Excepcye/ przes kthorych zádánie/ odporna ſtroná może mu nie odpowiádáć GroicPorz t (10); RejWiz 122v; BibRadz Eccle 7/16 (4); OrzRozm Bv (16); ábowiem máiąc káżdy krol tákie ludzi vcżone á przykłádne záwżdy przed ocżymá ſwemi/ łácno przez ich przykład/ náukę/ y obycżáie/ tákież y wyſtrzegánie będzye odwrocon od ſkázy ſzkodliwey kroleſtwu y iego oſobie. BielKron 9; BEnedyktus oſmy był Papieżem dwie lecie y dwá mieſiącá/ [...] ále potym od poſpolſtwá wypędzon dla iego łákomſtwá/ wſzákże potym przez zgodę przywrocon BielKron 176; Mizerna á vtrapioná była ná ten cżás rzecż poſpolita w Niemcech/ przez nádętość á vpor kſiążąthek Niemieckich BielKron 236v; Láthá 1325. Włádziſław Lokthek bacżąc wielkie ſzkody od Litewſkich kſiążąt w Polſzce być przez ich kozáctwá/ wſzedł ſnimi w krewną przyiaźń BielKron 371 (42); KwiatKsiąż D2v (6); Homo novus, Człowiek który z niskiego ſtanu y rodzáyu yeſt/ ále przes ſwą właſną cnotę yuż ſie wſtáwił [!] y doſtoynośćy yákiey doſtał. Mącz 157b; Adiungere sibi aliquem beneficio, Przes okazánie dobrodzieyſtwá powinnym ſobie kogo vczynić Mącz 177d (9); OrzQuin A4v (7); co [tj. choroby żołądka] ſye dźieie naywięcey zniemiernego żyćia/ w ktore człowiek bywa przez rozmáite ſmáki záwiedźion SienLek 95v; GórnDworz Ee2v; BYL ieden Rycerz v niekthorego Krolá/ ktory przez niektory vcżynek bárzo był Krolá rozgniewał. HistRzym 70 (10); BiałKat 128v (2); Niechce pan Bog przepuśćić/ tákowey Kráinie/ Gdzie przes ſtárſzych niedbáłość/ niewinny lud ginie. BielSat N4v; Nie dáy ſwowolnie rozumowi buiáć/ Boć iedno przez ten ieſliś cżłowiek poznáć. RejZwierc 214v (2); SPráwá Puſzkárſká/ ktora też może być rzecżona zá iednę dźielność Rycerſką/ gdyż przes nię cżáſow ninieyſzych więcżſzą moc y obronę ma káżde woyſko BielSpr 72v (5); RejPosWstaw [1103]; Przes Glinſkiego namowy Smolinſko odpádło. MycPrz I B4 (5); WierKróc A3v (2); StryjWjaz Av; CzechRozm 169 (2); Nie ieſt to [...] vmiárkowánie práwá/ przez ktore ſtoią dobrze poſtánowione Rzecżypoſpolite [qua stant bene fundate respublicae]. ModrzBaz 88v (3); SkarJedn 177; SkarŻyw 309; StryjKron 16 (2); A wiem też o wielu tyśięcy tych ktorzy/ ácż mieli wielkie doſtátki: iednák nie tylko ich poſtradáli/ ále y gárdło vtráćili/ przez ten piec [tj. przemoc] Antychriſtá Rzymſkiego CzechEp 351; CzechEpPOrz *4v; NiemObr 63; ReszHoz 119; Wźięłá [śmierć] nam mężá tego/ który przez ſwé cnoty/ Mógł był ieſczę przywróćić ón dawny wiek złoty. KochTarn 75; ArtKanc R18v; GórnRozm A2; PaprUp A2 (2); Argentangina – Nakazenie przez podarki Calep 93a; Usucapio – Przez długie poziwanię ſobie prziwlaſzczam. Calep 1145b (4); GórnTroas 4; GrabowSet E4v; ácz [donatyści] mieli prawdziwe Sákrámenty/ y ofiárę Mſzey S. ále ſię przez odſzczepieńſtwo oddzielili byli od kośćiołá S. powſzechnego. WujNT 253 (3); zwykli czeſtokroć ludźie żyć y mieſzkáć w domiéch właſnych rozdźiélnié ná częśćiách dóbr álbo dźiedźictw tych/ któré im przynależą/ máiąc rozdźiáł zobopolnie przez nálazek przyiaćiół ſwych [interventu ipsorum amicorum JanStat 561]. SarnStat 594; A wſzákóż vznawánié o woynie/ y o zapiſách Przywianków/ między perſonámi przez rozwód rozdźielonémi/ do królewſkiégo Máieſtatu wedle dawnégo zwyczáiu/ ma bydź odſyłano. SarnStat 638 (29); KlonKr D3v; KmitaSpit B; PowodPr 30; ták oyczyzná náſzá [...] przez ſrogie y niezliczone śmierći/ ieſt od ſławnych przodkow náſzych nábyta VotSzl A4v; CzahTr A3 (2); CzahTrPapr ktv; PaxLiz A2v.

Z rzeczownikiem konkretnym użytym metonimicznie (3): BibRadz Ier 50/16; Pies ktory ſie miece żeby ćie zábił/ to ieſt ćiáło twe właſne/ przez ktoreby cżłowiek był cżęſtokroć zábit/ by pan Bog nie bronił. HistRzym 48; KołakSzczęśl B.

Wyrażenia przyimkowe: »przez moc [czyją]« (4): iż ći [Tatarzy mongolscy] przez moc á przez ſpráwę ſwoię wiele świátá z pochwałą ſwoią rozſzerzyli/ poſiádáiąc cudze kroleſtwá BielKron 296v (2); PaprPan [Hh5]v; gdiſz tez oni [Litwini] przes mocnaſze doſtali pod Pruſi Zmuckiei Zemie/ ale ani nam kiedi podziekowali za poſlugi naſze PaprUp F.

»przez niewiadomość« = per ignorantiam JanStat (4): CZęſtokroć Wóytowie/ Sołtyśi/ y Młynárze/ práwu pánów ſwych przez niewiádomość zwykli vwłaczáć SarnStat 683 (4).

»przez pomoc [czyją]« (6): A iż ſye tym pánow á przełożonych ſwyetſkich władza rozſſyrzáłá/ á biſkupi/ ktorzy przez ich pomoc ku biſkupſtwom przychodźili/ [...] nyeco im przeźiráli KromRozm III I7v; Miſtrz Pruſki [...] obegnał miáſto Gdańſko [...]. á po kilku dni go wźiął przez pomoc niektorych mieſzcżan ktorzy go w nocy bronámi pośćili [!]. BielKron 370 (5).

»przez przyczynę [czyją]« = z czyjegoś powodu, dzięki komuś (15): gdziem Thvrkowy y baſſzom vyele dal y yeſcze dacz mvsche dokvpuyacz thego abich bil hoſpodarem zyemy swey sktoreyem bil wignan przesprziczine K yego M. LibLeg 10/152 (2); RejKup aa4v; Krol Filip był Alexándrowi bárzo przychylny/ wſzákże ſie pogniewáli przez przycżynę Attáluſá BielKron 123; Tegoż cżáſu Turcy ſie kuſili o Melite zamek ná wyſpie Morſkiey/ ále prożno/ wſzákże Thripolim wźięli w Afryce/ przez przycżynę Krolá Fráncuſkiego BielKron 235v; ták theż on [Wasyl] Smoleńſko ze wſzythką dźierżawą wźiął pod Zygmuntem Krolem Polſkim/ przez przycżynę Michałá Glińſkiego Ruśiná BielKron 429 (12).

»przez rękę [czyją] (ręce [czyje])« = z czyjegoś powodu (2): O kruſzcżách tu nic/ ktorych doſyć: bo muśiałbym z żalem y o pieniądzách/ z ktorych ſkoro w Polſzcże/ w Litwie/ y w Pruśiech ich nákuią/ przez ręce żydowſkie y cudzoźiemcow máchlerſtwo wnet zgorſzą przyſádą/ przekowáne kotły rádniey/ niż monetę miewamy. GostGospSieb +4; LatHar 470.

»przez sprawę(-y) ([czyją(-e), czego])« (18): RejJóz A3v; Látá 1413. Lithwá drugi raz ku Polſzce przyłącżona y zápiſáná byłá/ przez ſpráwę Włádziſłáwá Krolá BielKron 385 (13); To tym [podziwianiem pięknego ciała] iáko nairoſkoſznieyſzym pokármem náſyći ſie duſzá/ przez ſpráwę dwu ſmyſłow [tj. wzroku i słuchu] GórnDworz Mm2; RejZwierc 38; MycPrz I B4; PaprUp A3.

»przez zdradę ([czyją])« = per fraudem Modrz (7): tedy też ná żołnierſtwo Niemieckie przyydźie wielka nędzá/ á to przez zdrádę nieprzijaćielſką LeovPrzep D4 (2); HistRzym 109v; (nagł) Káźimirz Krol Polſki. (–) [...] Pokwápił ſie do niebá bárzo w młodym lecie/ Przez zdrádę białeygłowy PaprPan Ee (2); mieli [dozorcy domów] też zwirzchność nád ſtrażą nocną/ ktora pilnowáłá/ [...] áby przez zdrádę cżyię/ ábo z iákiey przygody ogień nie był záłożon ModrzBaz 35v; ActReg 182.

αα. Wskutek czyjegoś działania [przez kogo (też przez zwierzę)] (117): Pocżął [pasterz] tedy owce licżyć/ Nie mogł mu śię pocżet tráfić: Y nátychmiaſt śię domniemał/ Iże przez pſá tę ſzkodę miał. BierEz R4 (2); ForCnR C3; HistJóz A3v; FalZiołUng V 119; yſch kvpczi naſchi kthori do thvrek ſkvpyam yda nyemaya bicz nygdzyey hamowany. czemv ſzye doſycz nyedzyeye przeſz pana Voyewode. LibLeg 11/159v (5); LibMal 1545/97v; RejJóz O7v; Alexander [...] ſie iuż był náucżył zupełnie wſzyſtkich dobrowolnych nauk przez miſtrzá ſwego Ariſtoteleſa y Caſtora [Didicerat ... disciplinas Aristotilis et castoriem]. HistAl A8v; Diar 65 (2); LubPs R2v (2); Przekupnie kthorzyby przećiw Rádźieckiemu ſkazániu álbo poſpolitey vchwale wykracáli [!]/ káráć: Abowiem ſnadź przes ty naywięcey drogoſć bywa GroicPorz b3v; GroicPorzRej C4; RejWiz 124v; ktorzy morderze duſz wáſzych/ áby przez was zginęli ſámi/ day to pánie Boże OrzList h (2); RejZwierz 2; Wiele złego przez thy náſze Práłaty w Polſzce ſye ſtáło OrzRozm I4 (3); Widząc pogáńſcy biſkupi iż ich kościoły przezeń [tj. przez św. Marka] niſzcżáły/ wrzućili mu powroz ná ſzyię BielKron 143v; iż Pruſowie [...]/ y rzecż iednáką mieli y obycżáie z Litwą/ iedno przez obcy narod zmienili ięzyk BielKron 345v (22); Mącz 71d (2); któré Seymy/ iuż obracáią ſye nam w niewolą/ y w pewny vpadek: przez thé ludźi/ którzy in hypocriſi loquuntur mendacium. OrzQuin C4v (3); SarnUzn B2; GórnDworz Z3v; HistRzym 44v (3); W koniech też ſzkodę wielką przes Furmány mamy BielSat C3v (2); BielSpr 39 (2); Wiele Piſm Bożych o tym czytamy częſtokroć/ Iak ſie przes okrutniki mieniałá wſzyſtká złość MycPrz I C3 (4); A dalić pan Bóg tákiégo dobrégo goſpod[arza ted]y go téż vmiéć ſzánowáć. Iáki pożythek maſz przezéń/ ták mu téż pracą iego nagradzáć Strum Q4v; CzechRozm 168v (3); KarnNap A2v; Niechcę áby ſię co vwlokło doſtoieńſtwu ſtolicy Alexandryiſkiey ktore ſobie przez Márká Ewánieliſtę vcżniá Piotrá S. záſłużyłá. SkarJedn 185 (2); SkarŻyw 180 (2); StryjKron 135 (2); Acháb ſpráwiedliwego y pobożnego przez żonę ſwą złośliwą zábił Nábotá CzechEp 165 (5); BielSen 6; PudłFr 15; ArtKanc K9v; BielRozm 20 (2); GórnRozm M3v; PaprUp G2v (3); ActReg 157; Kmieć káżdy/ á oſobliwie Dźieśiątnicy/ powinni Páná przeſtrzedz/ kędy ſzkodę Pan ćierpi przez Vrzędniki álbo przez kogokolwiek GostGosp 38; Phil N3; GórnTroas 19 (2); Iáko ſyn żywie przez oycá/ [...] ták my przez Ciáło Chriſtuſowe WujNT 331 (3); JanNKar Cv; gdyż przez młódźiéńce [adolescentibus JanStat 1082]/ ze wśi od właſnych rodźiców odchodzącé/ wśi bywáią ſpuſtoſzoné/ dla niedoſtátku robotników SarnStat 200; Litwá świádczy iż przez Polaki do wiáry przyſtąpili SarnStat 993 marg (11); PowodPr 20 (2); VotSzl D2v; PaxLiz B4; SkarKazSej 688b.
ββ. Będąc zmuszonym, skłonionym przez kogoś (31): OpecŻyw 152v; Leop 2.Reg 20 arg; Lotárgius poimał oycá Ludwigá y wſádził do więzyenia/ [...] wſzákże przez przywod inych pánow puśćił oycá BielKron 170v; áż gdy ſie [naród niemiecki] Krześćiány ſtali przez przypędzenie Kárłá wielkiego/ toż ſie piſmá vcżyć pocżęli BielKron 281v; v rzeki Trutnowa (przez porádę Zdzietrzychowę) vderzyli ná nie [Polaków] Cżechowie BielKron 325 (21); Thedy Wirgiliuſz poſtáwił ieden słup pośrzod miaſtá/ á vcżynił cżárnokſięſką náuką że on ſlup wſze grzechy ſkryte onego dniá vcżynione Ceſárzowi powiádał. A ták przez oſkárżenie onego obrázu wiele ich śćinano. HistRzym 48v (4); BudNT 1.Cor 1/1; Helená [...] zdrádźiwſzy mężá właśćiwégo/ Z iecháłá przez namowy gościá wſzetecznégo. KochDz 104; SarnStat 254 (2).
γγ. Kierując się jakimś uczuciem, pobudką (20): WróbŻołt kk7 (2); Panu [tj. mężowi] ż [!] płaczem powiedziała Iż [Józef] przeż ſwoię vporną złoſcż Targnął ſie na iey pocćiwoſcz RejJóz A3v; żądzey ciáłá náſzego nie wypełniamy/ wſzytko przez ćirpliwoſć skromnie znoſiemy HistAl I5v (3); KrowObr A4v; Leop Deut 18/22; BibRadz Eccli 45/21[18] (2); BielKron 3; Comminuere atque violare officium avaritia, Zgwałćić/ zniſzczić záchowánie dobre przes łákomſtwo. Mącz 223b (2); HistRzym 56v (2); RejPosRozpr c; WujNT 2.Petr 2/3; A Woiewodowie/ y piérwſzy Káſztelani/ będą powinni zápłáćić/ ieſli przez vpor ná Séymie nie będą [temerarie absentaverint JanStat 116]/ y ſłuſzną wymówką ſie nie wymówią SarnStat 29 (3).
δδ. W oparciu o tekst lub decyzję prawną (79): PatKaz I 4v; Tedy ma być wezwan vmieiętny barwierz albo doctor: iżeby przez radę mądrą przed cżaſem rodżenia mogła ona pani wziąć zdrowie na ſwe niedoſtathki cżłonkow przerzecżonych. FalZioł V 19a; ábowiem przez náukę przychodzimy napierwey ku vznániu wſſytkiego dobrego. RejPs 175 (3); LibLeg 11/41v; A wſſakze przez tę vſtavę naſſę, niechczemy aby wczem vblizono belo pravom y przivilieyom dvchownem ComCrac 21v; ZapWar 1543 nr 2505; Diar 66; Przeto tu Sędźia bárzo ma być oſtrożny/ áby przes tákie rękoiemſtwá źli ludźie karánia nie vchodźili. GroicPorz r4 (3); OrzRozm Bv (3); Sędziowie Papieſcy nie ſkwapiáiąc ſie oznáymowáli ſie być prawdziwemi poſły od Papieżá przez edikt BielKron 374 (7); KwiatKsiąż B3v marg (2); Tho miáſto y Zamek [Parnawa]/ I⟨ego⟩ K⟨rólewskiej⟩ M⟨iłości⟩ Polſkiemu przes iednoſtáine Krzyzackie podánie práwnie przysłucha. KwiatOpis B2v; CzechRozm 205v (2); CzechEp 321; ActReg 19; OrzJan 47; A gdźieby téż nie wyſtáwił Zupnik Ruſki którégo roku tych iedenaſtu tyśięcy beczek/ tedy ma podpádáć ſub priuationem officij, zá inſtigácią przez ſkárgę Poſłów SarnStat 395; A od tákowéy ſpráwy nie ma Sąd álbo Gród prziymowáć ruſzenia álbo áppelláciiéy/ iáko od rzeczy przez przywileie y ſtátutá koronné oſądzonéy. SarnStat 402; ácz ſtárádawná przez przyśięgę tego/ który obwinił/ wſzyſcy winą Mężobóyſtwá byli karáni SarnStat 603; y od wſzelkiégo práwá dźiedźictwá/ [...] przez ſędźiégo ſkazánié pozwány ma bydź ſkazan SarnStat 691; CZęſtokroć przydawa ſie/ iż poddani náſzy bywáią oſzukáni przez zapiſy dóbr vczynioné ná zdrádźie SarnStat 760 (34); SkarKazSej 697b.
Wyrażenia przyimkowe: »przez dekret« = per decretum a. sententiam JanStat (5): ACz Król Iego Miłość náſz Miłośćiwy Pan [...] Sektę Trideiſtów bezbóżnych z Króleſtwá ſwégo przez Dekrét zgłádźić á wywołáć raczył BiałKat a2; A gdźieby ſie nálázło przez Dekret náſz/ iż citatus niewinnie á potwarznie pozwan był: tedy [...] SarnStat 712 (4).

»przez prawo(-a) (a. pośrzodek prawa)« = via iuris JanStat (7): UstPraw Av; BielKron 214v; ktorą moc/ iż przez náſze prawá [legibus nostris] ieſt záwikłále daná możnieyſzym/ tedy to ná inſzem mieyſcu ſzerzey okażemy. ModrzBaz 72v; Stáré práwá przez poſzlednieyſzé bywáią corrigowáné SarnStat 55; roſkażemy Stáróśćie [...] náſzému/ do którégokolwiek Kmieć vćiekł: áby Kmieć był wrócon przez pośrzodek práwá [iure mediante JanStat 1087] SarnStat 935 (4).

»przez wyrok« (2): Tyberyus záſię tym śmiercią groźił/ ktorzyby Krześćiány przeſládowáli álbo oſkarżáli/ przez ſwoy wyrok BielKron 140v (2).

δ. W dziedzinie zjawisk przyrodniczo-fizycznych (23): Też proch ſtego ziela w nos wpuſzcżony/ khichanie cżyni wolne przez ktore ſie głowa cżyſci FalZioł I 96c (6); Ale flegmatici z ſolą radzi iedzą iż natura ich wilgotna żąda vſkromienia wilgoti ktora bywa przez ſol wyſuſzaiączą. GlabGad I8 (5); BibRadz Sap 16/22; BielKron 250v; Naprzód obáczyć mamy/ iż źiemiá będąc iákoby brzuchem tego świátá/ w śię biorąc/ á z śiebie záś wydawáiąc/ przez cztéry właſnośći cztérech rzeczy to w ſobie ſpráwuie SienLek V3 (3); Bo głos rodźi ſię przez uech [lege: dech] CzechEp 152; PudłFr 50; KlonFlis D3; Iák ſię Phoenix przez ogień/ przez popioł odmładza: Ták ſię cżłowiek przez źiemię/ przez prochno odradza KlonWor 82.
c. Wskazuje na czynnik, który powinien dać inny skutek: mimo, wbrew (4): A ieſli nieobrzezány z przyrodzenia/ chowa zakon/ á zaż ćię nie oſądźi ktory przez piſmo y obrzezánie ieſteś przeſtępcą zakonu? BibRadz Rom 2/27; WujNT Rom 2/27; Inſzy lud Krześćijáńſki w Pogáńſtwo wpędzono/ Ktory tákże do tego gwałtem przymuſzono. A ktorzy przez gwałt [= mimo zadanej przemocy] Bogá odſtąpić nie chćieli/ W ćięſzke [!] okowy nogi ſwe podáć muſieli. CzahTr E4v.

Połączenie: »nie przez to« = mimo to nie (1): Abowiem nie cżuię ſię ni wcżym winnym/ wżdy nie przez to ieſtem vſpráwiedliwion BibRadz 1.Cor 4/4.

8. Wskazuje na sposób, zwłaszcza sposób działania: czyniąc coś, postępując jakoś, stosując coś; per HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, JanStat, JanPrzyw, Cn; in HistAl, Vulg, PolAnt; cum PolAnt (1885): ZapWar 1503 nr 1913; O Iudáſſu [...] cżemu przez znamię pokoiu ij miloſci/ zadáwáſs ſynowi bożemu okrutną ranę ſmierci OpecŻyw 106; tako téż ij cialo matki mé má bytz vchwáloné/ przez chwalebné wzięcié na niebo. OpecŻyw 181 (13); PatKaz I 1v (2); PatKaz II 43 (2); PatKaz III 96 (3); Iezu ienżes przez proſte ich [apostołów] wiary przepowiedanie/ z błędu ſmierci Rodzay ludzki wyzwolił. TarDuch B2v (2); WróbŻołt O5v (4); WróbŻołtGlab A5; RejPs 35 (3); Krol yego M. [...] wſzeliaka sprawiedlywoscz thobye vczinycz roskaze [...] przes potwierdzenie prziſſiag LibLeg 11/12; SeklWyzn Dv; HistAl A4 (3); KromRozm I I2v (3); KromRozm II mv; Gdźyeż o tym iżeby w krzeſciyańſtwye gromádá [...] przez wkłádánye rąk duchá S. [...] dáć mogłá? KromRozm III I5 (7); DiarDop 106; GliczKsiąż C4; LubPs B5v (4); Sentencyą Sędźiemu przes ſwoie porządne votá [obwinieni] náyduią [...] niemáiąc głowy nákrytey czapką GroicPorz dv; Czwarte [zawiadomienie o pozwie]/ przes przylepienie liſtownego Mándatu/ ná drzwiách zbiegłego człowieká GroicPorz n3v; Przeto ten poſtępek pozywánia Mężoboyce przes przywołánie ieſt wedle Práwá GroicPorz n4; Obyczay zdawánia Imienia ſtoiącego przes włożenie czapki GroicPorz nn3v; Pozew przes imowánie perſony ktorym obyczáiem ma być. GroicPorz nn4v (26); Krolowie przes ſtrách vporne/ pod moc ſwoie podbijáią KrowObr 3v; Abowiem tákowi [fałszywi pasterze] [...] przes ſlodką á pochlebną mowę/ zdradzáią ſercá proſtych ludzi. KrowObr 98v (9); Kto bierze chleb cżłowiekowi kthory go przez pot nábywa: ieſt iáko ten ktory zábijá błiźniego [!] ſwego. Leop Eccli 34/26 (5); Bog potwierdza przymierza ſwego y obietnic ſwych Abrámowi przez obrzezánie. BibRadz Gen 17 arg; Abowiem mnimam iż ieſt ſpráwiedliwa rzecż [...] pobudzáć was [ku wierze] przez nápominánie. BibRadz 2.Petr 1/13 (18); OrzRozm I2v; [Turcy noszą] ná drzewcách znáki iedwabne rozmáithych fárb/ przez kthore znácżą ſwoie woyſká oſobne wodzowie ich. BielKron 259v; Krol Polſki/ miał wſzytki miáſtá y zamki wroćić Miſtrzowi Pruſkiemu cokolwiek przez walkę wzyął BielKron 384v; iż Tátárowie y Slężacy wielkie ſzkody w kroleſtwie cżynili przez łupieſtwo. BielKron 389v; kthory [zamek Jajce] záſię Matyaſz Krol Węgierſki przez oblężenie wzyął. BielKron 393; WIele ich [...] było y [...] będźie/ ktorzy [...] chćiwi byli wiedźieć nowych rzecży/ [...] iedni przez cżytánie/ drudzy przez pythánie pielgrzymow BielKron 455 (49); GrzegRóżn E2 (4); Gdyż przes philoſophią możemy dobrze porozumieć/ czo ieſt wkażdey rzecży naipierwſzego KwiatKsiąż H3v; przez ktore [gadanie, tj. dyskusję] co w ktoreykolwiek rzecży prawdziwego albo fałſzywego ieſt [...] wynaiduiemy. KwiatKsiąż I (21); Colluco, et Interluco, [...] czinię ſwiatłość w leſie przes obćinánie gáłęźi. Mącz 198c; Sortilegus, Lóśnik/ práktykarz/ wieſzczbiarz który o prziſzłych rzeczách przes lóſy práktikuye. Mącz 403b (25); OrzQuin C3v (6); proſzę Páná Bogá/ o przedłużenie żywotá/ ábym záczęthéy rzeczy dokonáć mogł/ ku rozmnożeniu chwały iego/ przez dowćip ludzki SienLek 196 (3); Y dla tego oná [natura] przez to dwoie złącżenie/ męſzcżyzny z białągłową/ wypuſzcża dziatki ná ſwiát GórnDworz X7v (2); przez ſkruchę ſerdecżną y przez vſtną ſpowiedź: możeſz zwyćiężyć diabłá HistRzym 53v; Opuść świát przez dobrowolne vboſtwo HistRzym 73 (22); RejPos 14 (8); RejPosWiecz2 91v (11); iż Duch ſwięty/ przez tę ſpołecżność/ zápala w nas miłość ku Pánu Bogu. RejPosWiecz3 99 (2); ten [Chrystus] od wiernych ſwych przez vſtáwiczné ónéy ofiáry okázowánie chwałę y dźiękowánié/ ma odnośić záwżdy BiałKat 348v (6); bacżyć mamy w piśmie rozmáite obycżáie [...] byćia s Kryſtuſem. Pirwſzy duchowny przez ſłowo GrzegŚm 35 (11); A z tąd też onę przyśięgę/ przez ktorą obiecuią Zołnierze iż wiernie rzecży poſpolitey ſłużyć chcą [...] ślubem Rycerſkim zową KuczbKat 105; Bo iáko śie ludźie [...] do Małżeńſtwá przez śluby przypráwuią/ ták też Duchowni kiedy przez oſtrzyżenie włoſow Pánu Bogu poślubieni bywáią KuczbKat 240; Przez ktore ſłowá y Obrzędy/ sſtawa śie [ksiądz] tłumácżem y pośrzednikiem miedzy Bogiem y ludźmi. KuczbKat 245 (16); RejZwierc 51 (2); Cżłowiek mogłby ſobie nárzędźić wiecżną pámięć [...] bądź to przes náuki Pismá/ bądź przes Rycerſkie rzecży/ przes Vrzędy Rzemioſłá BielSpr b4; [Rzymianie] Náleźli tho przes doświádcżenie/ iż młodź tá ktora ſie ná wśi rodźi/ godnieyſza ieſt ku ćwicżeniu rzecżam Rycerſkim BielSpr 2 (14); Widźiſz że Duch S. przez włożenie rąk Apoſtolſkich w ludźie iuż okrzcżone przyſzedł. WujJud 159v (30); WujJudConf 80v (3); RejPosRozpr b3v marg; Tęż miłość mieycie/ iednomyſlni/ [...] áby nic nie było przez ſwar/ ábo przez prożną chwałę RejPosWstaw [212] (7); BudBib Num 30/10 (8); A ták byłby [król] práẃie a Deo datus/ [...] gdyby przes porządne ſpráwy loſow ze wſzech ſthanow był obran MycPrz II C4 (5); BiałKaz K3; A vyrzawſzy Symon iż przez włożenie rąk Apoſtolſkich dáie ſię duch święty/ przynioſł im [tj. apostołom] pieniądze mowiąc. Dayćie y mie tę władzą BudNT Act 8/18 (4); StryjWjaz A3v; iż go [Bóg Jezusa] przez wćielenie y vrodzenie tu do nas ná świát poſłał CzechRozm 32v; ktorzy [tj. Rzymianie] vſtáwicżną ſtraż ſwą nád żydy [...] trzymáli: iákoby ſie im kiedy przez bunt nieiáki [...] z poſłuſzeńſwá y poddáńſtwá nie wyłomili. CzechRozm 254 (22); PaprPan Ggv; KarnNap B4v (3); á niemoże być odekrwie ná niey rozlaney [ziemia] ocżyśćioná/ iedno przez krew tego ktory ią przelał ModrzBaz 79; iż iáko do Biſkupſtw [...]/ ták do tych vrzędow wieleby ſię przez przycżynę ćiſnęło ModrzBaz 93v (10); ktorych ſię im [zmarłym] męk vlżywa/ gdy wierni żywi im pomágáią/ przez ofiárę Mſzey S. przez modlitwy/ y iáłmużny SkarJedn 272 (4); ták Pan Bog chcąc miáſto ſzatańſkie báłwochwálſtwo [...] zburzyć/ y zamki te przez kazánie Ewánieliey [...] zwoiowáć: poſłał naprzod vfiec męcżeńſki SkarŻyw 407; kápłáńſki ſtan [...] iedno przez chrzeſt ſyny rodzi [...] SkarŻyw 456 (16); SkarŻywBog 357; MWilkHist F3v (2); ZapKościer 1580/5v; [król Bolesław] przez dobrowolne podánie/ dla głodu [...] y miáſto y zamek Kijow wziął StryjKron 170; Bo Mázurowie onych czáſſow częſte przes ſpolne Małżeńſtwá powinowáctwá z Litwą potwierdzáli StryjKron 365 (12); Lecż Bog nie dopuſzcża/ wyniſzcżáć przez walkę heretykow ále Papież drugi Bog ziemski wyniſzcżyć ie vśiłuie CzechEp 39 (11); Co zacż był ten Damaſſus, y iáko przez ſedycyą/ y roźlanie krwie/ ná Biſkupſtwo wſzedł/ świádcżą [...] Hiſtorye kośćielne NiemObr 134 (15); NIe przez pochlébſtwo/ áni złoté dáry/ [...] Ale przez cnotę ná mieśce ważnieyſzé Godźiſz/ Wapowſki KochFr 104; ReszHoz 116 (2); iż ludźie nie mieli przez karánie docżeſtne karánia wiecżnego chćieć vchodźić ReszList 149; ktorą [tj. ofiarę] teraz vſtáwicżnie/ przez modlitwy/ poſty/ iáłmużny Pánu Bogu cżynią ReszList 179 (16); Iákié ludzkié głupié ſpráwy/ Szukáć śmierći przez bóy krwáwy KochPieś 67; ArtKanc E4v (6); ZawJeft 13 (4); ActReg 26 (2); Abiuratio – Zaprzenie przez przi ſzięgę. Calep 5b; Innubo – Wſtępuię przez małzenſtwo w dom, za mąż idę. Calep 539a (13); GrochKal 21; Potym pánowie chcąc záſię vbogim z rąk ziemię wydrzeć [...] przez fałſz potáiemnie iednáli ludzie thákie niewolniki ſwe Phil P4 (2); KochPij C2; GrabowSet A3; Rozlicżny ſpoſob krotkiego nabożeńſtwá dźiennego/ przez rozmyślánie y modlitwę. LatHar 51; day to cżeladce twoiey/ áby to o co ćię przez poſt prośi/ dobremi ſpráwámi wypełniáłá. LatHar 350; Dźiękuię tobie [Boże]/ żeś mię [...] racżył przez kąpiel Chrztu S. od grzechu pierworodnego ocżyśćić LatHar 566; Wypuſzcżáią nas przez vrodzenie/ mátki náſze ná ziemię LatHar 667 (43); KołakSzczęśl C4v; Pogani potrzeb docześnych ſzukáią [...] przez dowćipy ſwoie. WujNT 25 marg; Nie tylko przez ſłowá [...]/ ále też przez ceremonię/ [...] Pan Bog cudá czyni. WujNT 152; áby ſię chorzy ludzie pierwey przez ſpowiedz y pokutę z Bogiem poiednáli WujNT 323; Bo to ich [heretyków] właſny obyczay/ przez ſłodkie namowy [...] zwodzić ſercá proſtych á niewinnych ludzi. WujNT 645; ktore [tj. zasługi Chrystusa] drugim członkom potrzebnieyſzym przez odpuſty bywáią vżyczáne. WujNT 697 (94); WysKaz 19 (6); A tego [tj. spraw Korony] naprzód przez poſelſtwo, y rádámi dobrémi dochodzić. SarnStat 124; Iednák gdźieby obwiniony nie zgołá/ ále przez przyśięgę ſie odwiódł/ tedy ná Delatorá żadna poená śćiągáć ſie nie ma. SarnStat 152; A ieſliby tákowy mężobóycá [...] z króleſtwá vćiékł/ [...] niech będźie bezecnym przez Woźnych iáwné obwołánié opowiedźión. SarnStat 605; y ieſliż będźie wieczny zapis [dóbr]/ ma dowieźdź tego zapiſu przez przyśięgę ſześćią świádków ſobie równych SarnStat 760; którą winę [...] z Mytniká Duchownégo [...] Stároſtá onégo mieyſcá przez práwny poſtępek [...] niech wyćiąga. SarnStat 943 (50); SiebRozmyśl H4v; [Bolesław IV] To cne kroleſtwo wziąwſzy w rządy ſwoie, Vmyślił Polſkę ozdobić przez zbroie. KlonKr D (4); PowodPr 16; ktory [Bóg] ták ná nie [rodziców] dopuśćił/ iáko gdy im przez śmierć ſyny bierze. SkarKaz 44a (6); VotSzl B2 (2); GosłCast 29; SkarKazSej 678a; Iák ſkoro dźień świátło ſwe rozwodźi po niebie/ Przezeń śiedmkroć wychwala Boże wiecżny ćiebie. SapEpit A4; KlonWor 3 (2); Bezbożni ludźie [...] rádzą/ áby głowę moię Lub ſkrytą zdrádą/ lub przez iáwną zbroię Stráćili SzarzRyt B.

Połączenie: »przez ... bez« (1): Anacrisis – Wibadiwanie na złoczinicy, przez męke albo bez meky. Calep 66b.

Wyrażenia przyimkowe: »przez czarnoksięstwo(-a) (a. czarnoksięską naukę, a. czary, a. czarowanie)« = per artem magicam, per magicam incantationem (magicas incantationes) HistAl (17): Anektanáb tedy przez cżarnokxięską náukę przemienił ſie w ſmoká HistAl A5v (5); że nyepłodne nyewyáſty [...] ważą ſie płodu doſtáwáć [...] przez cżáry. GliczKsiąż C4; KrowObr 37v; GórnDworz Bb4v (2); RejPos 241v; Lecż ty miey ſię ná piecży gdzie [czart] ſzkodę przez cżárowánie cżyni SkarŻyw 36; że ſztukámi cżártowſkimi przez cżárnokśięſtwo Papieże Rzymſcy ſtolice tey doſtawáli. CzechEp 423 (2); Czegóm zbyć niemógł/ przez źiołá/ przez czáry/ To ſam dźiś wyznam ná ſię z práwéy wiáry: Zem był zábłądźił KochFrag 27; LatHar 115; GosłCast 61; KlonWor 3.

»przez dary (a. darowanie), pieniądze« = przekupstwem; largitione Mącz, Modrz; precio Mącz; donatione, per largitionem, muneribus Modrz (19:6): KrowObr 38v (2); [Kajfasz] Biſkupſtwo był kupił/ przez pieniądze OrzRozm I2v; Tárquinius vmowił ſobie pirwey niektore s Senatu/ iedny przez dáry/ drugie krewnoſcią BielKron 103v; Iż zacnych rycerzow nikth nieuſtráſzy groźbámi/ áni vchodzi przez dáry/ albo obietnicą BielKron 315v (8); Captus dulcedine pecuniae, Zwiedziony przes pieniądze. Mącz 35a; Reus ambitus, Obżáłowány przed ſądem/ że przes vpominki [...] y dáry yáką doſtoyność y vrząd chciał oſięgnąć. Mącz 354d (4); WujJudConf 146; Iákimże to tedy práwem cżynią ći/ ktorzi [...] álbo przez dárowánie/ ábo kupnym obycżáiem doſtawſzy imienia źle go vżywáią? ModrzBaz 48v (4); SkarŻyw 150; KochFr 104; Iugurtá będąc więźniém w Rzymie/ [...] przepráwiwſzy ſobie winę przez dáry/ puſczón był wolno KochWr 32; Phil F2; SkarKaz 458a.

»przez drogę(-i)« = w jaki sposób (5): et illic iter quo oſtendam illi ſalutare dei. Wiedzcie iż ofiara chwały tać mie vcżći/ á tać ieſt droga przez ktorą ia vkażę temu kthory mie cżci zbawienie od boga. WróbŻołt 49/23; OrzQuin H4 (2); GrabowSet S3v; iż możemy [...] záwſze otrzymáć odpuſzcżenie grzechow náſzych/ przez drogi y śrzodki nam do tego podáne. ReszList 147.

»przez fortel(e)« = artibus Modrz (5): Wiemy że v was [tj. konfesjonistów] ná niektorych mieyſcách Burmiſtrz z Ráycámi [...] ſie ſámi wdźieráią/ przez dźiwne fortele WujJud 146; vrzędow kośćielnych nikt [...] nie ma [...] przez [...] fortele doſtępowáć WujJudConf 146; WierKróc B3; ModrzBaz 6v; Ták ſię złodźiey wſwe kłámſtwo/ iák wcżernidło/ kryie/ [...] Radby wyſzedł przez fortel KlonWor 3.

»przez gwałt« (10): A mąż ſpráwiedliwy [...] kthoryby nic nikomu przez gwałt nie wydárł [aliena non rapuerit] [...] BibRadz Ez 18/7 (2); [król] nie ma wielkiégo około śiebie miéć woyſká/ którymby [...] przez gwałt lud Króleſtwá ſwoiégo od Kośćiołá Bożégo odwodźił. OrzQuin T2v; Iáka ieſt zápálcżywość trzebieńcá ku zgwałceniu pánienki tákowy ieſt ten ktory przes gwałt odpráwuie ſądy [qui facit in vita iudicia]. BudBib Eccli 20/3; ZawJeft 13; ActReg 17; iedno przez moc y gwałt [per vim et violentiam JanPrzyw 9] od nas to [tj. sposób podziału dóbr] niech nie będźie wyćiſkano. SarnStat 887 (3); KlonKr Bv.

»przez miecz (a. moc miecza), szablę(-e)« = walcząc, zabijając, skazując na ścięcie; gladio, in gladio PolAnt (39:5): LibLeg 11/88v; LubPs Mv; Bo W.K. zacność nie kroluieſz narodowi Polſkiemu przez moc miecżá. LeszczRzecz A6; A nieprzyiaćioły ſwe gonić będźiećie/ y poráźićie przez miecz. BibRadz Lev 26/7 (4); [król Achas] poráżon okrutnie/ poległo mu ludzi przez miecż ſto y trzydzyeśći tyſiąc. BielKron 88v; [Bolesław Śmiały] karał thy khorzy [!] ſwą wolą od niego ziecháli/ iedny przez miecż drugie ná ćći. BielKron 348; [Giedymin] vcżynił ſzkodę Krzyżakom/ ták w bydle iáko w ludu przez miecż y ogień. BielKron 369; ten [Tachtamis] Moſkwi wiele ſzkod pocżynił przez ogień á Száblę BielKron 439v (21); HistRzym 53v; BudBib Bar 2/22; CzechRozm 254v (2); KochOdpr C; Nie przez miecz bowiém [Żydzi] źiemie ták pięknéy doſtáli KochPs 65 (2); A Ceſſarz Iulius [...] ſam ſie przez Miecz [...] Borgmiſtrzem Rzymſkim vczynił StryjKron 66 (3); Przez miecz [...] ludźie ſye śćigáią: [...] przez ſzáble/ króleſtw nábywáią ZawJeft 26; JanNKar D; PowodPr 7; CzahTr C3 (2).

»przez moc« = przemocą; zbrojnie (22): LibLeg 10/145v (3); ieſli co ſnimi [luteranami] pocżniećie gwałtownie będą tey nádzieie/ iż im przez moc prawdziwą drogę zágradzacie BielKron 199v; [sułtan] Máchometh [...] żádney nádzieie niemiał doſtáć przez moc Kroiey BielKron 257 (7); OrzQuin T2v; RejAp 165v; GórnDworz Aa; MycPrz II C2; cżęſtokroć też przez moc [viribus] y obronną rękę wedrzeć śie [ludzie] chcą do Duchownego chlebá. ModrzBaz 6v; KochWz 140; PaprUp F4v (2); NIechcemy [...] gránic od dóbr/ wśi/ y dźiedźictwá náſzégo rozdźielenia zábrániáć [...]: iedno przez moc y gwałt [per vim nec violentiam JanStat 402] od nas to niech nie będzie wyćiſkano. SarnStat 838 (3); A ktorzy przez moc biorą: ná Rzecżpoſpolitą/ Przycżynę kłádą, y ná potrzebę záwitą. KlonWor **v.

»przez moc« = mocno (tu: głośno) (1): [anioł] wołał práwie przez moc głoſem wielkim/ mowiąc: Vpádło vpádło miáſto Bábilon wielkie RejAp 147.

»przez obyczaj« [w tym: jaki (3), czego (2)] = w jaki sposób (5): OpecŻyw 4; Przez ktoriż tedy obyczay człowiek ma byc purgowan. 1. Napierwey przez ſtolcze. FalZioł V 103v; KuczbKat 420; áby káżdému było wolno [...] nie przez obyczay ruſzenia [per viam motionis JanStat 644] ſędźiégo/ ále proſto ſłowem áppellowáć SarnStat 535 (2).

»przez ogień« = paląc, podpalając, płonąc (22): drudzy Grekowie ciągnęli Priamuſowi do zyemie cżynić ſzkody przez miecż y ogień BielKron 57; [Neron] ná ogień pátrzył z wieże ſwoiey/ [...] mowiąc: Odnoẃcie ſie przez ogień ſtáre páłace Rzymſkie BielKron 145; Tego też cżáſu wielkie ſzkody przez ogień cżyniono Luterianom/ ták yż wiele miaſt y wśi popalono BielKron 218v; Litwá do Sirádzkiey y Káliskiey źiemie wtárgnęłá/ gdzie wiele ſzkod pocżynili przez miecż á ogień prętko. BielKron 369 (20); KochPs 119; [Polacy] ziemię Mázowiecką [...] okrutnie palili/ y puſtoſzyli przez miecz y ogień. StryjKron 472.

»przez ogień« [o sposobie działania Boga] (27): TarDuch D; Káżdego robotá iawna będźie/ bo dźień okaże/ gdyż przez ogień [in igne] obiáwioná będźie BibRadz 1.Cor 3/13 (4); Potym Pan Bog przez ogień ſwiát y ludzi odnowi/ ták iż zyemiá będzye iáko kryſztał przezrocżyſta BielKron 136v (2); RejAp 134; WujJud 203v (2); ktorą [kaźń] [...] cżyścową od ocżyśćienia názywamy: iż poſpolićie y cżęſto w ogniu/ y przez ogień bywa. LatHar 285; gdy iedni z nich do niebá proſto idą/ á drudzy zbáwieni bywáią przez ogień czyścowy. WujNT 873; Y wylał czwarty ánioł czáſzę ſwą ná ſłońce/ y dano mu ieſt gorącem trapić ludźie y ogniem (marg) przez ogień. (–) WujNT Apoc 16/8 (9); WysKaz 33 (7).

»przez (po)śr(z)odek(-ki)« [w tym: czego (3), jaki (1)] = jak (10): FalZioł IV 48b; LubPs Y marg; KwiatKsiąż Kv; CzechRozm 122v; ábowiem chćiał pan Bog [...]/ żebyſmy [...] przez ieden tylko śrzodek wiáry/ o vznánie ſię iego ſtáráli. NiemObr 143 (2); ReszList 147; iż ſą rozmáite pośrzodki przez ktore [...] grzechow powſzednich pozbywamy. WysKaz 27; Iz gdy białagłowá piérwéy vmrze [...]/ poſag od mężá żywiącégo przez pośrzodek práwny [iure mediante JanStat 570] ma bydź wyćiągan SarnStat 633 (2).

»przez praktyki« (8): Ták też náſzy wielebni Biſkupi/ gdyż [...] przez dźiwne práktyki/ ná Biſkupſtwá w chodzą/ widźiſz iákiego Duchá máią OrzRozm I2v (2); Práktiki/ przes ktore [Niemiec] tu do nas chce w niśc [!] MycPrz II C; CzechEp 351; ále y ná ten cżás kiedy ſię iuż [papież] przez práktyki Włoſkie [...] ná naywiętſzą władzą zdobył/ [...] lédwie piątą cżęśćią chrześćiáńſtwá włádał. NiemObr 59 (2); PaprUp C2v; ActReg 31.

»przez sposob(y)« = jak (5): GliczKsiąż D7; przez ktory [tj. sposób pisania] [qua methodi causa] ku onem rzecżam chćiałem przyść/ o ktorychem tu napilniey mowić był vmyślił. ModrzBaz 1v; Phil D4; wytop zużel zemnie/ Abyć brzydkiego nic nie było we mnie/ Przez iáki ſpoſob/ y iákie chceſz drogi GrabowSet S3v; Iż ktoby przećiwko Przywileiowi ták pożytecznému/ [...] przez którékolwiek ſpoſoby [per ... quoscunque alios modos JanStat 204] [...] opátrzenié iákiékolwiek [...] chćiał wźiąć/ [...] tákowy [...] SarnStat 193.

»przez świadki« (7): iże dowod zapłáty przećiw Cyrográffowi nie przes świádki/ ále przes quit ma być. GroicPorz yv (3); Tego to [papieża Sykstusa] był oſkárżył ieden kápłan Báſſus/ żeby miał być cudzołożnikiem [...]. On potym vdzyáłał Synod [...]/ y wywiodł ſie przez ſwiádki. BielKron 160; GDy vbogi bogátégo o gwałt pozywa/ bogáty przez świádki [per testes JanStat 598] ma y może ſie oczyśćić SarnStat 626 (3).

»przez to, przez co« = w ten sposób (19:3): A ieſliby kto chćiał co przedáć [...]/ tego też niemogł vczynić/ áżby od Páná ſwego [...] przynioſł [...] groſz ná ktorym był wybit obraz Krolewſki przes co on przedawáiący znáczył/ iż to z wolą páná ſwego czynił GroicPorz l4; iako dla obćiężliwoſći/ álbo dla vbliżenia ſwey ſpráwiedliwoſći [skazany] [...] áppelluie/ áby ná to przyſyągł: Przes tho by ſye zábiegáło niepotrzebnemu przewłaczániu ſpráwiedliwoſći Ludzkiey. GroicPorz bb2v (6); Ieſli tedy dla niedoſtatku [...] wypychaſz twoie dzieći z domu/ vkázuieſz przes to/ iżeś ieſt niewierny KrowObr 149v (4); [Turcy] Starſzych ſwoich zwyćięſtwá piſzą/ á potym ſpiewáią/ pobudzáiąc przez to rycerſtwo ku walce BielKron 259v (3); RejPosWiecz2 90v; Brutus pilen był Gołębi [z listami] [...]/ á przes to rády nábywał/ iáko ſie miał ſpráwowáć. BielSpr 47v (2); RejPosWstaw [1434]; CzechRozm 20v marg; KarnNap B3v; iż nas Troycá ś. przeiednáłá ſobie/ przez to/ gdy ono ſámo ſłowo ćiáłem vcżyniłá CzechEp 312; ArtKanc N9v; IEſli pozwány [...] świádká którégo [...] nágáni/ chcąc przez to [per hoc JanStat 419] rozgrániczenié powodowéy ſtronie zátrudnić: tedy [...] SarnStat 470.

»przez wiarę« = wierząc, opierając się na wierze (22): KrowObr 57 (3); BielKron 196v; o błogoſłáwionaſz to wiecżerza/ ktorey ktokolwiek ſkoſztuie przez mocną wiárę ſwoię/ iuż [...] nigdy prágnąć áni łáknąć nie będzie RejPos 158v; RejPosWiecz2 95; RejPosWiecz3 96; KuczbKat 1 (2); WujJud 130 (2); Gdy lud ſzuka w Ceremoniach tego/ cżego ma w ſámym Synu Bożym Kryſtuśie Iezuśie przez wiárę ſzukáć. WujJudConf 207 (2); Iesli doſyć ná ponurzeniu y ná wiecżerzániu duchownym przez wiárę procż widomych Sákrámentow. CzechRozm 266v marg (4); KarnNap B4v; ták ani Chriſtyáninem być może/ [...] Ktoby chriſtuſá Iezuſá pierwey przez wiárę nie obległ CzechEp 339 (3); świát ten wſzyſtek [...] Pánu Chryſtuſowi [...] przez powſzechną wiárę/ poſlubiony/ przez ták wiele wiekow prawdy nie wiedźiał ReszPrz 109.

»przez zdradę(-y)« = per dolum Mącz; dolis frandibus Modrz; frandantes JanStat (37): LubPs bb4v; [papież Grzegorz VII] izali ten kielká Papieżow przedtym nie otruł/ a niſſli ſam ná Papieſtwo przes zdrádę wſzedł? KrowObr 38v (4); Przyſzły nowiny [...]/ iż Pomorzánie Miedzyrzecż ná gránicy Sáſkiey wźięli przez zdrádę BielKron 349v (15); Mącz 290b; GórnDworz Mmv; MycPrz I C; PaprPan Ee; ModrzBaz 6v; Milcż nie nárzekay Szátánie [...]. Twego nietknę/ byorę trzodę Swą/ ktorąś vwiodł przez zdrádę. MWilkHist F; ZapKościer 1580/11; StryjKron 215; KochPieś 4; PaprUp B2v; ZawJeft 13; kthory [tj. Attylus Regulus] [...] w Afryce przez zdrádę forthelem był poiman Phil O3; [cesarz turecki] nie vfa zgołá przymiérzu ſam ſwému/ któré złamał/ wźiąwſzy przez zdradę źiemię Wołoſką. OrzJan 7 (2); Bo kthorych [szatan] przez iáwne okrućieńſtwo pożyć nie może: tych przez táięmne zdrády haeretyckie [...] zábija. WujNT 866; SarnStat 259 (2).

a. O obiektach fizycznych (przedmiotach, substancjach, zwierzętach) użytych do wykonania, realizacji czegoś (98): á od ſlończa wſzythka wodnoſć s kwiecia wynidzie w ſpodnią bańkę/ á niebędzie tak wodna y ſwiatła iako czo przez ogień działaią FalZioł II 1d; [srebro] nieieſth thak cżyſty kruſzecz iako Złoty/ á dla tego więthſzą praczę maią Gorniczy około wyprawiania kruſzczu Srebrnego przez ogień FalZioł III 34d (9); RejPs 95v; HistAl B7v (3); Kiedyby był Pan Bog roſkazał [...] ludzi proſtych przywodzić/ y vtzyć/ iuſz przes ty Ornaty/ iuſz przes Kápy/ iuſz przes Stuły/ iuſz przes Humerały/ [...] tedybyſmy [...] KrowObr 109 (11); BibRadz Lev 19/22 (2); Goski ktv (4); po iego [Niemrota] śmierći ſyn Ninus napirwſze báłwochwálſtwo wymyſlił przez obrázy/ gdy kazał obraz ná iego grobie do ſłupá záwieśić BielKron 8; [pisarze rzymscy] piſáli ſzyroce o dobyciu miáſtá Illium/ przez koniá wielkiego z drzewá vdzyáłanego BielKron 61; Kleopátrá krolowa Egipſka [...] zadáłá ſobie trućinę przez węże/ ná iego [Antoniusza] grobie vmárłá. BielKron 131v (13); GrzegRóżn E3; Mącz 203d (3); RejAp 69; GrzepGeom B; HistRzym 3 (4); RejPos 153; BiałKat 46; ktoż będźie śmiał tego przeć/ iż Pan Bog przez święte prochy/ przez kości/ y przeż inſze świętych ludźi Reliquie/ tyż cudá dźiwnym obycżáiem ſpráwuie? KuczbKat 275; BielSpr 44; WujJud 50 (3); BudBib Ex 29/33; CzechRozm 163 (2); ModrzBaz 50v (2); Wey/ á widźiſz tę chorągieẃ? Vfárbowáną przez mą kreẃ. MWilkHist E4; StryjKron 140 (2); ReszHoz 116; piſał do niego [konsula rzymskiego] liſth Lekarz Krolewſki/ obiecuiąc Páná ſwego przez trućiznę zgłádzić Phil O3; LatHar 346 (2); y daná mu ieſt moc [...] zábiiáć mieczem/ głodem/ y śmierćią/ y przez źwierzętá ziemſkie. WujNT Apoc 6/8 (21); ále tylko gdy [wójt i ławnicy] przed obliczność náſzę y przez oſobliwą pieczęć náſzę pozwáni będą: tedy [...] SarnStat 957 (2).

Połączenie: »przez ... krom« (1): Może to [tj. mierzenie wysokości i odległości] tedy być przez inſtrument/ y króm inſtrumentu. GrzepGeom N3.

b. O stosowaniu jakiejś metody w określonej dziedzinie działania (43): Przez ktoriż tedy obyczay człowiek ma byc purgowan. [...] Przez charkanie y plwanie. [...] Przez praczą [...] Przez łaznię y pot. [...] Przez kliſterę. FalZioł V 103v (20); w ktorym [mieście Mesyna] iedwabie ſpráwuią przez cżyrwie robaki BielKron 276 (2); Defruto, Konfecti czynie z winych grón przes warzywo Mącz 80c (3); KwiatKsiąż B3; Rozdźiał Czwarty. Iáko ćiáło czyśćić przez odmiękczenie żywotá Purgácyą SienLek 37 (4); Nie miánuię inſzych ná ten czás/ którzy przez tę Náukę [tj. geometrię] doſzli/ j poználi/ iáko wielka ieſt źiemiá/ iáko wielki Mieśiąc GrzepGeom Bv (3); BudBib Deut 4/34; Oczko 11v; Clinicus – Liekarz przez diete vzdrawiaiąci. Calep 207a; KochFrag 27; SiebRozmyśl E4.

Połączenia: »czym, (i, abo) przez co« [szyk 2:1] (3): Pátrzmyż iuż y trzećiey [rzeczy] to ieſt cżym y przez co tá mieſzániná gliniánego fundámentu ma być wyſzuflowána CzechEp 235 (2). Cf »(czym), przez co i jako«.

»(czym), przez co i jako« (2): CzechEp 233 marg; gdźie [tj. w dziele o metodach walki z Turkami] [...] opiſano [...] czym/ przez co/ y iáko zwyćiężyć ſie może. OrzJan 3.

Wyrażenie przyimkowe: »przez co« = w jakiś sposób (1): w [...] Confaederatiey wWarszawie [...] Vczynioney vznano to [...] iz dopokoiu wiele nalezy, aby te differentiae zachamowane [!] były przez co. ActReg 20.
c. O sposobie przekazywania wiadomości i przesyłek (586): Iakoshmy thy plothy o kthore nash strona obvynyla przesz pozew shatrzymalyshmy v pokoyv vyshey trzech lath ZapWar 1522 nr 2279 (3); PatKaz III 106; Iezu kthorys przez przykład niewieſci cżaſu porodzenia boleſć y ſmętek maiączej ony ku pokucie napominał. TarDuch B8v (2); WróbŻołt nn5; Vstawiwssy ssya v xyak Groczkych [...] Ian ffigura [...] Iawnye y Glossnye przes vymowienye zessnaly ze ssya yem dossycz stale ZapWar 1548 nr 2667 (3); MurzNT 96; KromRozm III K2v; áby Páná Bogá przez opowiedánie práwdziwego ſłowá iego chwalili. LubPs M4 (7); LItis Conteſtatio, ieſt głowney rzeczy gruntowne wtoczenie przed Sąd od obudwu ſtron/ przes żáłobę y odpowiedź. GroicPorz t2v (3); BibRadz Lev 4/2 (5); OrzRozm A2; Przykazał thedy Iozue przez wołánie woźnego/ áby ſie gotowáli po trzech dni przez Iordan ciągnąć BielKron 46v; [cesarz] poſłał do krolá Boleſławá proſząc prez [!] vmowę ſłuſzną/ aby kniemu przyiechał do Báberku BielKron 352 (6); KwiatKsiąż H (2); Perscribere pecuniam, Przes bank komu pieniądze posłáć/ to yeſt gdy ye włoży w Krákowię á dádzą mu liſtek od w banku ſiedzących/ tedy mu ye dádzą w Weneciey. Mącz 375c (3); RejAp 39 (2); HistRzym 48v (2); bo wierz mi iżći iuż nie máſz żadnego [...] fundámentu pewnieyſzego/ iedno ten kthory [...] Bog Ociec/ y ſam vſty ſwemi/ y przez rozlicżne głoſy Prorockie/ obwołáć [...] racżył. RejPos 301v (8); BiałKat 126; KuczbKat 430 (2); RejZwierc 8v (2); WujJud 6 (2); RejPosRozpr c4 (2); RejPosWstaw [1433]; MycPrz I B3; Gdyż ich [wiernych] BOg przez Ewánielią ſyná ſwego Iezuſá Chriſtuſá/ nie wezwał ku niecżyſtośći: ále ku świętobliwośći. CzechRozm 220v (7); CzechEp 94 (4); ReszHoz 136; ArtKanc A10; KochPropKKoch 3; OrzJan 129; racż mi dáć [...]/ áby [...] nie ſchodźiło mi ná onych duchownych twoich owocách/ ktore nam przez náukę Apoſtołá S. Pawłá rozgłoſzono LatHar 35 (3); KołakSzczęśl A4v; Bo wiárá práwi [św. Piotr] ieſt z ſłuchánia/ á ſłuchánie przez ſłowo Boże. WujNT 799; Máiąc wam wiele piſáć; niechćiałem przez papier y inkauſt: ábowiem ſpodźiewam ſię przybyć do was WujNT 2.Ioann 12 (12); vſtáwiamy [...]/ áby Stároſtowie mieyſc Targów ná wśiách przez iáwné obwołánié zákazáli ſpráwowáć SarnStat 289; áby Káſztelani powiáty ſwé ná mieyſce przez Wići przez nas náznáczoné [...] wiedli. SarnStat 301; przyrzékamy/ y przez przyśięgę náſzę vczynioną tym ſie ćieśniéy obowięzuiemy [...] ten zapis [...] trzymáć SarnStat 1000; SToiąc oblicznie przed ſądem ſzláchetny N. dźiedźic N. z iednéy ſtrony/ y ſzláchetny N. z drugiéy ſtrony [...] iáwnie y przez wyznánié ſwé wyználi: Iż [...] SarnStat 1248 (27); SkarKaz 347b (3); CzahTr D4v.

Połączenie: »przez ... krom« (3): Ty wſzytki rzeczy mowił Iezus przez podobieńſthwá onemu zgromádzeniu ludu/ á krom podobieńſtwá nic im nie mowił. BibRadz Matth 13/34; Apoſtołowie Chriſtuſowi nie wſzytkiego przez liſt (ná piſmie) ále y wiele rzeczy krom piſmá podáli. WujNT 717 (2).

Wyrażenia przyimkowe: »przez apelacyją« = appellatione Modrz; appellationem, per appellationem JanStat (11): BielKron 196; áby byli ze wſzelákich ſtanow obráni ludźie mądrzi [...]/ ktorziby ſądzili ſpráwy ze wſzytkich náſzych powiátow/ do nich przez ápellácyią przychodzące? ModrzBaz 91; będźie mu wolno to vznánié vćiſku ſwégo przez áppellácią przyniéść ná Séym Wálny. SarnStat 944 (9).

»przez dekret [= akt prawny]« [w tym: niniejszy dekret (2)] (3): Sąd przodkiem gáią mocą Bożą/ mocą Krolá Iego Mił⟨ości⟩ y przes Dekret pokoy y wſzeláką vtćiwoſć przykázuią GroicPorz i4v; DLa zgłádzenia wątpliwośći/ która przy Státućie o vłápieniu pánien y białychgłów vczynionym częſtokroć ſie wczyna: zdáło ſie nam y Rádźie náſzéy przez ninieyſzy dekret [per praesens decretum JanStat 593] iego wyrozumienié ták wyiáſnić. SarnStat 642 (2).

»przez list(y)« = per lit(t)eras HistAl, Mącz, Modrz; per epistulam (epistulas) Vulg, JanStat; lit(t)eris, in litteris HistAl; cum epistola PolAnt (134): ZapWar 1537 nr 2494; Z bozey moczi Czessarz Tvreczkii y ynich wielkich panstw [...] Kroliowy polskiemv [...] Przyasn nasche wam oznaymvyemi przes then nasz lyſth LibLeg 10/65; awſchakozeſmi mi roſkazaly przes lyſth ſządziakv y sądzy Byalohrodzkiemv abi ony wtich rzeczach koniecz slvszni vdzialaly LibLeg 10/68; czo wthey rzeczi ſye ſtanye na ſeymye tho Krol yego M. panv woyewodzie [...] przes lyſth oznaymycz bedzye raczil LibLeg 10/121v; poſlalem od dworv naschego sluge naschego na ymie Sinana opowiadayacz przes lyſt nasch krziwdj tich poddanich naschich LibLeg 11/91 (45); ComCrac 11; A ize ſnadz obcowánie náſze y mieſzkánie żądaſz wiedzieć/ tobie przez ten liſt opowiádamy. HistAl H2v; dla tego was pilniey proſiemy/ ábyſcie nam wſzythkę wáſzę náukę y mądroſć przez wáſze liſty obiáwili HistAl I4v (6); KromRozm II g3 (2); KrowObr 127v (2); Leop 2.Par 21 arg (3); BibRadz 2.Thess 3/14; Dzyękował też Dáryus przez liſty Alexándrowi BielKron 125 (34); Castigare literis, Przes liſt kogo nápomináć y karáć. Mącz 40b (9); RejZwierc 62v (2); BudBib Esth 9/25; ModrzBaz 130v; ModrzBazBud ¶5; Przeto ćię proſze/ oznaymi mi przez liſt twoy ſkim ſam w Syryey w wierze ſpołecżność mieć mam. SkarJedn 110 (3); StryjKron 492 (2); Temuż Ludwikowi Papież Lew cżwarty [...] poſłuſzeńſtwo ſwoie y poddáńſtwo/ przez liſt ofiárował NiemObr 62; y piſał [Atanazjusz] ſurowy liſt/ do onych oycow w Tyrze zgromádzonych/ od ktorych/ gdy ſię ſpráwy wſzytkiey/ doſtátecżnie przez liſt dowiedźiał/ ná potym oſtrożnieyſzy był NiemObr 128 (4); PaprUp F2; Pewné/ prawdźiwé rzeczy/ odemnie widźiáné Przynoſzę. Nie przez liſty omylné piſáné. ZawJeft 12; ActReg 51 (3); GostGosp 24; OrzJan 129; to niechay vważa tákowy/ iż iácy ieſteſmy mową przez liſty w niebytnośći/ tácy też obecnie w vczynku. WujNT 2.Cor 10/11 (7); JanNKar Bv; Do ktorego [papieża] poki ſię wſzytkiego świátá Biſkupi ábo oſobámi ziezdżáli/ ábo z nim ſię przez liſty prozumiewáli/ [...] iedność ſię zátrzymawáłá SkarKaz 40a.

»przez list(y) [= dokument prawny]« [w tym: niniejszy list (38)] = tenore praesentium mediante JanStat, JanPrzyw; per literas, literis, per praesentes, per praesentes literas, praesentibus, tenore praesentium JanStat; praesentibus literis JanPrzyw (69): GroicPorz m3 (2); ktorych gránic ſkaźń y wſzytek poſtępek práwá ma Podkomorzy przes liſt ſwoy powodem odeſłáć ſądowi zyemſkiemu UstPraw I (2); Mącz 58c; ReszList 178; GostGosp 14; ſkázuiemy przez ninieyſzy Liſt: áby ſześć tylko z oboygá ſtanu oſób niżéy nápiſánych byli ná to vważenié y popráwę Praw náznáczeni SarnStat 55; KTórégo Dekretu y wſzyſtkiégo poſtępku tákowych gránic Podkomorzy przez ſwóy otworzyſty liſt ma dáć znáć ſądowi SarnStat 459; opátrznégo A. [...] Woźnym czyniémy [...]/ w imię Boże przez ninieyſzy liſt/ dáliſmy y pozwoliliſmy iemu moc wſzytki Woźnégo vrzędy [...] ſłuſznie exequowáć. SarnStat 573; ták iż którzy máią Práwo/ niech niebędą pozywáni/ iedno przez liſty náſzé álbo Stároſty náſzégo SarnStat 574; A ieſliby Séym którégo roku nie doſzedł: tedy powinni będźiemy czás y mieyſce złożyć przez liſty náſzé SarnStat 742; [Kościoły] we wſzyſtkich ich wolnośćiách/ ſwobodách/ Przywileiách/ záchowywamy przez ninieyſzy liſt SarnStat 987; tákowy zapis ninieyſzym Przywileiem [...] nikczemny czynimy/ y żadnéy mocy nie mieć ſkázuiemy przez ninieyſzy Liſt. SarnStat 1054; [poddanych] Ziem/ miaſt/ y mieyſc od wſzelkiéy wiernośći/ przyśięgi/ obowiąſku/ poddáńſtwá [...] przez ninieyſzy liſt czynimy wolné SarnStat 1091; wſzyſtko prawo/ któré nam [mistrzowi pruskiemu i zakonowi] [...] przynależáło/ ná [...] Páná Káźimiérzá Królá Polſkiégo/ [...] przenośimy przez ninieyſzy liſt. SarnStat 1096; NA rozgrániczenie źiem [...] náznáczymy w tym roku przez liſty Káncelláriiéy náſzéy Komiſsarze oſoby pewné SarnStat 1184; przyymuiemy/ przyſpoſobiamy y przyłączamy Kśięſtwá przerzeczoné do źiemie Woiewództwá Krákowſkiégo [...] przez ninieyſzy liſt SarnStat 1211 (62).

»przez mowę (a. mowienie)« (4): Wzięlas pozdrowienijé Przez anielſkié mowienijé OpecŻyw 190; A ták bráćya ſtoyćye/ á dźyerzćye dánya/ ktorycheſcye ſye náuczyli bądź przez mowę náſſę álbo kazánye/ bądź też przez liſt. KromRozm II g3; BielKron 452; Przez ſłowo [boże] nie rozumie ſię mowá tá zwierzchowna do vchá/ iáka ieſt tá náſzá: gdy przez nię oznáymuiem wolą y myśli náſze. SkarKaz 484a.

»przez niniejszy (a. niniejsze); przez niniejszy ...« = per praesens, tenore praesentium, praesentium per tenorem JanStat (54): ktorą szkrzinką [...] prziiąli y ze wssyczkiem depositem przeth thymy iednaczmy s ktorych oną kwitowali y przes nynieysse quitvyą ZapWar 1550 nr 2655; Który dekret náſz wſzyſtkim innym źiemiam przez ninieyſzy oznáymuiemy rádą náſzą vpomináiąc: áby dla otrzymánia y záchowánia ſpráwiedliwośći/ álbo té práwá przyięli álbo ná kſztałt tych/ ſwé niechay ſpiſzą ná pápiérze SarnStat 60; wſzytko práwo/ któré nam Miſtrzowi Zakonowi [...] należáło/ ná Páná Káźimiérzá Królá y króleſtwo y iego potomki [...] przenaſzamy/ przez ninieyſzy przywiléy SarnStat 1089 (11). Cf »przez dekret«, »przez list«, »przez pisanie [=list]«, »przez pośrzodek«.

»przez objawienie(-a) (a. zjawienie(-a)) ([czyje])« = in revelatione, per revelationem, secundum revelationem Vulg (17): PatKaz II 62v (3); WróbŻołt gg2; KromRozm II t2v; KromRozm III B4v; ktoremu [dziwowi] áni rozum/ áni żadna głowa/ Nie może nigdy ſproſtáć/ by nie Páńſkie ſłowá/ Ktore przez ſwe wyroki/ przez zyáwienia znáć dał RejWiz 155; żeć tá Ewángelia ktora przepowiádana ieſt ode mnie/ nie ieſtći według cżłowieká/ bom iey też ia od cżłowieká nie wźiął/ [...] ále przez obiáwienie Iezuſá Chryſtuſá. Leop Gal 1/12; iż Abráám tę nádzieię miał/ á ſnadź przez obiáwienie/ iż ktoryby ſyn był iego pirwey vmárł niżli on ſam/ miał iść do piekłá/ á ktorzy po śmierći iego/ ći do łoná Abráámowego BielKron 16v (2); Tu ſie podziwuy/ iáka to ieſt powagá ſłow Páńſkich/ kthore pochodzą od ſamego Boſthwá/ przez obiáwienia Páná náſzego Iezuſá Kriſtuſá. RejAp 5v (3); RejPos 241v; RejPosRozpr b3; WujNT 1.Cor 14/6 (2).

»przez pioro [czyje]« (3): WY Sędzyowie s Podſędki mieycie to ná piecży/ Abyſcie nie chybili tu namnieyſzey rzecży/ O co ná was Bog woła thu przez pioro moie PaprPan Cc; Máyąc żal przed ocżymá s tey twoiey złey ſpráwy/ Tę w tobye przez pyoro me karze Bog łáſkáwy. PaprPan Cc3v (3).

»przez pisanie [= list]« [w tym: niniejsze pisanie (1)] (3): mocy twé [tj. króla] wſſytki rzecży ktoré ſie dziály o Iezuſie na rátuſſu moijm znaiomé cżynię przez ninieyſſé piſanijé OpecŻywList C2; SkarJedn 198; Rescriptum – Odpowiedz przezpiſſanię. Calep 916a.

»przez pisanie [= dokument prawny]« (6): aby znacz belo ktore rzeczy ſądovi duchownemv a ktore ſwietſkiemv przyſluſſayą przez to piſanie oznaymiąmy ComCrac 19v; Proscribo – Prżez pyſſanie przedaine bycz oſnaimuię. Calep [863]b; tedy ſtroná obráżona drugiéy ſtronie będźie powinna [...] przez piſánié [scriptis] tákowé krzywdy y nielubośći oznaymić SarnStat 1115 (4).

»przez pisma(-o) (a. (na)pisanie)« = per scripturas Vulg, PolAnt (36): Leop Rom 16/26; [Paweł z Barnabą, Piotrem, Janem i Jakubem] chodzili po rozmáitych kráinach/ każąc y náwracáiąc lud ſproſny ná krześćiáńſką wiárę/ ták przez piſánie iáko przez mowę BielKron 143 (2); Ktoryż tedy żywot może być [...] pożytecznieyſzy/ iedno [...] yżebyſmy [...] przes piſanie ninieyſze rzeczy potomnym ludziom zoſtawowali KwiatKsiąż H; RejAp B2 marg (5); mowiłeś W.M. wiele zá nią [nauką] iáko przez piſmo poznawamy/ co tho ieſt ſławá/ y iáko nas cżyni náuká nieſmiertelnemi GórnDworz G8; Słyſzyſz [...] iáko káżdego z nas Duch ſwięty przez rozlicżne piſmá vpomináć racży RejPos 185; Przecżże [...] nie poſtánowiſz mocney wiáry ſwoiey o tym Pánu ſwoim/ iżbyś do niego przyſzedł z onym cyrographem onego mocnego poſelſtwá iego/ ktore do ciebie wſkazał przez nápiſánie Ianá s. RejPos 248v (13); BiałKat 8v; BielSpr 60v; WujJudConf 28; BiałKaz E3v; BudNT Rom 16/29[26]; SkarŻyw 107; CzechEp 103; Ten zacny mąż [tj. Tertulian] známienićie piſmo ś. záleca [...]/ przez ktore y prawdźiwey wiáry ſię vcżyć: y w Chriſtyáńſtwie ſię prawdźiwym pomnáżáć [...] mamy. NiemObr 81; ReszPrz 104; WujNT Rom 16/26; A potrzebáliby iákiey poſpolitey konwikciey: tá ieſt przez piſmo moie poślednie przećiw nim [tj. arianom] vcżyniona. PowodPr 37; VotSzl C; Ale ktożeśkolwiek ieſt y ieżli maſz w ſobie/ Cnoty naymnieyſzą kropię ktora ieſtli w tobie. Obiaw mi ſwoie imię przez máłe piſánie CzahTr K2v.

»przez podobieństwo(-a) [= przypowieść, porównanie itp.]« = in parabolis, per similitudinem PolAnt, Vulg; per simile Mącz (25): [Jezus] znaiątz ludſkieé polożenije rózné [...]/ niégdy przez podobieńſtwa/ ij przyklady/ niégdy tzudy ij tznotami kázál OpecŻyw 60v; PatKaz III 125; IEdno ten ſam ktory [...] przyłoży pilnośći ſwey ku Prorokom. [...] Táiemnice ſkrytych przypowieśći zrozumie/ á będzie ſię obierał w gadkách przez podobieńſtwá powiedziánych. BibRadz Eccli 39/3; Tedy im on [Chrystus uczniom] rzekł/ Wamći dano znáć táiemnice kroleſtwá Bożego/ ále inem tylko przez podobieńſtwá BibRadz Luc 8/10 (6); Per simile declarat quo melius inrelligatur, Przes podobieńſtwo wywodźy/ áby lepiey mogło być wyrozumiano. Mącz 343c; RejPos 62; Gdy byli żydowié wybráli/ zá królá Abimelecha Syná Ierobóálowégo [...] wybiwſzy naród Gedeonów [...]: Syn Gedeonów Ioátán vkázował przez śmieſzné/ ácz fáłſzywe podobieńſtwo: że źle vczynili żydowie BiałKat 66; Zowie też duchem y Kryſtuſá cżłowieká Páweł Ale przez podobieńſtwo vkázuiąc to/ iż iáko duch ożywia ćiáło/ ták Kryſtus ożywia y oświeca w nas Zakon Boży GrzegŚm 55; BudNT Mar 12/1; CzechEp 220 (2); To tedy wſzytko co ſię dźiś dźiać pocżyna/ duch Boży zdawná przez podobieńſtwá znácżył/ nie iednego cżłowieká Antychryſtá opiſuiąc/ ále ſtolicę niezbożnośći NiemObr 164 (2); Przez podobieńſtwo o dźieśiąći Pánnách/ y o tálentách/ [Jezus] pokázuie co ſię ma dźiać ná ſądźie z dobrymi y ze złymi WujNT przedm 39 (8).

»przez poselstwo(-a)« (6): gdzie wiecz then poſſel wasch o wſitkim tim dobrze nam dal znacz przes vſſtne swe poſſelstwa LibLeg 10/67 (2); Iádąc tedy do Dámáſzku/ oświećil go [św. Pawła] Pan Bog rozumem przez dobre poſelſtwo/ to ieſt Ewányelią BielKron 143; Nuncio regis accersitus, Przes poſelſtwo kroliewskie przizwány/ álbo zá roskazániem kroliewskim prziſzedł. Mącz 254a (2); OrzJan 128.

»przez pośrzodek« [w tym: pośrzodek niniejszy (1)] (2): tákowy liſt [...] pochwalamy/ odnawiamy/ mocny czyniemy/ potwiérdzamy przez pośrzodek ninieyſzy [tenore praesentium mediante JanStat 246]. SarnStat 899 (2).

»przez powieść(-ci)« (6): BielKron 341; RejPos 241v; Bo to wiem że ſię wierny tym wiátrom náuk poſtronnych nie ma dáć vwodźić: choćiaż przez wywodną ludzką powieść podánym. CzechEp 69; A Teſálonicżeńcżyki [św. Łukasz] vpomina/ áby podánie iego chowáli/ ktorego ſię náucżyli/ choć przez powieść/ choć przez liſt NiemObr 74 (2); A my nie wźięliſmy duchá (marg) z (–) tego ſwiátá/ ále duchá ktory ieſt z Bogá [...]. Co też opowiedamy nie przez wyuczone powieśći ludzkiey mądrośći [in doctis ... verbis] WujNT 1.Cor 2/13.

»przez przypowieść(-ci)« [w tym: kogo (= o kim) (1), o kim (1)] = in parabolis, in proverbiis Vulg (13): Iezu kthorys przez przypowieſć dwu bratu żadnego grzeſznego rozpacżać/ ani żadnego ſprawiedliwego duphać v kazał. ſmi⟨łuj⟩ ſie nad nami. TarDuch B7v; BielKron 46 (2); Attentus ad rem, Pilney [lege: pilny] ſwey rzeczy/ nie záſpi gruſzki w popiele przes przipowieść. Mącz 444b; Abowiem iako otym ſama rzecż pokazuie/ y przes przipowieśći to powtarzaią. Iże [...] KwiatKsiąż L; SarnUzn B5; RejAp 3; RejPos 191v marg; CzechEp 69; Zydom [...] [Jezus] opowieda ich odrzucenie/ á náwrocenie Pogánow/ przez przypowieść o dwu ſyniech/ z ktorych ieden obiecał vczynić/ á drugi vczynił oycowſkie roſkazánie. WujNT przedm 38; Przychodźić godźiná gdy iuż dáley nie przez przypowieśći mowić wam będę; ále iáwnie o Oycu oznaymię wam. WujNT Ioann 16/25 (4).

»przez sen (sny)« (6): GlabGad L4v; BibRadz I 353d marg; BielKron 25 (3); ſtárcom wáſzym ſny ſię ſnić będą (marg) To ieſt przez ſny pokażę im wolą moię. (–). WujNT Act 2/17.

»przez widzenie(-a)« = per visionem PolAnt, Vulg; per speciem PolAnt (25): OpecŻyw 133; HistJóz Ev; Leop VV v; BibRadz 2.Cor 5/7; gdyby kto był miedzy wámi Prorokiem/ mowiłbych mu przez widzenie BielKron 40; Vkazał mu [Jeremiaszowi] Pan Bog znáki zborzenia Ieruzálem przez widzenie tákie BielKron 94 (4); RejAp kt (3); A Saulus [...] przez widzenie ſwoie widzyał Anániaſzá przychodzącego do ſiebie/ á wkłádáiącego ręce ná głowę iego RejPos 283 (3); Rzekł lepak Pan przez widzenie wnocy Páwłowi/ Nieboy ſię/ ále mowá [lege: mow á] nie milcż/ Ponieważ ia ieſtem z tobą. BudNT Act 18/9; CzechRozm 17v (3); iż to byłá y ieſt wola Bożá/ áby ludźie [...] od ſámego Bogá/ dowiádowáli ſię woley [...] iego: ktorą onym dawnieyſzym przodkom/ oznáymiał przez widzenia Anielſkie. NiemObr 70; Páweł w Korynćie v Aquile robi ſwe rzemięſło. [...] Wſzákże przez widzenie vſłyſzał od Páná/ iż ſię tám nawroćić miáło wiele ludzi. WujNT Act 18 arg (6).

»przez wyrok(i), dekret(a), skazanie (a. skaźń)« (11:3:2): [powód] będźie żądał naprzod/ áby mu ſługá z Vrzędu był przydan/ ku przywołániu Mężoboyce/ co go doydźie przes Sądowny wyrok. GroicPorz nv; Prokurator [...] przeſtrzeże ſobie/ [...] áby mogł mieć [...] czás ná zmowę [...] s ſwym Princypałem. Co też przes ſkazánie Sędźiego otrzyma. GroicPorz v v (10); RejWiz 155; UstPraw G; BielKron 225; RejAp 102; WerGośc 212; A gdźieby ſie nálázło przez Dekret náſz/ iż citatus niewinnie á potwarnie pozwan był: tedy ón Aktor będźie mu powinien [...] ſto grzywien winy położyć SarnStat 148.

α. O sposobie porozumiewania się nie za pomocą słów (65):
αα. Stosując znaki zrozumiałe dla odbiorcy (54): ktory [Bóg] [...] wymierzał á okázował mieſcá ná kthorych mieliśćie rozbijáć namioty ſwoie/ vkázuiąc wam drogę w nocy przez ogień/ á wednie przez słup obłoczyſty. Leop Deut 1/33 (3); Bog przez gromy y dżdże okázuie wyſtępek Izráelitow. BibRadz 1.Reg 12 arg; Obiecał mu [Dawidowi] [...] Ionátá wyſtrzedz go w tym/ y dał mu znák przez ſtrzelanie BielKron 66; iákie záſię znáki máią [Tatarzy] przez ognie gdy ſie w zagony rozeydą [...] wſzyſcy dobrze wiemy BielKron 439v (3); RejAp 89v; BielSat Nv; máią takich znákow [hufce] [...] wiele mieć y wiedzieć o nich/ nie thylko przes trąby ále y przes bębny/ y przes podnieſienie chorągwie/ y przes kiwánie cżapki Hetmáńſkiey BielSpr 16 (10); SkarŻyw 249.
Wyrażenie przyimkowe: »przez znak(i), znamiona« (33:1): TarDuch C8v; BibRadz Luc 1/58; [Lapończycy] z kupcy tylko przez znáki á vkázowánie ſwe potrzeby opráwuią. BielKron 294v; Potym ieden z onych ludźi [...] przyſzedł do nich [do Kolumba i jego ludzi] y vkázował im przez znáki chcąli więcey ryb ieść BielKron 442; Potym [Magellan ze swoimi ludźmi] do drugich [wysp przypłynęli] gdźie iuż byli ludźie ná nich/ ktorych przez znáki pytáli iáko głuſzy z głuchy BielKron 445v (15); KwiatKsiąż H4 (2); Insignio, Nácechuyę/ znákomitim czinię przes nieyáki znák. Mącz 392d; Po wtore ią [małpę] záſię wyzwie on ſláchćić/ á tá/ zbrániawſzy ſie długo przez znáki/ nákoniec wdy námowić ſie dáłá GórnDworz P6; RejPos 296; BielSpr 16; WujJud 54v; Gdyż to ieſt właſność káżdego Sákrámentu/ mieć ſobie rzecży pozwirzchne źiemſkie/ y wnętrzne duchowne/ przez one znáki widome wyświadcżone. WujJudConf 164; RejPosRozpr b4v; RejPosWstaw [1433]v; CzechRozm 17; do ktorych [gospód] áż przes znáki ieżdzą/ znácząc ſie po Beczkach y proporcikach wywieſzonych ná gorach piaſczyſtych StryjKron 72; CzechEp 125; ArtKanc K3v; A gdy wyſzedł [Zachariasz] nie mogł do nich mowić: y poználi że widzenie widźiał w kośćiele. A on im przez znáki vkázował [erat innuens illis] WujNT Luc 1/22; SiebRozmyśl G; Wźiął chromego on iſty ćiemny ná rámioná: Ow drogę vkázował przez pewne známioná KlonWor 51.
ββ. Stosując umowne znaki graficzne lub wyrazy magiczne (11): Ludzie vcżeni w gwiazdárſkich náukách/ źiemię doſthátecżnie wypiſali y rozmierzyli [...] przez znáki Cirkułow/ Párállelow/ Klimatow/ Kolurow/ y przez inne rozmaitemi przezwiſki miánowáne BielKron 263; chćieli go záwieśić ná drzewie/ ále go żadne ſthrzymáć nie mogło/ bo był wſzytki drzewá záklął przez Schemámforás BielKron 464v (5); Litera salutaris, Litera A. przes którą Sędźiowie wolno puſzczáli oskárżonego. Mącz 195d; Piſzą iedni [zaszyfrowane listy] przes káráktery nieznáiome/ drudzy przes licżbę/ drudzy tylko przes Vocales, drudzy per Conſonantes BielSpr 49 (5).
d. O ukazywaniu się istot nadprzyrodzonych: jako co (1): A gdy Pan Bog sſtąpił przez obłok/ [Moiżesz] ſkłonił ſie pręthko do zyemie/ chwaląc y cżyniąc pocżćiwość BielKron 35.
e. O stosowaniu działań matematycznych (4): Przez mnożenie cżyń złote na gρ á gρ na . [...] A przez dzielenie zaſię każda mnieyſzą rzecż na więtſzą KłosAlg E (4).
f. O pisowni i interpunkcji: stosując określone litery i znaki interpunkcyjne (27): BudBib I 371c marg; Bo v Grekow iáko y v Ebreycżykow inácżey licżby nie znácżą/ iedno przez litery BudNT Kk 8 (2); Interpunctum – Rozdziął przez punkti. Calep 554a; K temu λατινος nie przez ει, ále przez ſámo ι ma być piſáne WujNT 870; iż ſie náyduie ſłów niemáło, gdźie ſie / i / by conſonans okázuie, [...] á przedśię ináczéy ſie nie piſze iedno przez vokaliſz proſty. JanNKar E4v; gdźie to ſłowo gruby, przez ypſylon/ tępo idźie: grubi záśię, przez / i / JanNKar G (15); kŝiądz ták ia chcę piſáć. kto teſſ chce pŗez x. tedy mu to wolno. JanNKarGórn H; [Polacy piszą] iedwab pŗez / i / nie pŗez / g. JanNKarKoch E4 (5).
g. O sposobie objaśniania i rozumienia znaczeń (26): KromRozm II n2v; KromRozm III B6v; BielKron 6v (2); co [tj. petitio principii] w ten czás bywa/ gdy kto czego przez to dowodźi/ co ſámo dowodu potrzebuie OrzQuin S4v (2); á my przez tho co widzimy/ dochodzimy tego cżego widzieć nie możem GórnDworz Ll5 (2); iż niewidomość rzecży Boſkich/ tákże y wiekuiſta moc y Boſtwo iego [...] od ludźi ná świećie przez widome ſtworzenie bywa poznáne KuczbKat 1 (4); WujJud 131; BudBib I 296d marg (2); BudNT Ff8v; CzechRozm 69v; ktorą [sukcesję od apostołów] tu przez ty tákie święte/ y dom naſz ſtary [tj. Kościół] [...]/ my záwżdy vkazáć możem. SkarŻyw A4; CzechEp 148 (4); Abowiem rzeczy iego [Boga] niewidźiálne/ od ſtworzenia świátá przez te rzeczy vczynione zrozumiáne/ bywáią poznáne WujNT Rom 1/20 (4).
h. O sposobie wymowy (2): A [Włosi] vżywáią ie [tj. zz] w tych ſłowiéch, per mezzo di zephiro, iákoby przez dz: ad differentiam zoppo zecca, co ſie mocno wyraża, właſnie by przez c. JanNKar C4.
i. O uzewnętrznianiu czymś swoich cech, nastrojów, zamiarów itp. (53): [ta żywica] Mocz ſwą przez vcżynki ſwoie vkazuie/ Spaia y zraſzcża, ſciera j żrze/ roſtarga j naraſzcża mięſo w ranach FalZioł III 29d (2); Ponieważ też iednák y on Mężoboycá [...] iuż przes zbieżenie ſwoie niemáły dał znák do tego/ że ieſt onego Mężoboyſtwá winien GroicPorz n4v; KrowObr 40v; ábowiem przez tę vfność y wiárę w Kriſtuſa/ ktora przez miłość ſkutek ſwoy ſpráwuie/ y okázuie ſię przez vcżynki miłośći [...] bywamy vſpráwiedliwieni BibRadz *7 (4); BielKron 26; Známioná záś ſą ty/ przez ktore poznáć może páni/ ieſli záſtąpiłá/ Mieſyęczne płáwy vſtáną. SienLek 112v (3); HistRzym 111v; RejPosWiecz2 92v (2); KuczbKat 280; RejZwierc 2; WujJud 69 (4); Tedy przez ty iego [wiernego] vcżynnośći [...] pokázuie śię tá prawdźiwa wiárá iego że wierzy/ w Páná Iezuſá Chryſtuſá BiałKaz G2v (2); BudNT a2v; CzechRozm 40 (4); iáko to ieſt niezmierna Boſka miłość y obffita łáſká iego/ ktorą [...] nam przed tym pokazał przez Krztu świętego przyięćie KarnNap A4; ModrzBaz 66; Thomaſz S. [...] ieſzcże w dziećinſtwie przyſzłą ſwoię świątobliwość przez znáki łáſki Boſkiey ná ſobie pokázował. SkarŻyw 200; A iż potym [Chrystus] znácżnie przez cudá/ przez powſtánie od vmárłych y przez duchá ś. [...] okazány ieſt ſynem Bożym. CzechEp 314 (6); NiemObr 104; ReszList 155 (2); WujNT przedm 34 marg (12); CiekPotr )?(2v.
j. Wskazuje na przewidywanego odbiorcę: z przeznaczeniem dla kogoś (2): Niemasz nic tak nowego przez w ylko [!] ze widzę iz podobno pokoi bedziem mieli ActReg 155; Guttulus diminutivum, Koneweczká máła s cyplikiem álbo noſeczkiem yákie prze s [!] dźieći miewáyą. Mącz 150c.
9. O podstawie wyciągania wniosków (50): o poznawaniu rozmagitych niemoczy człowieczych/ przez vriny łaczno z tey nauki pobaczyſz. FalZioł V 2; O znamionach w ludzkich niemoczach: [...] Iako przez oblicze/ Przez gnoy ludzki/ y ine FalZioł V 13v (7); MiechGlab 53; HistAl F5; KromRozm I C4v; Ten [król Serwiusz] też cżyńſz napirwey dawáć vſtáwił z goſpodarzow/ y náleźli przez cżyńſz być ná ten cżás ludzi w Rzymie 84000. BielKron 103 (3); poniewaſz ćię widzę ták przes oycowſką pilność/ yako y przes twoy właśćiwy roſſądek ku dobrym náukam [...] ſkłonnego być. KwiatKsiąż A3v; SarnUzn C2v; GrzepGeom Ov; Máią theż ſwe wrożki Tátárowie rozmáithe przes wiátr/ przes ptaki/ y przes Konie BielSpr 68 (7).
Wyrażenie przyimkowe: »przez znak(i), znamiona« (24:2): Othoſz maſz znamiona, przez ktore poznaſz Morowem powietrzem cżłowieka zarażonego. FalZioł V 67 (5); ku poznányu koſćyołá bożego [...] nye inácey yedno przez nyeyákye znáki przyſć muśimy. KromRozm III B7v (8); Náuczeni w práwie [...] opiſáli znáki przes ktore to [tj. cudzołóstwo] może poznáć. GroicPorz llv (3); BibRadz I 54d marg; ſzukáli zdrayce miedzy ſobą/ przez znáki nieiákie/ obacżyli nie kthore być winne BielKron 217v (3); á iż [żołądek] ieſt członek wnętrzny/ muśi przez znák obaczaná być chorobá iego. SienLek 95v (2); Poydę ieſzcże ná ſwoy páłac/ áza mię poznáią moi/ á zwłaſzcżá á za mię ma Ceſárzowa pozna przez pewne známioná. HistRzym 43v; RejPosWstaw [1432]v; BudNT Ff8v; CiekPotr 70.
10. Wskazuje na motyw działania: ze względu na kogoś a. coś, pamiętając, kierując się myślą o kimś a. czymś; per HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Cn; in Vulg, PolAnt (887): Bog niechce [...]/ Iżby przezeń cżłowiek kłámał BierEz G3; OpecŻyw 129; ydą [bałwochwalcy] na Rzym/ na Częſtochowa/ proſtinią/ na Gineſno/ na Skałkę/ yeni przes Staniſlawa/ drudzy przes Iaczka/ Domienika/ Woyciecha ecf. atymy drogamy nigdy do nieba nietraphią SeklKat E2v; BibRadz 1.Cor 15/31; [kapłanka Westy, pomówniona o złamanie czystości, mówi do bogini:] Ieſlimći wiernie ſłużyłá/ vcżyń to przez mię iż wody do kościołá twego w przetaku donioſę BielKron 25; HistRzym 46v; WujJudConf 113; iáko P. Bog poſty i inne trudzenia y cnoty pobożnośći wſzelákiey płáćić vmie/ tákim páńſtwem y roſkoſzámi ktore tu vkazał vczniom ſwoim [...]/ ábyſmy ſię przez zapłátę wieczną y trwáłą/ do krotkiey pracey y roboty vpomináli. SkarKaz 116b.
a. Wskazuje na kogoś a. coś uznawanego za najwyższą wartość, która ma nadać większą rangę działaniu a. wypowiedzi (878): TarDuch D6 (2); Day áby ſludzy Krzyżowi/ Krzyſz chwalili/ ktorzy ſie przes Krzys żywotá wietznego nádziewáią. KrowObr 172v; o nieprzyiaćiele Boży? A więc to tákowe modlitwy ktore Collectami zowiećie/ nie przes Piotrá/ nie przes Páwłá nie przes Ianá zámykaćie/ ále iáko powiedaſz przes Iezu Kryſtuſá? KrowObr 219 (11); poſłowie od Papieżá Iuliuſá wthorego/ do Krolá Zygmuntá przyiecháli/ vpomináiąc go przez wiarę/ áby [...] ćiągnął przećiw Turkowi. BielKron 407; GrzegRóżn D2v; Kto mię poſłuſzen/ w żádne poháńbienie nigdy nie vpádnie/ á ktorzy przes mię ſpráwy ſwe odpráwuią nie zgrzeſzą. BudBib Eccli 24/25; MWilkHist A2v; LatHar 17 (9); WujNT Act 3 arg (2); SiebRozmyśl M.
Wyrażenia przyimkowe: »przez imię [czyje]« = per nomen [alicuius] Vulg (33): czo nyeyeſt yzby uyątſzey bylo moczy ymyą maryey nyſz yezuſa ale yſz gdy naſz bog przeſz to ymyą uyſluchaua to mamy przypyſacz zaſludze maryey gdyſz przeſz ymyą yezus naſz nyeuyſlucha to przypyſuymy grzechom naſzym PatKaz III 127v; MurzNT 31; LubPs aa4; GroicPorz k2; Izażeſmy w imię twoie nie prorokowáli? y przes imię twoie cud wielkich nietzynili? KrowObr 121 (2); RejAp 178; Tenći to ieſt on Iezus/ przez kthorego imię być zbáwieni wſzyſcy mamy/ á żadne inſze imię nie ieſt nálezyone [...]/ przez ktorebychmy grzeſzni mieli być zbáwieni RejPos 275 (5); BiałKat 236; WujJud b3v (2); Wſzyſcy Prorocy temu to Kriſtowi ſwiádectwo wydáią/ iż odpuſzcżenie grzechow wziąć miał káżdi przez imię iego RejPosWstaw [1433]v; CzechEp 24 (4); NiemObr 79 (2); tám [w niebie] mię maćie Przycżyńcę wiecżnego/ bo przez Imię moie/ będą prośby waſze wysłucháne. ArtKanc P7 (2); LatHar [+11]; widźieliſmy niektorego w imię twoie (marg) imieniem twoim [...] ábo przez imię twe. (–) czárty wyrzucáiącego WujNT Mar 9/38 (6); SiebRozmyśl M.

»przez Jezu(sa) Krystusa (a. Pana i Zbawiciela) itp.« = per Dominum nostrum Iesum Christum PolAnt, Vulg; per (Dominum) Iesum Christum Vulg; in Christo Iesu PolAnt; in Domino Iesu Christo Vulg (25): BibRadz Phil 3/14 (2); GrzegRóżn D3; OrzQuin Y; A theraz daymy cżeść Pánu Bogu náſzemu przez Iezu Kriſtá Syná iego miłego SarnUzn D7; Niechay będzye Pánu náſzemu cżeść á chwałá/ ktory nam dał zwycięſtwo ná tym ſwiecie przez Kriſtuſá Páná. RejPos 61; WujJud 94v; RejPosWstaw [212]v; BudNT 1.Cor 15/57; CzechRozm 222; Przez tego Páná y Zbáwićielá twego maſz nádzieię ſwoię w ſámym P. Bogu pokłádáć KarnNap F; SkarŻyw [407]; CzechEp 6 (2); wiećie bráćia/ iákie roſkazánia dálichmy wam/ przez páná Iezu Chriſtá NiemObr 77; ArtKanc I11 (2); BEdąc tedy z wiáry vſpráwiedliwieni/ pokoy v Bogá mieymy przez Páná náſzego Ieſuſá Chriſtuſá WujNT Rom 5/1 (7); SkarKaz 205b.

»przez zasługę(-i) [czyją(-e)]« (3): Y my nie inácżey cżyniemy/ y cżynił Kośćioł záwſze: ſámego Páná Bogá wzywamy/ przez zaſługi iedynego Syná Bożego WujJud 55 (2); LatHar 17.

α. W formule kończącej teksty religijne i jej omówieniach (220): Co nam rácż dáć [...] náſz wſzechmogący miły Pánie/ przez to ſwięte á dla nas vmęcżone błogoſławione ciáło twoie [...] ná wieki wiekow/ Amen. RejPos 90v (2); Day teſz y práwe ocżyśćienie duſzom náſzym [...] przez drogą krew y onę śmierć twoię/ [...] Amen. SkarŻyw 115 (2).
Wyrażenia przyimkowe: »przez imię [czyje]« (1): (nagł) Káżdemu krześcyanſkiemu Rycerzowi [...] przez ſwięte imię iego pozdrowienie/ [...] Amen. (–) RejPos A4.

»przez Jezu(sa) (Chryst(us)a) (Pana (a. Boga) naszego) itp.« = per Iesum Christum (Dominum nostrum) Vulg (206): PowUrb +v (2); daj mnie ſludze twemu.N. tylki koniecz żywota [...] iżebych mogł moie grzechy opłakać/ Laſkę [...] oſięgnąć. przez pana naſzego Ie⟨zusa⟩ kry⟨stusa⟩. Amen. TarDuch E4 (2); Leop Rom 16/27; SarnUzn C3v (2); GrzegŚm 67; przeto też Kośćioł wſzytkie ſwoie Modlitwy y prośby tym ſpoſobem záwiera: Przez Páná náſzego Iezuſá Chriſtnſá [!] WujJud 55 (2); Iesli kto poſługuie [Bogu] [...]/ áby we wſzem był ſławion Bog przez Ieſuſa Chriſtá/ ktoremu ieſt ſławá [...] ná wieki wiekow/ Amen BudNT 1.Petr 4/11 (5); A żywąc w tákiey nádźiei [żywota wiecznego] żebyś mogł vſtáwicżnie [...] wychwaláć [...] święte imię iego/ przez iego [...] ſyná/ Iezuſá Chriſtuſá [...] AMEN. CzechRozm 224 (3); [święci męczennicy] iednáko walcżąc/ iedno zwyćięſtwo [...] odnieſli. przez Iezuſa Chryſtuſa Páná náſzego/ [...] Amen. SkarŻyw 209; oſtátek świętych kośći [Kazimierza Wielkiego]/ ná Krákowſki zamek przenieśione ſą/ [...] Gdzie cudy słynie ná cżeść Bogu iednemu/ przez Iezuſa Chryſtuſa: [...] Amen. SkarŻyw 403 (14); CzechEp 138 (2); WerKaz 306; Bądź chwałá pánie tobie/ zá te dáry twoie/ [...] Przez KRyſtá Páná náſzego ktory z tobą żywie/ w iednośći Duchá świętego [...]. Amen. ArtKanc T12 (2); WSzechmogący wiecżny Boże/ rácżże nam y wiáry [...] przycżynić: á iżbyſmy tego/ coś obiecał/ doſtąpili [...]. Przez Chryſtuſá Páná náſzego. Amen. LatHar 88; rácż dáć [Boże] [...] pokoy cżáſom náſzym: áby [...] moglichmy być [...] od wſzelkich rozruchow beſpiecżnemi. Przez tegoż Páná náſzego Iezuſá Chryſtuſá. Amen. LatHar 102; [Boże] rácżże to dáć/ [...] áby [...] ſámiſmy też ſercem w niebieſkich przybytkách mieſzkáli. Przez tegoż IEzuſá CHryſtuſá Páná náſzego. Amen. LatHar 363; Pánie/ prośimy ćię/ [...] ábyſmy przez przycżynę mátki Syná twego/ [...] byli do zbáwienia przywiedźieni/ [...] Przez tegoż. etc. LatHar 411; O Pánie Boże/ [...] day to/ áby my [...] przez przycżynę błogoſłáwioney Iádwigi/ do wiekuiſtych przybytkow [...] byliſmy doprowádzeni. Przez Chryſtá Páná náſzego. Amen. LatHar 423; O Boże/ [...] prośimy ćię/ ábyſmy iego [Pawła apostoła] v ćiebie porátowánie vcżuli [...]. Przez Chryſtuſá. etc. LatHar 432; O Pánie Boże/ [...] rácż nam to dáć miłośćiwie/ ábyſmy ich [św. męczenników] przykłádem byli (ku wſzelkiey Chrześćijáńſkiey pobożnośći) zápaleni [...]. Przez Chryſtá. etc. LatHar 438; NIechayże nam Pánie/ prośimy ćię/ ziedna modlitwą ſwą/ grzechow odpuſzczenie/ wielebna pánná (álbo męczenniczká) N. [...]. Przez Chryſtuſá/ etc. LatHar 456; BOże/ [...] prośimy ćię/ [...] ábyſmy mogli [...] ćiebie wiekuiſtą miłośćią przyſtoynie miłowáć. Przez CHryſtuſá Páná náſzego. Amen. LatHar 616 (159); Sámemu Bogu zbáwićielowi náſzemu przez Ieſuſá Chriſtuſá Páná náſzego chwałá [...] teraz/ y ná wſzytkie wieki wiekow. Amen. WujNT Iudae 25 (3); SkarKaz 316b (4); Ożywiay dobrotliwy Pánie/ pobożność Kátholicką: áby [...] ludu ſię twego wiernego przyczyniáło [...]. Przez tegoż Páná náſzego Iezuſá Chryſtuſá [...]. Amen. SkarKazSej 688b (3).

»przez mękę [czyją]« (2): SkarKaz 8b; Niech modlitwá twoiá/ ktorąś Oycá zá námi prośił [...] ſwoy ſkutek weźmie [...]. Przez mękę y śmierć drogą twoię [...]. Amen. SkarKazSej 677b.

»przez zasługę(-i) [czyją(-e)]« (7): TarDuch D6 (2); Ktorego [królestwa bożego] nas wſzytkich rácż domieśćić Pánie Boże [...] przez zaſługę męki namilſzego ſyná twego. Páná Iezuſá Kriſtuſá zbáwicielá náſzego RejPosWiecz2 96; LatHar 242 (2); obroć dźiś ſwoie boſkie obliczé do mnie/ [...] y przez zaſługę naświętſzéy dźiewice pánny Máryiéy [...] y wſzytkich świętych. AMEN. SiebRozmyśl Fv (2).

β. W prośbach i życzeniach (461): BierRaj 17v (4); PowUrb +3; Przez twé práce ij klopoty/ racż téż mily Iezu przyiątz moie roboty. OpecŻyw 30v (2); PatKaz II 86v; Teraz/ y ninie y w przyſzłym cżaſie/ obroń mie panie przez ſthąpienie twoie do Piekła TarDuch D5; Day pokoy panie wdnioch naſzych/ [...] A z iednay ſie z nami/ Przez pana naſzego Iezu kryſta. TarDuch E2v (24); RejPs 69; Przes Pánnę Matkę/ niechay wam da Pan Bog/ pokoy y zbáwienie. KrowObr 160; I przes Dámáſa Papiezá/ nam [Boże] grzeſznym bądz miłośćiw/ ábyſmy iego ććią/ twoię chwałę przepowiedáli KrowObr 171v (12); [cesarz] rzekł iey [cesarzowej]: Páni ma miła przez wierność ktorąś mi powinná/ powiedz mi znaſzli tego cżłowieká HistRzym 44v; RejPos 75; WujJud a2; BudBibKaw A3; WisznTr 28; Dayże nam to wſzechmogący Pánie/ przez chwálebne twoie z martwych wſtánie/ byſmy ták żyli/ potym z tobą w twym Kroleſtwie byli. Amen. ArtKanc F10v (14); PRoſzę záś [...]/ ábyś racżył mnie [...] odpuśćić/ cżymemkolwiek [...] wyſtąpił. A to rácż vcżynić przez mękę gorzką/ y niewinną śmierć twoię. LatHar 70; rácż nas Pánie IEzu Chryſte wyſłucháć: á przez iego [św. Wojciecha] modlitwy/ rácż nam nędznym pomocy dodáć/ Alleluia. LatHar 415; Wyſłuchay mię Pánie/ przez te wſzytkie rzecży: y przez wſzelkie dobrodźieyſtwá twoie/ ták inſzym/ iáko y mnie vcżyniona LatHar 586 (45); Przez té zwiąſki o móy namilſzy zbáwićielu którémiś był związány dla zbáwienia mégo/ zwiążże mię węzłem nierozdźielnéy miłośći z ſobą SiebRozmyśl B3 (11); VotSzl A2v (4); záklinam ćie iuż przez twoię práwicę/ Przez oczu moich łzámi ſpłokáné źrzenice. Niemiec ſie ná ſwą duſzę GosłCast 48 (4).

W tekście litanii (14): Przez táiemnicę świętego Wćielenia twego wybaw nas Pánie. Przez przyſzćie twoie wybaw nas Pán⟨ie⟩. Przez Národzenie twoie wybaw nas ⟨Panie⟩. Przez Chrzeſt/ y święty poſt twoy wyb⟨aw nas Panie⟩. Przez Krzyż y mękę twoię wybaw nas ⟨Panie⟩. LatHar 176 (14).

Wyrażenia przyimkowe: »przez imię [czyje]« (1): [Chryste] poćieſz ſercá vtrapionych/ przez imię twoie naświętſzé SiebRozmyśl E3.

»przez Jezusa Chrysta« (1): Páná Bogá tedy proſzę/ [...] áby nas żywotem wiecżnym przez IESVSA Chriſtá [per Iesum Christum] dárował. ModrzBaz 137.

»przez mękę« (10): RejPos 202v; SkarŻyw 119; MWilkHist I; rácż mię ćieſzyć w fráſunkách tych/ Pánie [...]/ przez gorzką mękę/ y śmierć twoię LatHar 616 (4); SiebRozmyśl E2v (2); Przez [...] mękę/ y śmierć twoię Pánie: Day mieyſce odpoczynienia SkarKaz 383b.

»przez zasługi(-ę) [czyje(-ą)]« (47): PatKaz I 18; Boże przes záſlugę Błogoſláwioney Cezáryey nas záthrácone ratz nápráwić. KrowObr 171v; Day Boże ábyſmy przes zaſlugę Brygidy Pánny wſpomożeni/ y od wſzego grzechu byli otzyſztzeni. KrowObr 172; dla zaſlug Apoloniey day Pánie/ áby nas Zęby nieboláły/ ábyſmy ſobie przes nie záſlużyli być wybáwieni/ od ćieleſnych y duſznych niebeſpietznośći. KrowObr 172; Day Boże/ áby przes zaſlugę Brygitty wybráney/ y przes zaſlugę Práxedy tobie offiárá náſzá byłá wdziętzna KrowObr 173v; O Błogoſláwiony Rochu/ iáko wielkie ſą zaſlugi twoie/ przes ktore my wierzymy/ iż od powietrza wybáwieni będziemy KrowObr 174v (38); RejPos 142v (3); O Pánie [...] Pioſnecżki ty y chwały káżdego wiernego: Skoro vſłyſzeć racżyſz, [...] weyźrzy nań przez zaſługę y śmierć Syná twego. ArtKanc L3; LatHar 415 (2); SiebRozmyśl Fv.

W zwrocie utartym: »prosić przez« (104): BierRaj 17v (3); OpecŻyw 163v; SeklPieś 15; Obsecro, Przes co świętego proſzę/ dla Bogá proſzę/ to yeſt bárzo niewymownie proſzę. Mącz 363d; RejPos 261v; KuczbKat 405; Prośmyſz tedy Páná/ áby przez iedność Duchá ſwego ſwiętego [...] wſzytki ine do tegoż prawdziwego Páná Kryſtuſowego [...] Koſciołá zgromádźić racżył RejPosWstaw [1434]v; BudNT 2.Thess 2/1; SkarŻyw 337; ArtKanc E20; [córka do Jeftego] Zmiłuy ſye Oycze miły/ przez rękę twą práwą/ Ciebie proſzę/ bym twarz twą vznáłá łáſkáwą: Przez tę rękę która ćię w bitwie obroniłá ZawJeft 41 (3); Calep 716b; OrzJan 17 (2); O Naſłodſzy Pánie Iezu Chryſte/ proſzę ćię przez onę miłość/ [...] rácżże ſię zmiłowáć nad wſzyſtkimi nędznymi LatHar 28; PRoſzę ćię nałáſkáwſzy BOże/ [...] przez tego ktory ſię sſtał odpuſzcżeniem grzechow náſzych/ rácż mi dáć ſkruchę ſerdecżną LatHar 141; Proſzę ćię P. Iezu Chryſte/ przez wſpominánie tey bárzo ćięſzkiey boleśći twoiey/ [...] ábyś mi racżył dáć boiaźń y miłość świętą máieſtatu twego LatHar 292; Proſzę ćię tedy odkupićielu moy/ przez ćiebież ſámego/ rátuyże mię LatHar 589 (32); A Prośimy was bráćia przez przyſzćie Páná náſzego Ieſu Chriſtá/ [...] ábyśćie ſię nie łatwie dáli vnośić od rozumu wáſzego WujNT 2.Thess 2/1 (4); Proſzę ćię/ [...] móy namilſzy Pánie Iezu Kryſte/ przez tę twoię niewinność wielką y pokorę/ vczynże mię też czyſtą á niewinną SiebRozmyśl C2 (11); Przez mężną twą práwicę/ [...] Przez ſpólne żwiązki ſzlubu [...] Pomśći ſie/ proſzę/ pomśći pánie GosłCast 64 (2).
~ Wyrażenia przyimkowe: »przez imię« [w tym: boże (1), Ojca (1), Pana naszego Jezu Chrysta (1), czego (2)] (8): Przeto [...] W⟨aszą⟩ K⟨rolewską⟩ M⟨iłość⟩ Páná ſwego przez imię Boże proſzę y nápominam/ ábyś tymi ſłowy moiemi [...] gárdzić nie racżył BibRadz *2v (2); Lecż trzebáby pilnie prośić Biſkupow/ [...] przez imię Rzecżypoſpolitey/ [...] áby oni [...] záłożyli ten fundáment poſpolitego ſkárbu ModrzBaz 139v; Lecz proſzę was bráćia/ przez imię Páná náſzego [per nomen Domini nostri] Ieſu Chriſtá/ ábyśćie toż mowili wſzyścy WujNT 1.Cor 1/10; SiebRozmyśl A2v (3); Proſzę was bráćia przez imię Páná náſzego IEZV Chryſtá/ ábyśćie wſzyſcy iedno mowili/ á nie było miedzy wámi odſzczepieńſtwá SkarKazSej 671.

»przez mękę (a. umęczenie) [czyją(-e)]« (9): O panno Mariá matko ſyna bożégo/ proſimy cie przez vmęcżenijé iego/ racż nám vdzielitz ſmutku twégo OpecŻyw 142; BielKom D4; BiałKat 231; ReszPrz 8; Przez twą mękę niewinną/ Kryſte Synu Boży/ ćiebie prośiem pokornie/ nas grzeſzne wſpomoży ArtKanc D11v; Proſzę ćię przez tę naſrożſzą mękę twoię/ [...] o namilſzy Pánie Iezu/ rácż ſerce moie zránić LatHar 301 (3); SiebRozmyśl C3.

»przez miłosierdzie« [w tym: czyje (4), boże (2), boskie (1)] (7): BierRaj 16; Oytcże moy niebieſki/ proſſę cie przez miloſierdzie twé wielkie/ nieodwratzáy twégo wezrzeniá odemnie OpecŻyw 100v; Leop A*3v (2); Powſtań pánie/ á wyzwól ſmutné więźnie ſwoie/ Prośim ćię przez wrodzoné miłośierdźié twoie. KochPs 66; LatHar 295; PRoſzę was tedy bráćia przez miłośierdźie Boże [per misericordiam Dei]/ ábyśćie wydawáli ćiáłá wáſze ofiárą WujNT Rom 12/1.

»przez Pana (naszego) (Jezu(sa) Chrystusa (a. Krysta)) itp.« = in Domino (Iesu) PolAnt, Vulg; per Dominum nostrum Iesum Christum Vulg (12): TarDuch Dv; y vprzeymie proſzę przez Páná/ ábyſćie więcey nie poſtępowáli/ iáko ini pogáni poſtępuią BibRadz Eph 4/17 (2); KuczbKat 405; WujJud 228v; CzechRozm A7v; Przethoż ćię PAnie prośimy/ przez Kryſtuſa Syná twego/ [...] potwirdź nas dziśia Duchem świętym ArtKanc H16; LatHar 141 (2); Proſzę was tedy braćia/ przez Páná náſzego Ieſu Chriſtá/ [...] ábyśćie mię wſpomagáli w modlitwách wáſzych zá mną WujNT Rom 15/30 (3).

»przez zasługę(-i) [czyją(-e)]« (3): BierRaj 16; BiałKat 231; prośimy ćię [Panie]/ [...] przez iego [św. Atanazjusza] zaſługi/ odpuść grzechow náſzych długi. LatHar 449. ~

W zwrocie utartym: »poprzysięgać [= zaklinać, błagać] przez« [szyk zmienny] (19): Poprzyſięgam was corki Ieruzálem przez Sárny y Ielenie połne [per capreas cervosque camporum]/ ábyśćie nie budzili [...] namilſſey moiey Leop Cant 2/7; BibRadz Cant 2/7 (2); BudBib Cant 3/5 (2); przez ſtráſzliwy ſądny dźień was poprzyśięgam/ [...] ábyśćie gi [grzech opilstwa] [...] z wáſzych bieśiad wyrzućili. WerGośc 269; OrzJan 17.
~ Wyrażenia przyimkowe: »przez imię boże« (1): Gdyż go tak Kaijfáſs przez ijmię boże poprzyſięgál/ [...] pán Iezus wielmi ſkromnie mu odpowiedziál rzekątz. [...] OpecŻyw 114.

»przez Pana Boga żywego, (Pana) Boga, Jezusa« = per Deum PolAnt, Vulg; per Dominum Deum PolAnt; per Deum vivum, per Dominum, per Iesu Vulg (5:4:1:1): OpecŻyw 114; A poprzyſięgę ćię przez páná Bogá [iurare faciam te per Dominum Deum] Niebá y źiemie/ ábyś nie brał żony ſynowi memu BibRadz Gen 24/3 (2); GrzegRóżn L3; RejPosWstaw [213]; BudNT Mar 5/7; LatHar 695; Poprzyſięgam ćię przez Bogá żywego/ ábyś nam powiedźiał ieſliś ty ieſt Chriſtus ſyn Boży. WujNT Matth 26/63; Poprzyśięgam was przez Páná/ áby ten liſt przeczytan był wſzytkiey świętey bráćiey. WujNT 1.Thess 5/27 (4). ~

αα. W formule kończącej prośbę (16):
Wyrażenia przyimkowe: »przez imię [czyje (= boże)]« (1): [Boże] Pokoy Izráelá dayże też widźieć/ áby twoiá chwałá mogłá mieyſce mieć [...]/ przez twe święte Imię ná nas weyźrzawſzy. Amen. ArtKanc N13v.

»przez Jezu(sa) Kryst(us)a Pana naszego (a. Syna Twego) itp.« (14): day [...] aby [...] wſzythki nam przeciwiaiącze ſie thwoiem wſpomożeniem zwiciężylichmy/ przez Kryſthuſa pana naſzego Amen. TarDuch D2; SeklKat D2 (2); RejPos 131 (2); WujJud 19; Przez tego Páná y Zbáwićielá twego maſz [...] ćieſzyć ſam śiebie [...] doſyć vczynieniem iego/ [...] Cżego niechći dożycży Pan Bog wſzechmogący z miłośierdzia ſwego/ przez Iezu Chriſtá Páná náſzego/ Amen. KarnNap Fv (4); prośim Páná Bogá áby nam z iego [św. Romualdusa] wielkich przykłádow/ zbáwienne dał budowánie: przez Iezuſa Chryſtuſa ſyná iego SkarŻyw 575 (2); CzechEp 83; Rácżże nas Oycże wyſłucháć/ iák ćię prośimy wſzyſtko dáć/ dla miłośierdźia twoiego/ przez Kryſtá Páná náſzego ArtKanc M2.

»przez zasługę [czego]« (1): Cżego [królestwa niebieskiego] nas rácż domieśćić náſz wſzechmogący Panie przez zaſługę tey okrutney męki ſyná thwego RejPos 107v.

γ. W przysiędze; przysięgać przez (85): WróbŻołt ee5; przyſięgam thobie przez łáskę oycowską y przez żywot mátki mey [...]/ iże mnię vyrzyſz w oycżyznie thwey boiuiącego HistAl B2 (6); Przyſyęgam przes pięćiory kſyęgi Moyzeſzowe/ [...] iże ia tey máięthnoſći niemam GroicPorz aav; KrowObr 32v (2); Leop Soph 1/5; BibRadz Gen 22/16 (2); On Rabi przyſiągł przez moc Bożą nie wynidź z onego Ráiu. BielKron 466v; Hercle, mehercule adverbium est iurandi quasi dicas per Herculem, Przyſięgam przes Herkuleſa. Mącz 155a; RejAp 84 (2); GrzegŚm 24; Ieſt też y to Przyśięgá/ kiedy ku potwierdzeniu Wiary przez ſtworzone rzecży przyśięgamy KuczbKat 285 (8); thákże oni popiſáni Rycerze/ przyſięgáli przes Bogá y Ceſárſki Maieſtat BielSpr 11v; Przeto kto przez Ewángelią przyśięga/ przez ſámego Bogá przyśięga WujJud 62 (8); WujJudConf 61v (3); BudBib 2.Par 36/13; ModrzBaz 87; KochPs 151; OrzJan 103 (2); [Abraham] gdy nie miał przez kogo więtſzego przyśiądz/ przyśiągł przez ſámego śiebie WujNT Hebr 6/13 (7).
Wyrażenia przyimkowe: »przez imię (a. imiona)« [w tym: czyje (= boże) (14)] = per nomen [alicuius] Vulg, Modrz; in nomine [alicui], per nomen Domini PolAnt (16): Przyſyęgam pánu Bogu [...]. Przyſyęgam przes wſzytki Imioná iego święte/ ktore nápiſał Moyzeſz GroicPorz aav; Niebędźieſz krzywoprzyſyęgał przes Imię Páńſkie. GroicPorz pp3v; przes imię cudzych Bogow nieprzyſięgayćie KrowObr 41v (5); Leop Deut 6/13; Nie przyſięgayćie fáłſzywie przez imię moie/ á nie lżyćie imieniá Bogá wáſzego BibRadz Lev 19/12 (3); GrzegŚm 24; KuczbKat 285; WujJud 62; Abowiem iáko w Zakonie Páńſkim zábroniono przez imioná bogow obcych przyśięgáć/ ták my Krześćiánie niemamy przez żadne ſtworzenie [...] przyśiąg cżynić. WujJudConf 61v; Páná Bogá twego będźieſz ſię bać/ [...] á przez imię iego będźieſz przyśięgał. ModrzBaz 87.

»przez (Pana) Boga, Pana, Ojca i Syna i Ducha Świętego; przez bogi« = per Deum Vulg, PolAnt; in Deo, per Dominum PolAnt; per deos HistAl (9:1:1;5): Przyſzyagamy [...] przeſz pana boga sztworzyczyela nyeba y zyemye yſz pokoy y przyaczyelſzthwo bądzyemy chovacz. LibLeg 3/33v; BielŻyw 154 (2); Przyſięgam przez namocnieyſze bogi moie [...]/ iże im [zabójcom Dariusza] godną á ſluſzną zapłáthę dam. HistAl G4v (4); Thobie Pánu Ianowi Papieżowi Ia Krol Otto obiecuię y przyſięgam/ przes Oyca y Syná/ y Duchá Swiętego/ [...] Iſz [...] KrowObr 32v (2); Leop 2.Par 36/13; BibRadz Gen 21/23 (3); teraz mi przyſięgaycie przez Bogá/ iż iáką ia wam teraz łáſkę cżynię/ táką wy mnie też vcżynicie z domem oycá mego. BielKron 46v; RejAp 86 (2).

»przez zdrowie [czyje]« (3): OpecŻyw 131; przyſięgam przez zdrowie oicá mego/ ieſli ná cię namniey plunę vmrzeſz HistAl B2; Ceſarzu izalis [...] nie przyſięgał/ y przez zdrowie mátki twoiey/ iżeſmy nie mieli nic przećiwnego ćirpieć. HistAl G5.

δ. W poświadczeniu prawdy (14): Leop 2.Tim 4/1; Miłośćiwy pánie przez ty przyſięgi ktoreſmy tobie cżynili/ wyznawamy wſzytcy ćiebie być Ceſárzem HistRzym 44v; Heliaſzu Zydźie/ ia ćiebie nápominam przez te trzy litery/ y przez ten zakon/ ktory dał pan Bog [...]: iż te kśięgi álbo ten Rodal [= zwoje zawierające Pięcioksiąg] ieſt prawdźiwy y ſpráwiedliwy SarnStat 264.
Wyrażenia przyimkowe: »przez głowę Mahometowę« (2): [Wartoman rzekł do sułtana:] ieſli ſie twemu ſtolcu podobam/ przez głowę Máchometowę będę ná twoim dworze zá iednego ſłużebniká. BielKron 458v (2).

»przez Pana Boga, Ojca, Syna i Ducha Świętego« (1:1): KuczbKat 285; obiecuię tobie błogosłáwiony Pietrze/ [...] przez Oycá Syna y Duchá S. [...]: iſz iá záchowáć mam wſzelką wierność [...] wiáry świętey SkarŻyw 520.

»przez imię Jezusa Chrystusa« (1): niechżeć wam wſzem iáwno będźie/ [...] żeć przez imię Ieſuſá Chriſtuſá [in nomine Domini nostri Iesu Christi] Názáreńſkiego [...] ten ſtoi tu zdrowy przed wámi. WujNT Act 4/10.

»przez zdrowie« [w tym: czyje (5), czego (1)] (6): Iżeſcye wy wzdy ſpyegowye/ [...] przez zdrowye Faraonowe nye wynidzýecye ſtąd HistJóz C2v (2); iabym miał wniść do domu mego/ ábych iadł/ y pił/ y ſpał z żoną ſwą? przez zdrowie twe/ y przez zdrowie duſſe twey nie vcżynię tego. Leop 2.Reg 11/11; BielKron 17 (2).

ε. W podziękowaniu; dziękować przez (5):
Wyrażenie przyimkowe: »przez Jezu(sa) Chryst(us)a (a. Pana naszego) itp.« (5): Dziękuięm tobie Boze [...] przes Chriſtuſſa ſyna twego iedinego pana naſſego/ zes nas [...] od grzechu y wſzelkÿch ſkod raczył zachowac SeklKat C3v (2); LatHar 94; dźiękuię Bogu moiemu przez Ieſuſá Chriſtuſá [per Iesum Christum]/ [...] iż wiárá wáſzá bywa opowiedána po wſzytkim świećie. WujNT Rom 1/8 (2).
ζ. W okrzyku emocjonalnym (1): At per Deos immortales quid est, [...] Ale y przes żywego Bogá co yeſt/ álbo/ dla Bogá co ma być. Mącz 18d.
η. W toaście (3):
Wyrażenie przyimkowe: »przez [czyje] zdrowie« (3): A ták vpiy ſię iuż choćia raz przez moie zdrowie WerGośc 256 (2); KSiądz Myſzkowſki/ [...] kiedy ſie tráfiło komu przez zdrowié czyiekolwiek v iego ſtołu pić/ prośił áby to śiedząc odpráwowano KochAp 8.
11. Wskazuje na mnożnik lub dzielnik (34): Mnoż iednę licżbę przez drugą/ położywſzy iednę na linijach á drugą napiſawſzy. A ono co przydzie z mnożenia dziel przez iednę z nich. KłosAlg D4; Ieſtli czo oſtatnie złotich mniey niż dzielnik tedy ie obroć na groſze przez to ile nieſie złoty KłosAlg E4v; Gdy licżnik y mianowacż przydą w 5. tedy zawſze oboie przez 5. dziel: iako tu 245/485 dziel przez 5. przydą 49/97. KłosAlg F2; Gdy frakta żadnym obycżaiem nie może rowno zeydz przez ktorąkolwiek licżbę/ tedi ią tak zoſtaw za łąmaną licżbę KłosAlg F2 (32); ieſt plác [równej szerokości i długości] [...]. Pytánie ieſt/ wielé ten wſzytek plác vczyni? Wiedź ſzérzą ná dłużą/ [...] multiplikuiąc liczbę dłużéy przez liczbę ſzérzéy. GrzepGeom K2 (2).
12. [Wskazuje na sposób podziału: po jednym, może: jeden tu, drugi tu: iżem około tego miał rozmyślić się, jeśli wsiami dzielić [majątek] abo kmieć przez kmiecia ListyPol III 1551/135, III 1551/129.]
13. Wskazuje na to, co jest uwzględniane: pod względem (1): Auctio – Wiłozenie na przeday gdi przezcenę jeden drugiego przewiſzą. Calep 114b.
14. Wskazuje na to, czemu przypisuje się odpowiednie znaczenie (wyraz, symbol, czynność symboliczna, znak rozpoznawczy); per HistAl, Vulg, PolAnt, JanStat; in Vulg (519): PatKaz II 56; PatKaz III 131v (4); WróbŻołt ee5v; SeklWyzn Cv; SeklKat S3v (2); záprawdę by [Aleksander] poznał iáko wielka chwałá y moc náſzá ieſt/ dawamy tobie znáć przez thy ziárná mákowe HistAl C7v (2); KromRozm III B8; Leop P4 (3); KochZuz A4v; A przez zacność tego Ieruzálem źiemſkiego [prorok] dawa znáć o zacnośći onego Ieruzálem niebieſkiego BibRadz I 478c marg (7); Przez tę dwánaſcie Sępow Romuluſowych Wárro piſze wieżdzbę/ iż ſtać miał Rzym w pokoiu do 1200 lat BielKron 99 (5); bo przez tákową cudność [= urodę] [...] iuż duſzá dáie znáć/ iż opánowáłá ciáło GórnDworz Ll7 (3); á powinno [ciało] ią [duszę] z przykazánia Bożego zá mąſz wydáć/ przes miłośierne vcżynki. HistRzym [39]v (8); BiałKat 233v; iż przez to cudzołoſtwá zákazánie/ wſzyſtká niecżyſtośc y niewſtydliwośc ieſt zákazaná/ ktorąby ciáło pomázáne być mogło KuczbKat 320 (5); WujJud 130v; BudNT przedm cv; CzechRozm 17; iż przez nie [nogi] prorok/ Krole ábo moc Krolewſką [...] opiſował. CzechEp 371 (8); tákże y przez wtorą beſtyą/ [św. Jan] nie iednego cżłowieká/ ále ſtolicę nierządnicę okázuie. NiemObr 163 (5); Abowiem táką moc y zwierzchność [św. Piotra] piſmo ś. ná wielu mieyſcách wyraża przez klucze WujNT 69; W tym [...] rozdziale Ian S. opiſuie przez trąby ſześći ániołow/ ſześćioro prześládowánie haeretykow WujNT 857 (9); SarnStat 262; PowodPr 50.
Zwroty: »rozumieć (się) przez« [szyk zmienny] (376): OpecŻyw 7; PatKaz III 101v (3); coż ſye rozumie przez ten ſen ktoryś widzyał HistJóz Av; PRzez brodę nicz inſzego nie ma być rozumiano iedno włoſi ktore roſtą około vſt ku dołowi, ktore połatinie zową barba GlabGad O4v; a iż wylicza [psalmista] czo ſie rozumie przez ony vcżynki a ktore tho ſą vcżynki. WróbŻołt aa4v; przez zwierz lepak rozumiej Antichriſta. WróbŻołt cc2 (13); Przes oyca/ matkę nieiedno rodzice naſſe mamy rozumieć/ ale tez wſzelkie przełozone naſſe SeklKat H (4); HistAl A5 (2); KromRozm I C4 (2); MurzNT 38v (3); iż wąż (przez ktorego czárt ſye rozumye) chytrzeyſſy był nád wſſyſtkye źwyerzętá źyemſkye KromRozm II p (5); Przez ſtolicę yednę/ ktora koſcyoł yednoći [...] [św. Cyprian] nikogo inego nye rozumye/ yedno Rzymſkiego biſkupá KromRozm III O2 (11); LubPs N; Tám [w dziejach doktorów Kościoła] náydzieſz iáſnie/ iż przes opokę nie Piotrá/ áni Papieżá rozumieią/ iedno tylko ſámego Páná Iezu Kryſtá. KrowObr 14v (2); Leop Iudic 14/15 (2); Przez wody [psalmista] rozumie wſzytki wielkie vtrápienia y ſprzećiwieńſtwá. BibRadz I 308d marg; Przez pochodnią [Salomon] rozumie weſele y ſzczęśćie/ á przez ćiemnoſći ſmuthek y żáłoſći. BibRadz I 341a marg; kthora [ludzka mądrość] ſię w piſmiech cżęſthokroć przez kreẃ rozumie. BibRadz II 141a marg (48); BielKron 45v (4); GrzegRóżn B4 (2); Epimythium, vel Epimythion, Wykład fabuł álbo Bayek/ co ſie przes którą rozumie. Mącz 106d; Nequeo satis investigare quid sibi iste locus velit, Nie mogę práwie doyść co ſie rozumie przes to mieysce/ co chce ten autor iż ták mówi. Mącz 490b (11); SarnUzn D4 (2); LeovPrzep G2v (10); ſłyſzyſz iz iednoſtáynym wołánim chwalą Páná tego/ co ſie nam rozumie przez thy Arphy RejAp 54v (19); Trzey ſynowie/ ſą ludzie ná ſwiećie/ á przez pierwego rozumieią ſie bogacże á mocarze tego ſwiátá HistRzym 64v; przez thy dwá lekárze możem rozumieć nowy y ſtáry zakon HistRzym 96 (30); RejPos 6v (5); Przez bogi/ wybráné Bożé święté rozumiey/ którzy w obcowánie Bożé weſzli BiałKat 141; GrzegŚm 26 (5); iż w tym Artykule przez to imię Duch Swięty/ trzećią w Troycy perſonę mamy rozumieć. KuczbKat 65 (9); BielSpr 49v; WujJud 44v (4); WujJudConf 235v; RejPosWstaw [1102]v; przez zalewkę rozumiey wino ktorym offiáry polewano gdy ie palono. BudBib I 369a marg (6); powiedz mi kogo oni [katolicy] przez to dziećię/ y ktorą pánią przez tę Almę [...] rozumieią. CzechRozm 134v (33); Bo przez zasługi one rzecży máią być rozumiáne/ ktoremi cżyiá cnotá/ ábo męſtwo bywa obiáśnione w cżynieniu dobrze ModrzBaz 71v (2); Przez ludźi ſpiące rozumiey náucżyćiele zborowe: przez ſługi goſpodárſkie/ nie inſzego kogo ſobie ſtánoẃ procż Aniołow CzechEp 39; iż tu ná tym mieyſcu Moiżeſz przez Bogá rozumie ſámego oycá CzechEp 276; iż ácżkolwiek przez naśienie niewieśćie zoſobná Chriſtuſá rozumieć mamy. Wſzákże [...] CzechEp 295; rozumiemy przez niebo wyſokość y zácność Boſką/ iáko przez źiemię podłość narodu ludzkiego. CzechEp 310 (51); [papieżnicy] muſzą przez powſzechny Kośćioł wſzytkę gromádę ludźi/ ktorzy ſię z nimi/ ná iedno nabożeńſtwo zgadzáią/ rozumieć. NiemObr 174 (8); ReszPrz 12; PaprUp Lv; LatHar 126; Przez te klucze/ rozumie ſię nawyżſza zwierzchność y przełożeńſtwo dáne Piotrowi nád wſzytkim kośćiołem WujNT 68; Przez te członki napotrzebnieyſze człowiekowi/ rozumieią ſię nam nabliżſze y namilſze rzeczy: iáko żoná/ dzieći/ krewni/ przyiaćiele/ máiętnośći. WujNT 76; Przez Ewángelią nie rozumiey tylko piſmá czterzech Ewángeliſtow: ále wſzytkie piſmá Apoſtolſkie WujNT 155; Przez ſmoká rozumiey ſzátáná: przez beſtyą Antychriſtá WujNT 875 (51); Przez namnieyſzy hálerzyk [...] Doktorowie święći maluśkie y lekkie grzechy rozumieią WysKaz 18; przez Lwa leśnego/ ſłuſznie rozumieć możemy moc Turecką [...]. Przez wilká záśię wiecżornego/ y leopardá nocnego/ Ordy Tátárſkie głodne PowodPr 8 (10); SkarKaz 85a (4).

»znaczyć (a. znamionować) (się) (a. znaczony, a oznaczon) przez« [szyk zmienny] (71): PatKaz III 101 (2); BielŻyw 152; Przez macugę ktora ieſt skrzywiona od głowy znamionuiemy/ iże wſzyſcy krolowie y kſiążętá ſwieckie przed náſzą oblicżnoſcią będą ſie kłániáć. HistAl C6; tak i tu [w ewangelii św. Mateusza] [...] możem rozumiéć/ że przes mądrośc pán Chriſtus ſám ſiebie znaczy MurzNT 51; Abowyem ácz przykazał był Bog żydom wypełnyáć ony zwirzchowne obrzędy/ [...] ále y ná on czás wyęcey po nich chćyał myeć ono/ co ſye przez nye známyenowáło KromRozm II lv (3); KromRozm III C7v (6); GroicPorz dv; iż dla thego w takowym [kosztownym i ozdobnym] odzieniu chodziemy/ ábyſmy przes to odzienie mękę Páná Kryſtuſowę znátzyli [...] KrowObr 106v; przez ktore [swoich uczniów] znacży [Izajasz] Miniſtry wſzytki/ á nákoniec wſzytek kośćioł. BibRadz II 120d marg (5); Delphin et Delphinus, Morska śwynia Delphin niewymowney prętkośćy [...] á przeto gdy go máluyą pretkość przes to známionuyą. Mącz 81a (2); Bo to ieſt myſtica phraſis linguae ſacrae, [...] gdzie iną rzecż brzmią ſłowá/ á ina ſie rzecż przez nie znácży SarnUzn C7v (2); Tákże też przez otworzenie ſiedmi piecżęći [...] znácży nam [Duch Św.] rozlicżne plagi á pomſty RejAp BB2v; Abowiem przez białość koniá tego známionuie ſie poſelſtwo weſela/ nádzieie dobrey RejAp 56v (10); RejPos 6v; Pánny zákrywáły śie dla wſtydu: przez co śie też znácżyło/ iż Mężom ſwym poſłuſzne y poddáne być miáły. KuczbKat 250 (5); WujJud 79v; CzechRozm 27v; SkarJedn 52 (2); A w Obiáwieniu też cżęſto [Antychryst] znácżon bywa przez beſtyą CzechEp 415 (3); NiemObr 83; ReszPrz 23 (6); Toć był prawdźiwy Duchowny Iubilaeus przez on pięćdźieſiątny rok znáczony ReszList 146; WerGośc 259; Od Niebá áſz do źiemie złoty ſznur plećiony/ Ná ktorym [...] ludzki záwieſzony. Wiek [...] ſtárſzy Mędrcy málowáli: Przez co ludźiom ná źiemi to známionowáli/ Iſz świát ná pálcu Bożym záwiſł KołakCath C4v; w ktorym [Kościele bożym] ſą ták zli/ iáko y dobrzy: tu przez pſzenicę y plewy oznáczeni WujNT 13 (10); WysKaz 36; SarnStat 222; Dźienny groſz wſzytkim iednáki ktory goſpodarz rozdáie/ przez ktory ſię znáczy żywot wieczny SkarKaz 549b.

15. Wskazuje na zasadę podziału: według; per Vulg, JanStat (8): Trzeći los padł ná ſyny Zábulonowe przez rodziny ich Leop Ios 19/10.
a. O podziale tekstu (7): Iako powietrze ieſt okraſzone Ptaki [...]. Tako też woda ieſt okraſzona Ribami [...]. A tho wypiſzemy porząd przez Capitula FalZioł IV 29c; Krodky wyklath znauką Przykazania Bożego przes pytanie y odpowiadanie SeklKat D2v; Reieſtr przez Obiecádło SarnStat 814; Iákoż to y przed tákowéy Vſtáwy dekrétem tá to iſta Conſtitucia [...] byłá dźierżáná/ [...] pod tákową formą przez pewné rozdźielenia dána SarnStat 952 (5).
16. Wskazuje na ilość przekroczoną: ponad, więcej niż [w tym: cum nm (46)] (50): MiechGlab 31; LibLeg 9/52v (2); MetrKor 61/224; LibMal 1547/132v; KromRozm I F2 (2); Yeſt też w Indyi [...] przez ſſeſćdźyeſyąt kroleſtw/ [...] ktore około wyáry knąm/ á nye ku Grekom ſye przyznawáyą. KromRozm III L6 (2); KrowObr 233v; BibRadz 2.Mach 12/10; OrzRozm N2v; Tegoż cżáſu z okazáłym woyſkiem przyćiągnął Bátyány/ ktorego było przez trzy thyſiące wſzytkiego BielKron 307 (3); Ale dźiećięćiu ktore nie ieſt przez rok ſtáre/ dáć mu mozgu liśiego vwárzywſzy/ á niebędźie go [epilepsja] gábáć. SienLek 60; był tháki Dawid Iorys: który ſam śiebie Synem Bożym czynił/ [...] miał náſládówc [!] przez dwádźieśćiá tyśięcy. BiałKat 298; BudBib 2.Mach 12/10; Strum Q2v; Den meiſten theil. Po więtſzey cżęsći. et Przez połowicę. Magna parte. Calag 121a; SkarŻyw 187 (4); [Tatarzy] przez ſto tyſięcy Więźniow Chrześćiańſkich [...] w nędzną niewolą do Hordy bez odporu wywiedli StryjKron 697 (3); CzechEp 240; ReszPrz 70; Ieſt [w Rzymie] tákże Plebániy álbo Fárſkich kośćiołow 120. ieſt Klaſztorow przez 80 ReszHoz 115; Ieſt [w Rzymie] przez 20. Bractw/ ktore tylko pánnom poſagi dawáią ReszHoz 128 (6); ReszList 160 (2); WerGośc 225; Przyſtąpiło powietrze/ [...] Przez ſto tyśiąc z obu ſtron [wojska] tám ludzi pomárło. BielSen 8; PaprUp K3; aprzezkilkadziesiąt zamkow W⟨ielkie⟩ X⟨ięstwo⟩ Litewskie [...] wpoſeſyei swey miało. ActReg 41 (2); Phil S; OrzJan 65; [ListyPol I 1543/306; HistTroj G6v; ZbylDroga Fv].

Połączenia: »nade ... i przez« (1): [św. Ambrozjusz] Oycá przeto nazwał Bogiem/ iż on tego nikomu nie powinien co ieſt. Y powiedźiał go być náde wſzytko y przez wſzytki. CzechEp 240.

»więcej niż przez« (3): á ony co ie był Tymotheuſz ná báſzćie pozoſtháwił/ pozábiiáli więcey niż przez dźieſięć tyſięcy mężow [plures decem mille viris]. BibRadz 2.Mach 12/19; BudBib 2.Mach 12/19; Więcey niż przez piętnaſcie rázow co ich [pan Jazłowiecki pogan] gromił PaprPan Ffv.

Wyrażenie przyimkowe: »przez miarę« = bardzo, zbytnio (2): A ieſli záś w pół niebá Chyronowé rámię/ Nie przez miárę mgłá wielka záſłóni KochPhaen 16; Zemną ſobie rzecz náyduieſz/ Drugiéy nogę przyſtępuieſz: [...] Nie ſpráwuyże ſye przez miárę KochPieś 62.
17. W jednostkach frazeologicznych (647):
W zwrotach utartych: »przez nogę przerzucić (a. przerzucać), przekinąć, nachylić, przerzucony, przewiniony« = oszukać, zwieść; załatwić odmownie; sprowadzić na kogoś nieszczęście [szyk zmienny] (4:2:1:1:1): A dziwni to ná ſwiecie ſą obá miſtrzowie Bo kogo Chcą z naywiętſzych przygod ná ſwobodę Wydrą/ á kogo też chcą przekiną przez nogę. RejWiz 26v; OrzRozm T4v; Pellicator, Wyłudzácz/ przerzućinoſzká też zową/ to yeſt ten który vmié ludzie przes nogę przerzucać. to yeſt Zdrádzáć. Mącz 182b; Accipere repulsam et ferre repulsam, Nie chcieć być prziyęt ná vrząd/ Być przerzucón przes nogę w przipowieśći. Mącz 287c (3); poſpolicie ſie trefia/ że dwá/ żywąc bárzo długi cżas w ſerdecżney [...] miłośći s ſobą/ nákoniecz ieden drugiego zá ledá przycżyną przez nogę przerzući. GórnDworz Mv; Ná koniec do tey rády [Fiedur] ſie przychylił/ Aby go [wojsko] był gdzye przez nogę náchylił. KochSz B2; ReszPrz 72; gdy kto prawdźiwémi Słowy chce ſpráwiedliwość tu ozdobić ſwémi. Wnet go ów wykrętniczek przekinie przez nogę GosłCast 71. Cf też wyrażenie przyimkowe »przez nogę«.

»przez pioro gonić« [znaczenie niejasne] (1): Ale mieſſek bárzo ſnieći [tj. śniedzieje] Ten [tj. mieszek] przed ſie przez pioro goni RejRozpr I3.

»przez wota puścić« = zarządzić głosowanie (1): A gdyby ſie téż tráfiłá rózność wót/ máią raz/ dwá/ y trzy znowu przez wotá puśćić SarnStat 868.

Wyrażenia przyimkowe: »przez gwałt« = mocno, gwałtownie (1): przez gwałt mię to [tj. żądza] pali. GosłCast 30.

»przez miecz« = będąc zmuszonym przemocą (1): Skoczy drugi/ choć nierad/ kiedy páni każe: Druga záś przez miecz muśi/ kiedy pan roſkaże. GosłCast 45.

»przez nogę« = podstępnie, oszukując (5): RejRozpr Dv; Niewadzicz teſz i przeſz nogę Kiedi wręcz ſproſtacz niemogę RejRozm 399; Abowiem tám [w grodzie] łákomſtwo w śilney wadze záwżdy/ A więcey go niż páná bywa pilen káżdy. Bo wierz mi że tám trzebá cżáſem y przez nogę/ Gdyby náſze ſzło gorą RejWiz 75; [te rody] Nie paráią ſie nicżym/ iedno zacną ſławą [...]. Zá tákich ludzi były/ látá złote ony/ Ale dziś z nim przez nogę/ by y brát rodzony. RejZwierc 83v.

~ W funkcji przymiotnika: oszukańczy, nierzetelny (1): Iż ieſliże ia zle co mowię/ day o thym/ nie gwałtowne/ nie przez nogę/ ále prawdziwe á nieomylne ſwiádectwo ſwoie RejPos 336. Cf też »przez nogę przerzucić«. ~

»przez nos« [o sposobie mówienia] = per nares, de nare Cn (1): więc go [dworzanin pana] nie náſláduie w cnotach/ [...] ále telko w mowieniu przez nos. GórnDworz E6v.

»przez [ile] raz(y)« = ile razy (2): Też wroble proſo ſtłucżone na proch/ á pothym z winem pite albo z wodą przez trzy razi [...] lecży ią [febrę] mocznie FalZioł V 90; PaprUp I2v.

»przez ręce« = niedbale (1): Perfunctorius, Defunctorius: hoc est, languidus, remissus, leviter et oscitater, non toto conatu factus – Przez ręcze vczinioni, leniwo. Calep 780b.

»przez swe własne ręce« = własnoręcznie, osobiście (1): yz gdi then tho Caſtellan Sandomirſky pital/ prethwicza ieſli [...] bi ſye ku thim ſlowam znal [...] ieſlize bi syą thez ku thei Cedulye znal, ktorą ſam Kroliowei iey.m. dal przez swe wlaſne rącze dal, on sye zeznal, yz [...] MetrKor 61/223v.

»przez siły swe« = samodzielnie (1): Nie przeto zakon ieſt podány/ áby z niego człowiek przez śiły ſwe miał być vſpráwiedliwiony: ále żeby przezeń był przywiedzion do Chriſtuſá/ przez ktoregoby wiárę był vſpráwiedliwiony. WujNT 559.

»przez własną wolą« = dobrowolnie (1): Tym rzecze Bog; Idzćie w ogień wieczny/ ktorzy iego miłoſierdzie przez właſną wolą ſwą wzgardzili. WujNT 108.

»przeze wszytko« = w całości, w jednym kawałku (1): O ſuknią téż iego ktorá byla nieſſyta/ ale z wierzchu tkaná/ przezewſſytko/ oſobno ijgrali OpecŻyw 142.

Wyrażenia przyimkowe o różnych znaczeniach:
»przez połowicę (a. poł, a. poły)« (5):
a. Przez coś, środkiem czegoś (1): Y poyzrzałem/ y vſłyſzałem Anyołá lecącego przez połowicę niebá RejAp 75.
b. Częścią stanowiącą połowę czegoś (1): Bootes [konstelacja] przez pół práwie pod źiemie wſtępuie KochPhaen 20.
c. Obejmując połowę ciała (1): Hemiplexia, Powietrzym záráżenie przes połowicę/ gdy człowiek w połowicy wſziſtiego ciáłá nie ma włodzei. Mącz 154c.
d. O kwadrze księżyca, gdy widać go jako półkole (1): Bowiem naprzod [księżyc] ſie vkazuie sklęcżony iako obłąk/ potym poł iaſny/ zatym przez połowiczę oſwieczony KłosAlg A3.
e. Więcej niż przeciętnie, w znacznym stopniu (1): do Dworzániná ſie ia ſwego wrocę/ kthory/ chczę áby był przez poły vcżony/ ácż nic [= przynajmniej] in literis kthore humaniores zową GórnDworz G5v.
»przez (po)śrzodek (a. weśrzodek)« = przez (znaczenia zwykle odpowiadają znaczeniu „ przez” I. zwykle 1.A. + rzeczownik przydawki); per medium (media) HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz; in medio PolAnt; inter medios Vulg (54):
a. O ruchu w przestrzeni ujmowanej dwuwymiarowo (cf AA.a.β.) (8): Iezu ktoris [...] przez poſrzodek miaſtha ſiebie wieſdz dopuſcił. ſ⟨miłuy⟩ ſie na⟨d nami⟩. TarDuch C3; Per media castra vadentes, Przes pośrzodek obozu ydąci. Mącz 472c; Y Vyrzałem inſzego Anyołá lecącego przez poſrzodek niebá RejAp 119v [idem RejAp (3) WujNT], (5); WujNT Ap 14/6.
b. Między czymś (cf a.α.ββ.) (2): A ſzłá przez poſrzodek vlice/ á po obie ſtronie rzeki ſthały drzewá żywotá RejAp 187v (2).
c. Przechodząc w drodze dokądś (o trasie pośredniej) (cf a.β.ββ.) (4):

Połączenia: »przez pośr(z)odek ... do« [szyk 1:1] (2): zebrawſzy mocy wſzytki Ceſarz ſwoie ze wſzech ſtron/ ſzedł przez pośrzodek Włoch z woyſkiem do Fránciey BielKron 215v; [Jezus] przyſzedł przez Sydon przyſzedł do morzá przez pośrzodek gránic Dekápolſkich. WujNT Mar 7/31.

»ku ... przez pośrzodek« [szyk 2:1] (3): przſzedł ku morzu Gálileyſkiemu/ przez pośrzodek gránic Dekapolis. BibRadz Mar 7/31; RejPos 203v (2).

d. Wśród (brak odpowiedniego znaczenia w AA.a.β.) (2): A wiedz iſz przes posrzodek śidł maſz iść BudBib Eccli 9/18; nie wyſtępuy że ni w czym/ ábyć zárázem żdrowia [!] nie odiął. A wiedz iż przez pośrzodek śidł maſz idź/ á chodzić po ſzczyćiech mieyſckich. BibRadz Eccli 9/18[13].
e. Na drugi brzeg (cf a.γ.αα.) (7): Rozdzyelił morze ták iż nogi nye zmocżyli/ Po ſuſy przez pośrzodek wſſyſcy przechodzili. LubPs R8 (3); Szli tedy ſynowie Iſráelſcy przez śrzodek ſuchego morza/ bo byłá wodá iákoby mur/ ná práwicy y ná lewicey ich. Leop Ex 14/22 (2); BibRadz Ex 14/22.

Połączenie: »przez pośr(z)odek ... do« (1): y przeſzli przes pośrodek morzá do puſtynie BudBib Num 33/8.

f. Na drugą stronę między tłumem (cf a.δ.) (11): OpecŻyw 51v; TarDuch B5; Anektanáb tedy przez cżarnokxięską náukę przemienił ſie w ſmoká/ á przez poſrodek ſiedzących idąc okrutnie kſzykał HistAl A5v; Leop Luc 4/30; BibRadz Ios 1/11; Perrumpere per mediam hostium aciem, Przedrzeć álbo przebić ſie przes pośrzodek woyská nieprziyacielskiego. Mącz 361b; ieſli nieprzyiaćielá bacżyſz mocnego z więcżſzym ludem/ maſz ſie mu rozſtąpić á wypuśćić go przez poyśrzodek BielSpr 24; BudNT Luc 4/30; StryjKron 390; lecz Ieſus ſchronił ſię/ y wyſzedł z kośćiołá (marg) przechodząc przez pośrzodek ich, y tákże przeſzedł. (–) WujNT Ioann 8/59 (2).

Połączenie: »przez śrzodek ... do [kogo]« (1): ná oſtátek Zmodz vczyniłá ſobie drogę żelázem przes ſrzodek woyſká Niemieckiego do Litwy StryjKron 390.

g. W środku, część środkową (brak odpowiedniego znaczenia w AA.b.) (2): Interlino, id est, in medio sive per medium maculo, Przes prſrzodek [!] pomázuyę. Mącz 172c (2).
h. Kolejno od jednego do drugiego (cf b.α.) (1): przypáſz káżdy mąż miecż do biodr ſwych/ á podźcie przez pośrzodek namiotow/ á káżdy zábiy przyiacielá ſwoiego y brátá. BielKron 35.
i. O lokalizacji liniowej: o trasie rzeki lub morza (cf BB.a.β.) (9): Zamek Alfonſus dał zmurowáć w mieśćie nád rzeką kthora przez pośrodek miáſtá bieży. BielKron 448 (2); Mare mediterraneum et mare nostrum, Morze które przes poſrzodek ſwiátá ciecze/ Afrikę y niektórą część Aſiey od Europy dźieli. Mącz 209c (5); Calep 552a (2); Przećiw temu wſzytkiemu/ niechby ſtánął źwierzyniec láſu práwie cudnego: [...] w nim rzeká przez pośrzodek GostGospPon 170.
j. O lokalizacji liniowej między czym, mając coś po obu stronach: pomiędzy (cf a.α. i β., brak odpowiedniego znaczenia) (3): á ty gory były [...] thák przykre iż żaden nie mogł do ich wirzchu wſtąpić/ á wſzákże nálezli dwie drodze álbo ſcieſzki przez poſrodek gor rozdzielne [per medios montes divisos] HistAl K8; LubPs X5v; ſiedźi ná cżworę/ á káżde ſnich ſwym murem obtocżone/ rzeká przez poyſrzodek ich idźie BielKron 432v.
k. O lokalizacji w ujęciu dwuwymiarowym: w środku, wewnątrz (cf b., brak przykładów) (2): Podgarlek yey ſluſzny [...] gdze [!] ſzedl nyeyaky dolek przeſz poſzrodek PatKaz III 121v; Od zachodu máią być dzyeſięć ſłupow/ [...] á gdzie ſie wchodzić będzye od wschodu ſłońcá trzy ſłupy [...]. Przez weśrzodek będą cżterzy ſłupy BielKron 33v.
l. W poprzek, tu: w pasie, w biodrach (cf b.γ.) (1): [niewolnik] nágo muſi chodzić zákrywſzy ſie przez pośrzodek bez botow y cżapki BielKron 261.
ł. O otworze, organie, którym coś przemieszcza się wewnątrz organizmu (cf EE.b.ε.α.αα.) (1): Cżemu w ſzyi ſą koſci y karki. (–) [...] aby przez ich poſrzodek zſtępował thuk ku ochładzaniu wſzytkiego ciała. GlabGad Dv.
m. O kolejno zmieniajacych się osobach mających wpływ na coś (cf 4.C.) (1): który to rząd/ od iednégo z nátury ſwéy poczyna ſye/ y od iednégo przez pośrzodek áż do kóńcá idźie. OrzQuin O3.
»przez sen, widzenie« = per somnum Mącz, Cn; per somnium HistAl; in somnio PolAnt; in quiete, secundum quietem Mącz (125:1) (126):
a. W marzeniu sennym; to, co się komuś śniło (92): HistJóz Av; [topaz] Thedy oddala od cżłowieka czo ſie mu w noczy przez ſen leda czo vkazuie FalZioł IV 59d (2); BielŻyw 36; MiechGlab 57; Bo ktoż to właſnie może zrozumieć na ſwiecie Czo ſie więcz dzywnie komu przeż ſen wełbie płecie RejJóz K (4); RejKup Bv; miał odpowiedz krol Filip od bogá ſwego przez ſen/ iżeby ten po ſmierći iego krolowáć miał/ kthoby ná tym okrutnym koniu [tj. Bucefale] iezdził. HistAl A8v (6); LubPs hh6v; RejFig Bb8; Ale Bog przyſzedł przez ſen w nocy do Abimelechá/ y rzekł mu/ To wiedz iż vmrzeſz dla niewiáſty ktorąś wźiął BibRadz Gen 20/3 (4); Názáiutrz Andromachá żoná Hektorowá byłá vpominána przez sen/ áby thego dniá Hektor bitwy nie zwodził BielKron 58; Iakob drábinę przez ſen widzyał do niebá od zyemie BielKron 77 (18); Mirabiles imagines obrepunt in animos dormientium, Dźiwne fántáſiye ná oczy lázą ſpiącym przes ſen/ Márzi ſie dźiwnie/ bywa też mówiono. Mącz 352c (2); OrzQuin F3v; GórnDworz R4; HistRzym 78v; A gdy iuż vmárł Herod/ tedy ſie záſię Anyoł vkazał Iozephowi w Egipcie przez ſen/ mowiącz: [...] RejPos 25v (5); RejPosWstaw [1102]; WierKróc A2v; CzechRozm 161v; A cżárći iuſz nie przez ſen ále iáwnie mu [św. Benedyktowi] ſię vkázowáli SkarŻyw 251; á ieśli [św. Maria z Egniej] záſnęłá/ przez ſen z Chryſtuſem rozmawiáłá SkarŻyw 581 (31); Tu [zjawa matki] zniknęłá: Iam ſye téż ocknął. Aczćiem práwie Niepewien/ ieſlim przez ſen ſłuchał/ czy ná iáwie. KochTr 25; CzechEp 161; VCiekałem przez ſen w nocy/ Máiąc ſkrzydłá ku pomocy: Lecz mię miłość poimáłá/ Choć ná nogách ołów miáłá. KochFr 8 (4); ZawJeft 6; Oto Hieremiaſz Prorok [...] Iudźie Máchábeuſzowi/ ná woynę ſię gotuiącemu/ [...] ſercá dodáie/ miecżem go złotym przez ſen dáruie LatHar 326 (2).
b. Kiedy ktoś śpi i jest przedmiotem czyjegoś działania z zewnątrz lub coś przeżywa [tu: przez widzenie] (12): [mówi żona Piłata:] Proſſę cie niechátz ſie nitz nieſtaie temu cżlowiekowi ſprawiedliwému/ bomci wielé téy nocy cirpiala przez widzenijé dlá niego OpecŻyw 133; O lękaniu przez ſęn na dziecię. LĘkanie na dziecię przez ſen przychodzi: z wielkiego obżarſtwa iedzenia. FalZioł V 43 (4); GlabGad L7; bądz iemu gotowa/ bowiem go [boga] w nocy oglądáſz á przez ſen od niego pocżnieſz. HistAl A3v; Szumi mu [marynarzowi] wiátr y przez ſen á morze ſie chwieie RejWiz 12; Iedno ludzye kiedy ſpyą kęs pokoiu máią/ Y tho ie pchły z muchámi y przez ſen kąſáią. RejWiz 94v (4); RejPos 309; ZawJeft 26.
c. Śpiąc i robiąc coś mimo woli, zwykle: nie panując nad swymi odruchami (13): Theż gdy [magnes] będzie włożony pod głowy białey głowie kthora z mężem leży [...] natychmiaſt męża będzie przez ſen chciała obłapić FalZioł IV 56a; Gdy ktori męſzcżyzna Naſienienie [!] przez ſen wypuſzcża. FalZioł *2 (4); To iuż duſzá z rozumem wnet o tym hárcuie/ [...] Wnet ieden przez ſen woła/ drugi chodzić będzye RejWiz 120; RejFig Bb4v; RejZwierz 125v; BibRadz Lev 15/16; BielKron 37v; Ducere ronchos, Chrápáć/ rzężeć przes ſen. Mącz 358c (2); GrzegRóżn C3; á stąd [...] ſzczkawká/ gorzenie częſte/ przez ſen zdrygánie SienLek 16.
d. »(jak(o) a. by) przez sen« = nieprawdopodobnie, nierealnie; w urojeniu (9): RejPs 134v; Iż tho weſele przez ſen nád námi ſie działo LubPs cc5v (2); Boć w roſkoſzach máło znáć poważney ſtałośći/ Wſzytko coś iáko przez ſen á wſzytko we mdłośći. RejWiz 35; A ták czyniąc/ ſą [heretycy] vczonymi/ ſzaleni ſą/ przes ſen bogátymi. OrzList f; RejPos 49; O Vniey [z Litwą] iuż dawno by przez ſen mowimy/ Iáko ſie z niey wyplątáć áni ſámi wiemy. RejZwierc 247; SkarŻyw 333; Będąc wzgardzonym/ będąc precz wygnánym: Sſtałeś ſye iákby przez ſen záwołánym. ZawJeft 25; [ArtTanat F7v].
»(sam) przez się, przez mię (a. nas), przezeń; przez samego siebie« = nic nieznaczący dodatek do zaimka „ sam” (czasem przy jego elipsie) (418:2:1;10) (431):
a. O Bogu i Jego atrybutach: przez nikogo niestworzony, będący absolutem; z własnej wszechmocy (60): KromRozm III H7; Gdyż [sądy boże] ſą záwżdy prawdziwe bez wſſey odmyennośći/ A ſámy przez ſię trwáyą w ſwey ſpráwyedliwośći LubPs E3; [natury Boga] Ani vmyſł rozmyſli/ áni gębá powie/ Iedno iż ieſt ſam przez ſię/ á nikt go nie rodzi RejWiz 114; GrzegRóżn N2v; Ponieważ IEHOVAH tho ſłowo thoż znácży że Bog y ſam ieſt przez ſię/ y inym eſſenciey/ to ieſt żeby byli vdziela. SarnUzn B8v (2); Ano ten Pan Kriſtus/ chociaſz ſam przez ſię náde wſzytki ieſt naſpráwiedliwſzy/ [...] RejPosWiecz2 92; iż on Iehową będąc Bogiem ſam przez ſię będącym/ y ſam żywot w ſobie máiącym/ ták zacnie cżłowieká [...] v ſiebie vważył CzechRozm 52; Abowiem Ian [...] nierozumie áni mowi tego o Iezuſie Chriſtuśie/ [...] żeby ábo był ſam Bogiem przez ſię/ [...] ábo żeby z tym to Bogiem iedynym on też był Bogiem CzechRozm 146v (7); Rzecż przez ſię będącą, nie ma z inąd nic ſwego, Christus ma wſzytko odBogá: Nie iest tedy rzecżą przez ſię będącą. CzechEp 146 marg; Dla cżego y Origenes Bogá oycá zowie ’αντóθεον to ieſt przez ſię Bogiem CzechEp 240 (35); gdyż to być Bogiem przez ſię: á być BOgiem z Bogá/ rożne rzecży ſą. NiemObr 133 (2); Aći goniwiátrowie [tj. nowochrzczeńcy] tegoż Duchá ś. przą/ bydź nietylko Bogiem/ ále áni perſoną ábo rzecżą przez śię będącą: ále tylko dárem Bożym PowodPr 34; (Boże nieſkończony/ W ſobie chwalebnie/ y w ſobie ſzczęśliwie Sam przez ſie żyiąc) żądaſz iákmiarz chćiwie Być miłowány SzarzRyt Av.

Połączenia: »(nie) sam przez się i (ani) sam od siebie« [szyk 2:1] (3): bo przez ſię pięknośći mieć by nie mogły/ iáko thá niebieſka piękność/ przez ſię ſámá/ y od ſiebie piękność ma nieprzyrownáną GórnDworz Mm5v; Abowiem [...] z vſt ſámego Iezuſá Chriſtuſá to twierdzimy/ iż on nie ieſt ſam przez ſie/ áni ſam od ſiebie tym Pánem/ ále od Bogá CzechRozm 123v; CzechEp 286.

»(sam) z siebie i (abo) (sam) przez się« [szyk 3:1] (4): Boſtwo y cżłowiecżeńſtwo mimo cżłowieká ſą/ y mimo Bogá/ bo ſámy z ſiebie ábo przez ſię nie ſą ále w inſzym ſą záwárthe GrzegRóżn L; oprocż ktorego [tj. Boga Ojca] nie máſz żadnego inſzego Bogá tákiego/ prawdźiwego/ ſámego przez ſię y z śiebie będącego CzechEp 271 (2); NiemObr 104.

»sam w sobie przez się« (1): [Pismo Święte] Bogiem go ſámego prawdźiwym/ żywotem/ y wiecżnym názywáiąc/ iáko tego ktory to ſam w ſobie przez ſię ma. CzechRozm 64v.

b. O ludziach (też o działającym Bogu i Chrystusie) i wyjątkowo o zwierzęciu: on a nie kto inny, właśnie on; per semetipsum (a. nosmetipsos) HistAl, Vulg, JanStat; per se Mącz, Modrz, JanStat, JanPrzyw; per seipsum PolAnt, JanStat; per sese Mącz; in semetipso Vulg [tylko tu »przez samego siebie« i »przez mię (a. nas)«] (371): RejWiz 188; á gdy inſzym co mayą cżynić opiſuyę/ tedy ty co ſam przes ſię rad czyniż w ſobie rozeznaway. KwiatKsiąż A4v; Qui cum suis laudibus, tum vero te filio superasset omnium fortunam, etc. Aczkolwiek ſam przes ſię doſić sławny był/ ále więc przes cię tákowego ſyna/ dálekoby był w więtſzą sławę á ſzczęście prziſzedł. Mącz 71d; Morticinus, Sam przes ſie zdechły/ martwy Mącz 232c (6); OrzQuin P4v; Odpowiedzyał im Pan Iezus: [...] Abowiem ia ſam przez ſię nie ſzukam chwały moiey/ ieſt ten ktho iey ſzuka y kto ſądzi. RejPos 84 (3); gdyż nie Iezus ſam przez ſię przycżyną ieſt thego/ że zakon nie idzie/ ále ich [Żydów] właſne złośći CzechRozm 84 (5); CzechEp 199 (2); Nośćieſz moie lekkie brzemię/ wdźięcżnie to vcżynię przez mię ArtKanc P4v; OrzJan 70; haeretycy ſámi przez ſię bywáią oſądzeni y potępieni/ [...] iż ſámi [...] ſię wyłączáią z ſpołecznośći Kátholikow WujNT 748 (3).
α. Bez pomocy, współudziału, własnymi siłami: samodzielnie; z natury swej (63): y[u]ſſ nyeprzes myα alye przes laſkα panſkᾳ mam nadzyeyα yz mogα bic ſbawyon. BierRaj 23v; RejPs 116 (4); HistAl Ev; KromRozm II g4v (2); ále [potrzeba] tylko ná tho ony [dziatki] wyesć/ áby pirwey cżytać y piſáć przez ſię ſámy mogły. GliczKsiąż I8 (4); LubPs aa5v; Nie znáczy ſię thu áby Abráhám ſobie ſam przez ſię miał zásłużyć tho błogoſláwieńſtwo gdyż mu było ták dárem obiecáne BibRadz Gen 22/16; KwiatKsiąż L3v; Mącz 93a; Ieſli ſie też záſię trefi pánu być ták mądrym/ y dobrym przez ſię/ iż mu namniey czudzey rády/ áni vpominánia nie thrzeba/ [...] GórnDworz Kk3v (3); KSyążki ty Czytelniku miły/ ták ſą nápiſáné/ áby ié káżdy ſam przez ſye mógł wyrozumiéć GrzepGeom B4 (2); HistRzym 60v; A ták gdyż to pewnie wiemy/ iż ſámi przez ſię ſobie nic pomoc nie możemy/ vciecżmyſz ſie do niego [Boga] RejPos 51 (9); BiałKat 76; Bo [bydlę] ſámo przez śie robić niemoże/ ále cżłowieká robiącego wſpomaga. KuczbKat 300 (3); áby [książę] pomniał ná to/ iż nie ſam przez ſię powſtał/ nie ſam ſie przez ſię ná ſwiát vrodził/ ieſt creáturá Boża RejZwierc 47v (2); WujJud b2 (2); Iam Pan [...]: ſamem rośćiągnął niebioſá/ y roſpoſtárłem ſam przez ſię źiemię. CzechRozm 9 (6); SkarŻyw 411; StryjKron 95; O okrutnym y tyráńſkim ſercu nic nie rzekę/ ktore tu iáko we źwierćiedle káżdy łácno przez ſię obacży. CzechEp 164 (3); Wielka chłubá záprawdę/ komu to Bóg dáie/ Ze czego z przodków niéma/ ſam przez ſie doſtáie KochFrag 42; OrzJan 34; LatHar 643; WujNT 752 marg; A Ieſliby Który Szláchćic ſam przez śię/ ábo z pomocnikámi ſwémi [...] Szláchćicá którégo gwałtem nádſzedſzy zábił [...] SarnStat 1169; SkarKaz 347a; gdyż śiłá tych rzeczy [tj. żołnierzy i pieniędzy] náſz Gdańſk mogłby nam przez ſię dodáć VotSzl D2v.

Połączenie: »sam przez się ... bez, oprocz, okrom [czego]« [szyk 3:3] (3:2:1): że ty oprocż oſobney łáſki Páńſkiey nie możeſz nigdy ſam przez ſię przyść ku they wiádomośći á ktemu poznániu tego to kroleſtwá Páńſkiego. RejPos 313v (3); żebyś W.K.M. y okrom tego piſánia náſzego/ te błędy ſam przez śię łátwie rozeznáć mogł. WujJud a7; Ieſli Bog ſam bes rády y pomocy cżyiey mogł nápocżątku/ ſam przez ſię [...] wſzyſtko z niſzcżego ſtworzić/ [...] CzechRozm 122 (2).

β. Bez zastępcy, pośrednictwa: osobiście (139): pisarze abi sami przes sie i przisiegle pothpiski rzeczi sprawowali ZapWar 1545 nr 2646; SeklKat P3v; HistAl H8; Kryſtus ij [Kościół] záłożył y zbudował: Ale záczął á záłożył tylko ſąm przez ſye/ á przez ápoſtoły po ſwym w nyebowſtąmpyenyu dokonał KromRozm III G4 (2); przeto [niewiasty] ná ſobie żadnego przełożeńſtwá mieć nie mogą/ áni żędáć/ áni ſye zá kim przyczyniáć/ áni przes ſye ſpáwowáć GroicPorz b3 (2); Do Zydow piſząc ták mowi: Iż przes ſámego ſiebie otzyśćił grzechy náſze KrowObr 76v (4); UstPraw C3; BibRadz Hebr 1/3; prośił Zorobabel Kámbiſeſá wielekroć y przez ſię y przez przycżynę inych/ áby dopuśćił kościołá budowáć BielKron 115v (3); Frons occipitio prior, [...] dáleko lepiey yeſt ſam przes ſie ſwey rzeczy doyźrzec niżli ſie ná kogo ſpuſzczáć. Mącz 258b (3); RejAp 4; GórnDworz Dd2; RejPos 133 (2); Poniewaſz wſzyſtkie dobre vcżynki w Kośćiele zwycżáyne/ álbo od Bogá ſámego przez śię/ álbo od tegoż Bogá przez Kośćioł ſwoy poſtánowione ſą WujJud 107; Pan BOg ſam przez ſię pánowáć będźie CzechRozm 149 (11); [Chrystus] przyśiągł nam przez ſámego śiebie/ że chce przeſtępnośći náſzych przeyźrzeć KarnNap C3; Iesli śię ie [urzędy] godzi mieć temu/ ktory ſam przez śię vrzędom doſyć cżynić niemoże? ModrzBaz 39 (2); Niechże wſzechmogący Bog/ ktory przez mię do vſzu wáſzych mowi/ ſam przez ſię wſercu was ná to námowi SkarŻyw 589; CzechEp 193 (4); GórnRozm G3v; PaprUp Lv; A nowem Panembendąc niemozemy sami przez się wszytkich potrzeb RP: obaczyc ActReg 137; LatHar 329; WujNT 372 (2); Ize ſam przez śię Stároſtá ma ſądy odpráwowáć Grodzkié. SarnStat 487 (14); SkarKaz 118a.

Połączenia: »sam przez się bez [kogo]« (2): A ieſli [heretycy] mowią/ że ie ſam P. Bog przez ſię ſámego bez ludźi poſłał: niechże iego pieczęć y liſt [...] przynoſzą. SkarKaz 418a (2).

»(a(l)bo, ani, bądź, i, jako, lubo, nie tylko, tak) (sam) przez się (a. nas) ale (i) (a(l)bo, bądź, jako, lub, tudzież) (przez a. per) [kogo] (inszego)« [szyk 53:3] (56): Pan Ieſus przyſzedſzy na ten ſwiat mowił y ſam przez ſię, y przez ſwe apoſtoły. WróbŻołt Q3; LibLeg 11/138; ZapWar 1550 nr 2671; KromRozm III B2 (3); GDyż tu.N. obżáłowány przed Sądem [...] nieſtánął/ áni przes ſye/ áni przes ſwego mocnego człowieká. GroicPorz n2; tedy pozwány przes ſye álbo Prokuratorá ſwego [...] ma ſłucháć głowney żáłoby GroicPorz ſ2v (7); A rády ktorą on mnie/ álbo ſam przes ſię/ álbo przes liſt/ álbo przes poſlá obiáwi/ ku iego ſſkodzie żadnemu nieobiáwię. KrowObr 127v (4); mam thę o nim nadzieię/ yż ſie więcey nie będzie niſkim gwałtem obchodził/ áni przez ſię/ áni przez kogo innego BielKron 224 (3); RejPos 42v (2); iáko przez Páwłá y Ianá świętego nam to oznaymić raczył/ y tudźieſz ſam przez ſye BiałKat 161; WujJud 144v; CzechRozm 247; Ktorzi ábo ſámi przez ſię/ ábo przez kogo inſzego [vel per se vel per alios] proſzą/ ći ná vrzędy niechay niebędą przyimowáni ModrzBaz 74 (2); choć Pan Chriſtus ieſt głową ták żony iáko y mężá/ ktory żonę y ſam przez ſię/ y przez mężá rządzi. WujNT 669 (5); áby káżdy w Oktawę świętégo Iákubá ku zbiérániu ſwéy dźieśięćiny/ álbo przez [vel per se vel per JanStat 229] poſłá ſwégo ku temu godnégo był gotów. SarnStat 187; ále oné [winy sądownie skazane] przez Nas [per Nos JanPrzyw 18] álbo Stároſty ábo Vrzędniki náſzé będźiemy wyćięgáć SarnStat 894; czego [tj. stosowania jednakowych miar] Woiewodá téyże źiemie doyźrzeć [...] powinien będźie ſam przez śię/ ábo Podwoiewodze ſwé SarnStat 1197 (24).

»(nie) sam przez się (a. samego siebie) ale (a. jedno, (a) nie) przez [kogo, co]« [szyk 9:3] (12): Per amicos interpretes agere aliquid, Przes prziyaciele á posły nie ſam przes ſię co ſpráwowáć. Mącz 172d; RejAp 4v (2); RejPos 205v; Wſzákże ieſli kogo [...] Pan Bog ſam przez ſię/ á nie przez ludzie poſyła: tedy to cudy potwierdza SkarŻyw 213; CzechEp 315 (2); nie ſam przez ſię/ ále przez Apoſtoły ſwe Chriſtus ludzie karmi WujNT 154 (3); A iżby káżdy z Rycérztwá ſam przez ſię ſłużył/ nie przez namiáſtká [solus per seipsum ... non per substitutum JanStat 335] SarnStat 428 (2).

Szeregi: »przez się osobą swą« (1): tak czy ktorzy przes ſię oſobamy ſwemy yako czy ktorzy przes kogo inſſego woyno [!] ſluſſidz bendą, mayą ſię wyprawidz wedlug maiętnoſczy ſwych. ConPiotr 33.

»sam przez się bez pośr(z)ednictwa« (4): Iesli Bog ſam przezſię bes posrzednictwá zbáwia. CzechRozm 122 (4).

γ. Bez rozkazu: dobrowolnie, własnowolnie (16): RejPs 86; z kąd widzę/ że wybieráią tu ſobie niektorzy ſámi przes ſye Biſkupy y Miniſtry OrzList hv; Pedarius, Pan rádny który tilko przizwála ku temu co wyſzſzy pánowie rádzą/ á ſam przes ſię żadney rády nie dáye. Mącz 294a (2); OrzQuin G; GórnDworz Ii6; áby [pan] pomniał ná to/ iż [...] ná thym mieyſcu ná kthorym ieſt nie ſam przez ſię ſiadł/ przez Páná poſádzon. RejZwierc 47v; Y nie dziáłał ich [Mojżesz cudów] też/ on ſam przez ſię/ kiedyby mu ſie ſpodobáło/ [...] ále/ iáko mu kiedy ktore cżynić Bog roſkazał CzechRozm 104 (3); przetoż krzeſt niepotrzebny tylko doroſłym przez śię grzeſzącym PowodPr 35.

Połączenia: »sam przez się okrom [kogo]« (1): TEż zákázuiemy: áby Myńcarze [...] nie śmieli Zydów z fałſzywémi pieniądzmi/ [...] ſámi przez ſię okróm Poſłá náſzégo [...] zátrzymawáć SarnStat 258.

»nie od siebie ani przez się samego« (1): Iż ten [tj. Chrystus] [...] iuż będźie muśiał być mnieyſzy od onego ná niebie: [...] y od niego cżyniąc to/ co cżynił: á nie od śiebie/ áni przez ſię ſámego. CzechEp 265.

Szeregi: »sam przez się za swym chceniem« (2): iż od tych czáſów Podkomorzowie [...] Roków gránicznych ſámi przez śię zá ſwym chceniém [per semetipsos pro suo velle JanStat 421] [...] nie máią przekłádáć SarnStat 463 (2).

»dobrowolnie sam przez się« (1): A kto to gniazdo [tj. szlachectwo] ták zacne dobrowolnie ſam przez ſie ſzkárádzi ieſt podobien ku owemu ſmierdzącemu dudkowi RejZwierc 52.

δ. O podmiotach nieożywionych; per se Mącz, Modrz; per ipsum Vulg [tu: »przezeń«] (129):
αα. Właśnie to i nic innego (14): A też śiłá rzecży ieſt záprawdę ná ſwiecie/ ktore [...] dáleko więczey pożytku [...] przynieść mogą/ niż tho tákie wymyſlone (iż thák rzekę) dworzáńſtwo/ przez ſię ſámo. GórnDworz Ee2v; RejPos 217v; cżegoby [słowa betula] iśćie nie trzebá było przydáwáć/ gdyby Almá/ ſłowko to ſámo przez ſię dziewicę nienáruſzoną znácżyło. CzechRozm 130 (7); ModrzBaz 136; NiemObr 106; Dobry tedy przez śię ſam rozum ieſt/ y dobré ſą náuki GórnTroas 4; OrzJan 82; WysKaz 47.
ββ. Jako taki, z natury, istoty swej, mając sobie właściwe cechy (71): MetrKor 57/17 (2); ktore [członki] ácz ſámy w ſobye nye ſą żywe [...] y ácz ſámy przez ſye nic nye mogą czynić/ ále wżdy inym żywym członkom [...] pomoc nieyáka znich bywa. KromRozm III D5; BielKron 225v; Mącz 353c; RejAp AA2v; ábowiem thá [boska] piękność [...] wſzytkim ná ſwiecie pięknym rzecżam/ ſwey pięknośći vżycża: bo przez ſię pięknośći mieć by nie mogły GórnDworz Mm5v (2); To iuż nic nie krzyw then co ſzcżepił drzewo ono/ y drzewo ſámo przez ſię máło winno: iedno iż nieſláchetny robak/ ktory podgryza á pſuie drzewecżko ono. RejPos 204v; BiałKat 383v; A ieſli też [św. Paweł] gánił co/ tedy pewnie nie ſámey właſney rzecży przez ſię/ ále nie dobre y nie włáſne iey vżywánie. CzechRozm 71 (3); ModrzBaz 42 (2); te Kśięgi náſzego Andrzeiá Fricżá/ niepotrzebuią zálecánia/ gdyż ſie ſame przez ſię káżdemu zálećić ſnádnie mogą ModrzBazBud ¶5; CzechEp 94; Mieć ábo nie mieć złotá/ nic przez ſie ku cnoćie SzarzRyt C3.

W połączeniu z przymiotnikiem (53): MetrKor 5/115v (6); KrowObr 43v (3); BibRadz Rom 14/14 (2); co dobrégo á cnotliwego przes ſię/ temu nie trzebá zápráwek przypráwiáć Mącz 154a (3); OrzQuin B; ábowiem wiele ieſt rzecży/ ktore chocia ſą przez ſię dobre/ iednák kiedy ie kto nie ná cżás cżini/ zánic nie ſtoią GórnDworz H3v (7); RejZwierc 21v (2); WujJud 233; RejPosWstaw 41v; BudBib Eccli 19/21; tedy ſie to z tąd iáſnie pokázuie/ iż Ewánielia ſámá przez ſie ieſt doſyć doſtátecżna CzechRozm 189 (2); Dźiś y Winem y iedzeniem/ ćiáłá ſáme przez ſię pałáiące [sponte sua ferventia] roſtykáią ModrzBaz 54v (4); Oczko 18 (2); StryjKron 462; CzechEp 312; CzechEpPOrz **2v; ReszPrz 24; ActReg 18; Substantivus, hoc est, quod per se stare potest – Przez ſie ſtałi. Calep 1022a (2); A ten záſię zdradza/ ktory wykrętow onego práwá/ choć ſámo przez ſię iáſnie ieſt/ vżywa Phil L (2); Moc bowiém turecka/ ſámá przez śię ieſt táka/ iż liczbą nie trzebá iéy lekce ſobie poważáć OrzJan 34 (3); KołakCathOkuń A2; iż nie máſz nic przez ſię (marg) przezen. (–) nieczyſtego: iedno temu ktory mniema co być nieczyſtym/ to temu nieczyſtym ieſt. WujNT Rom 14/14 (3); WysKaz 34; A pieniądz ieſt materia przez ſie infrugifera, ále dla authoritatem vrzędu, który znák ſwóy álbo pieczęć nań przykłáda SarnStat 1269.

Szereg: »sam przez się z przyrodzenia« (1): iáko polá/ ktore choćia bywáią ſáme przez śię zprzyrodzenia płodne/ ále ábo owocu żadnego nieprzynoſzą/ ábo niepotrzebne źielſká rodzą/ ieſli ich oracż ſpráwą dobrą niewypráwi ModrzBaz 8v.
γγ. Samoistnie, o własnych siłach, bez wpływu z zewnątrz (24): ieſtli ono Lożyſko nie może być rychło przerwano ſamo przez ſie, baba natichmiaſt paznogty ſwemi ma ono znienagła drapiąć FalZioł V 20c (2); Automata, Co ſie ſámo przes ſię ruſza/ yako ſą zegary et alia instrumenta Mathematica. Mącz 22a (6); miec ty kámień ſto tyſięcy rázow wzgorę/ przedſię on nigdy ſie nie zwycżái ſam przez ſię wzgorę lecieć GórnDworz Ff2; iáko goła tablicá/ zgothowána ku piſániu/ ále ſámá przez ſię żadnego piſánia vcżynić áni okázáć nie może RejPos A6; GrzegŚm 51; Ná Krzcie śie omywamy/ po Krzćie śie zmacniamy: odrodzenie zbáwia ſámo przez śie KuczbKat 150 (3); SkarŻyw 532; Protropon – Muſzt ſam przez ſie ſaczaczy ſie, niz grona praſsuią. Calep [867]a (2); JanNKar B; SarnStat 1204; gdy iuż w náſzey Polſzcże iáko nowe ſtroie/ ták nowe wiáry ſáme przez śię gáſną. PowodPr 46; VotSzl D4.
Szeregi: »sam z siebie, (i) przez się« (2): Mącz 419d; Iż ieſli ſłowo [...]/ przez ktore X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ rozumie Bogá Bożego ſyná/ ten świát ſámo z śiebie y przez ſię cżyniło: á przed śię [...] CzechEp 198.

»siłami swemi, sam przez się« (1): ZAwżdy krewkość cżłowieńſtwa [!] náſzego ieſt thák przychylna ſwiátu/ [...] tuſząc ſobie [...] iż thu ſobie śiłámi ſwemi ſámi przez ſię wiele pomoc możemy. RejPos 312.

δδ. Bez dodatków, domieszek, tylko to (19): Też ſok tego ziela [tj. alki ogrodnej] pithy ſam przes ſie albo z wodką mlecżową, tho picie vzdrawia roſpadliny w nerkach FalZioł I 6d; pamiętáimy/ że gdy śię trafi [jota] wſłowie napiſaná/ niemábyć ſama przes śię wymáwiána ale zdrugą bliſką literą MurzOrt Bv (2); Sámáć ieſt iáſność przez ſię/ nie trzebá iey tego/ Aby ſkąd przypadáło do niey co inſzego. RejWiz 154 (4); Bo tho ſámo słowo ſtan przez ſię nic pewnego Nie znácży/ áż rzecz pewną przyłączyſz do niego. GrzegRóżn N3v; Mącz 288a; KuczbKat 170; RejZwierc 148; Abychmy ku zelżeniu nieſpráwiedliwośći Nieprzydáli: Oboie to przez ſię nieznośne/ Coż poſpołu złożone? KochOdpr B4v; bo ácz wodá ſámá przez ſye léczy/ [...] wſzákóż ieſli ieſzcze inſzé Lékárſtwá przyſtąpią/ prędzéy y znáczniéy to ſpráwić może Oczko 28v (2).

Połączenie: »sam przez się, bez, oprocz [czego]« (3:1): Wyárá ſámá przez ſye bez wſſech vczynkow [...] zbawya nas KromRozm I [H3]; Nigdy to ſtać nie może/ áby ſłowká niektore ſámy przez ſie/ oprocż vważenia cáłey rzecży [...] miáły być wykłádáne CzechRozm 263v; GosłCast 38; WujNT 333.

εε. Maiąc prawo wyłączności (1): Monopolium, Właſna kupia álbo też przedawánie ſámo przes ſię. Mącz 230c.
*** Prawdopodobnie: W błędnych przekładach z łaciny (17): Deus in ſancto via tua quis deus magnus [...] Miły panie boże droga twoia ieſt przez ſwięthego twego WróbŻołt 76/14; Poſpołu przyſſli łotrowie iego/ y vcżynili ſobie drogę przez mię/ y oblegli wkoło przybytek moy. Leop Iob 19/12; PAweł Apoſtoł nie od ludzi/ áni przez cżłowieká/ ále przez Iezuſá/ Chryſtuſá/ y Bogá oycá Leop Gal 1/1; PRzetoż tym więcey á hoyniey trzebá nam záchowywáć the rzecży [...]: by tho lepak przez nas nieprzeſſlo [ne forte pereffluamus]. Leop Hebr 2/1 (7); Nullam imaginem Reip. et vestigium nullam relinquent, Wywodzą przes poſpolity ſtan. Mącz 165c; Ia przez nienarod [non in gentem] ku zazdrośći was przywiodę/ przez narod nierozumny zágniewam was. WujNT Rom 10/19; Noe [...] przygotował korab ku záchowániu domu ſwego/ przez ktory potępił świát WujNT Hebr 11/7 (7); SarnStat 533.
*** W tłumaczeniu wyrwanych z kontekstu wyrazów i wyrażeń (12): Iniectu pulveris, Przes wrzucánie piasku. Mącz 162c; Suamet industria, Przes ſwóy właſny dofcip. Mącz 424c; Supino, vel potius Supinor, Przes ſię pátrzę. Mącz 434c; Noctis interventum, Przes zápádnienie noci. Mącz 483a (6); Iaculatorius, Quod fit per iacum – Przez zart. Calep 561b; Per causam, sive per speciem, Per simulatam causam – Przez zmiſlienię. Calep 775b; Sorti – Przez puſzczenie lioſzu. Calep 994a (6).
*** Bez wystarczajacego kontekstu (3): Trans Przes/ zá. Mącz 462c (2); Per – Przez. Calep 773b.
*** Dubium (1): dawſzy mu liſt ſwóy ręczny/ y przy tym liśćie przez [prawdopodobnie wyraz zbędny] wypis vrzędowy od ſądu Ziemſkiégo/ álbo Grodzkiégo. SarnStat 875.
II. Cum G; sine Miech, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, JanStat, JanPrzyw, absque HistAl, PolAnt, JanStat, JanPrzyw; citra, extra, praeter JanStat (793):
1. Wskazuje na brak, nieobecność, niewystępowanie: bez [w zdaniu zaprzeczonym oznacza potwierdzenie istnienia, zwykle warunek konieczny, nieuniknione następstwo]; sine Vulg, JanStat; absque, praeter JanStat (772):
a. O braku działań, stanów, wydarzeń: nie czyniąc czegoś lub nie będąc obiektem, nie doświadczając (417): PatKaz I 2 (2); panna [...] przeſz czyąſzkoſzczy noſyla zweſelym porodzyla ſyna ſwego PatKaz III 91v (7); y rzekł krol Eipſki do Iozefa [...] przez twego roſkazania nye ruſzy żadny ręki albo nogi we wſſytkyem Eipcye HistJóz B2v; TarDuch B5 (2); dym iey [terpentyny] około stholcza kadzony/ broni niemoczy ktorą zową Tenaſmon/ to ieſth wydymanie na ſtholcze przez vcżynku FalZioł III 29c (6); BielŻyw 119; WróbŻołt S5v; RejPs 39v; A Ruſſnyczą v Moyſeſchka Zida oſtawill przeſz zaſthawy bo mu nycz na nye dacz nyechczial LibMal 1548/139 (2); LibLeg 11/152v; RejKup p4; HistAl C7; MurzNT A4v; LubPs O2 marg (2); KrowObr 51v; RejWiz 107v (2); Chcę thedy áby ſie mężowie modlili ná káżdym mieſcu/ podnoſſąc cżyſte ręce przez gniewu y przez ſwaru. Leop 1.Tim 2/8; RejZwierz 110; MAchomet po ześćiu bráćiey/ kroleſtwo przez krwie roźlánia othrzymał BielKron 241; Ren [...] pada ná niſką źiemię/ by dziáło idzie borzące/ kto nie widał przez ſtráchu ná tho pátrzyć nie może BielKron 283 (8); KwiatKsiąż O2v; Ażaż kiedy [...] záćmienie ták Słońcá/ iako y Mieſiącá [...] było/ przez iákiey wielkiey nędze ludzkiey ná świećie? LeovPrzep a3v; Wſzytki gromy/ wſzytki pioruny/ wſzytki náwáłnoſći/ nic nie vmieią przez mocy iego [Boga] RejPos 130v; Abowiem przez tego [Ducha Świętego] ſpráwy żadneybychmy rádośći áni pociechy doſtępić nie mogli. RejPos 142v (16); BiałKat 76 (3); KuczbKat 290; WujJud 222v (2); Przeto ieſli żonę do poſługi przywiózł/ niechay ią łóżko rozgrániczy: gdyż do nocnych potrzéb/ ná ten czás przez vłómku zdrowia/ ſłużyćby nie mogłá Oczko 28v (5); SkarŻyw 472; CzechEp 130; Tak ſzę [lege: także] teſz [młynarz Jurk] przeſz macze [tj. nie pobierając opłaty za przemiał zwanej macą] do dworu Mlecz powynyen bęndzye ZapKościer 1582/40v (2); PudłFr 72; ArtKanc E3 (2); Kiſzki [...] y kiełbáſy vmieć nádźiewáć: to wſzyſtko ma bydź ná wymyſł: á ochędoźnie/ przez koſztu. GostGosp 130 (3); GostGospSieb +2; WujNT 21 (2); ich [duchownych i świeckich] dźierżaw/ czynſzów/ álbo dochodów ku nim należących przez ſłuſznégo vznánia práwá nie mamy bráć. SarnStat 181; OBiecuiemy/ iż żadnych vſtaw nowych niechcemy czynić/ áni roſkażemy poddánym náſzym ná Woynę ſie ruſzyć przez Séymu poſpolitégo SarnStat 298; ále ſtárſzé Státuty około dochodzenia zbiegłych kmieći przez áreſtowánia w mocy záchowamy SarnStat 664; oſtátek groble y z moſtem niech zoſtánie przez záwárćia ták we dnie iáko w nocy zá gośćiniec poſpolity SarnStat 1070; obiecuiemy [...] przez zdrády y chytrośći [...] tákową zgodę we wſzyſtkich ich ártykułách y punktćiech chowáć. SarnStat 1080 (50); SzarzRyt D4v.

W połączeniu z zaimkiem upowszechniającym [w tym: wszel(a)kiego (a. wszego, a. wszytkiego) (57), żadnego (22), jakiego (3)] (83): MetrKor 34/134 (2); OpecŻyw 15; PatKaz II 72v (2); Theż gdy by ſobie kto namazał ręcze ſokiem Noſtrzegowym/ może noſić roſpalone żelazo przez żadnego obrażenia w rękach. FalZioł I 83a; Naſienie Pigwiane ieſth odmiękcżaiącze przez zadnego zaciſkania. FalZioł III 13c (5); LibLeg 10/62v (3); RejJóz G6v; ZapWar 1550 nr 2665; MurzHist D3v (3); LubPs I3; GroicPorz dv (2); BielKron 263v; GórnDworz Bb4; Oczko 30v; ZapKościer 1582/41 (4); ArtKanc N15; GostGosp 142; áby w Bydgoſczy ſzláchćie było wolné przedawánié y zwożenié zboża przez przekázy iákiéy mieſczan onych SarnStat 294; GDy kto nieſłuſznie nágáni ſkazánié Podkomorzégo/ ma dáć mu zá winę ſześć grzywien [...] przez wſzelkiégo ſporu SarnStat 468; Piſarz, którą winą káran bydz ma, ieſli przez przyczyny iákiéy nie będzie przy ſądzie. SarnStat 563; á inſzé dobrá ná blizſzé krewné y powinowáté przez żadnéy trudnośći máią ſpáść/ iáko to ſpráwiedliwość okázuie. SarnStat 653; áby poddáni y obywátele króleſtwá náſzégo [...] przez wſzelkiéy wątpliwośći praw y Przywileiów [...] mogli vżywáć SarnStat 888; A ten który przykazánié náſzé przeſtąpił/ przez żadnéy zwłóki ná piérwſzym roku winą [...] niech będźie karan. SarnStat 918 (55).

Połączenia: »bez ... przez« (1): Powiedz ty mnię beż ſtrachu a przeż wſzego ſromu Czo ſie to tu nowego a ſnadz złego ſtało RejJóz G6v.

»nie (...) przez« = z [szyk 4:1] (5): Tego my vżywamy ná co Anyołowie pátrząc drżą/ y przez boiáźni ná to nie pátrzą BiałKat 331; Tho tedy pierwſze vſpráwiedliwienie/ [...] z ſzcżerey łáſki ſwoiey [Bóg nam daje]/ ácżkolwiek nie przez vśiłowánia/ przygotowánia/ y woley dobrey náſzey. WujJud 111v; SarnStat 705 (3).

»przez ... okrom« (1): który [mistrz krzyżacki] [...] nie niebędźie [!] mógł bydź przez ſłuſznégo wyſtępku y okrom wiádomośći Naiáſnieyſzégo Páná Królá z vrzędu złożon. SarnStat 1099.

»przez ... z« [szyk 1:1] (2): ponieważ [cieplice] ſą ták ludźióm pomocné/ iż choróby od Bárwiérzów y Doktorów porzucóné [...] przez vprzykrzenia/ y z wdźięcznośćią iákąś/ vléczywáć zwykły. Oczko A4; SarnStat 1165.

Zwroty: »nie by(wa)ć przez [czego]« = zawsze być, mieć miejsce; doświadczać czegoś [szyk zmienny] (10): OpecŻyw 64; [wielki pan] Nigdy nie jest przez myślenia Nie chce sie mu i jedz[en]ia. BierRozm 14; LibLeg 7/98 (2); á ryczeli [kanibale] iáko Lew/ ták iż tám żadny z nas nie był przez ſtráchu. BielKron 442; SienLek 19; RejPos 181; Tákże źiemie drżenié/ że przez iákiéy znácznéy á wielkiéy odmiány nie bywa Oczko 30v (2); SarnStat 225.

»moc być przez [czego]« = nie musieć (1): Przypáruymy ſię wſzyſcy ná Syná Bożego/ Iáko śię on tu zniżył/ mogąc być przez tego ArtKanc B3v.

»przez [czego] nie moc być, trwać, żyć; przez [czego] nie moc« = coś musi być, na pewno jest a. będzie; czegoś potrzeba (komuś), coś jest niezbędne [szyk zmienny] (8:2:1;1): Chceſzli [...] Sławę záchowáć pocżeſną: Przez ktorey ty niemożeſz żyć BierEz B4v; gdyż przez dychania wiathru [człowiek] nie może y iedney godziny trwać. GlabGad F4v; LibLeg 11/139; Nie podobna rzecż ieſt áby ten wielki okrąg ſwiátá mogł być przez ruſzánia [passit absque mobilitate consistera] HistAl K3v; Ná tym [słowie bożym] koſcyoł záſádzon [...] przez tego ſtać y trwáć nyemoże. KromRozm II a4v; Przes tego [kropienia] żadny zwas niemoże KrowObr 70; BielKron 164 (2); LeovPrzep a3; BielSpr b3 (2); KarnNap Ev.

Wyrażenia przyimkowe: »przez boleści (a. bolu)« (7): OpecŻyw [79]v (2); y też [rumianek] thym paniam ktore maią porodzić cżini łaczne á przez boleſci rodzenie. FalZioł I 26a (2); LibMal 1544/84v (2); GostGospSieb +2.

»przez dozwolenia (a. zwolenia, a. przyzwolenia), konsensu [czyjego]« = absque a. sine consensu, absque a. sine licentia JanStat (24:2): áby żaden [...] nie śmiał przez náſzégo zwolenia [...] vtarczek przećiw oſobam poſtronnym y tutecznym zruſzáć. SarnStat 118; Biſkupi nie máią [...] vpraſzáć Doſtoieńſtwá Kárdynálſkiégo [...] przez dozwolenia náſzégo SarnStat 171; áby [...] zaden Zupnik [...] nie śmiał przez dozwolenia Królá Iego M. którégo z Pánów do Zup puſczáć SarnStat 372; FEudá źiem Ruſkich [...] nie máią bydź iuż więcéy in controuerſiam quamuis przywodzone: choćby kto tákiémi dobry przez conſenſu náſzégo diſponował SarnStat 1046; z ktorym to nieprzyiaćielem żadnego ſtánowienia y przymierza nie będę czynił/ przez zwolenia iego Máieſtatu SarnStat 1125 (26).

»przez karania (a. karności), kaźni« = impune, impunite, impunitum JanStat (7:5): Ten kto rośćie przez kárnośći/ Nie pozbędzie nigdy złośći BierEz L4; kreẃ kthora w Polſzcże przez kaźni obficie przelewaná bywa/ woła o pomſtę do Bogá. LeszczRzecz A4; KuczbKat 280; A iże żadné práwá przez diſcipliny álbo kárnośći nie ſą mocné: tedy [...] SarnStat 305; á ták złodźieyſtwá niekiedy zoſtáią przez karánia SarnStat 700 (8); ktore [przestępstwa] teraz żadnego forum nie máią/ y przez wodze y karánia zoſtáiąc/ ſzerzą ſię SkarKazSej 700b.

»przez kłopotu« (1): sine quavis molestia alias przeſzclopothu ZapMaz II Ł 7/82v.

»przez końca« (6): tho raczy dacz: wyeczny boze oczcze: przeſz pana naſchego yeſu criſta [...] kthori ſtobą zywye y kroluye [...] nynye y wyecznye przeſz koncza. Amen. PowUrb +2; podz wkrolewſtwo oczcza mego wktorym bądzeſch ſzemną nynye y nawyeky przeſz konycza. PowUrb +3v (4); przeto o laſkaua pany [...] yezuſa blogoſlauyonego [...] wnyebye nam ku pozyuanyu przeſz koncza vzycz PatKaz I 18; PatKaz III 107v.

»przez lutości« (2): Musić kost wielki uczynić, Kto chce kogo przewyciężyć [...] Wymyśli nowe podatki, Szosy i ine popłatki, Wyciągając przez lutości BierRozm 11; Iákie záśię w towárzech nieznośne drogośći/ Rzemieśnik/ Szynkarz/ Kupiec/ łupią przez litośći. BielRozm 11.

»przez łaski« (9): OpecŻyw 46; PatKaz II 20; PatKaz III 147v; A ták y wy prozno ſie ſtáracie [...]/ ábowiem to wáſſe ſtáránie przez łáſki bożey prozne RejPs 194v; MurzHist I4v; RejPos [137]v (2); Przez łáſki Bożey Zakon/ to ieſt chowánie Przykazánia BOżego/ nas vſpráwiedliwić niemoże WujJud 76; ieſli kto przed námi [...] kogo ráni/ przez łáſki [sine gratia JanStat 30] niech będźie karan SarnStat 22.

»przez miłosierdzia« (4): BierRaj 18v; Iezu ktorys ſie od żydow podeptać y przez miłoſierdzia obraczać okruthnie dopuſcił. ſmi⟨łuy⟩ ſie nad nami. TarDuch C3; RejKup n5; MurzHist B3v.

»przez myta« = za bezcen (1): Vendidisti populum tuum sine praecio [...]. Dałes przedać lud twoy przez myta/ á niedano zań zamiany wielkiey. WróbŻołt 43/13.

»przez nadzieje« [w tym: czego (5)] = absque a. sine spe JanStat (6): cożkolwiek vcżyniſz álbo ſpráwiſz przez wiáry á dobrey nádzieie/ wſzytko ieſt pod grzechem zámkniono. RejPos 130; [poborca] w téyże Wśi iednégo Wołu względem nie zápłácenia [podatków]/ przez nádźieie wrócenia wźiąć będźie miał zupełną moc. SarnStat 892 (5).

»przez nagany« = nienagannie (1): áby [ławnicy] [...] ſámi przez wſzelkiey nágány żyli/ dárow [...] nie bráli GroicPorz dv.

»przez obrony« = bez możliwości przeciwdziałania (1): Bárzoć to ná nas iśćie ſrodzy hárcownicy/ [...] á dźiwnie z káżdey ſtrony/ trapią nas przez obrony. ArtKanc S8.

»przez odpoczynienia« (1): Iáko Numná był ſpokoiem/ ták ten (marg) Tullus Hoſtylius. (–) záſię z niepokoiem/ bo przez odpocżynienia walcżył BielKron 101.

»przez odpuszczenia« = nieodwołalnie; irremissibiliter, absque remissione JanStat (3): A ieſliby kto [...] do mieyſcá ſądowégo nie [...] z oſobliwégo dozwolenia [...] Sędźiégo [...] przyśdź miał: tedy przez wſzelkiégo odpuſczenia winą [...] niech będźie karan. SarnStat 784 (3).

»przez (o)mieszkania« = natychmiast (4): A thich zloczinczow kthorzi thego ſſzye dopvſczayą [...] przeſz omyeſkanya nyech bi bily ſkarany. LibLeg 11/141v (4).

»przez pochlebstwa« (2): Oczko A2v; PRzez pochlébſtwá powiádam to wſzędy o tobie/ Ześ mię iśćie zniewolił niepomáłu ſobie Cnotą PudłFr 52.

»przez (po)chyby« = na pewno, niewątpliwie (6): tego wina ſie day napić temu ktory by miał ſledzionę zatwardziałą albo zamuloną, przez pochiby vlecża FalZioł I 53b (2); Bo to ieſt prawda przes chyby. By też lezał za martwego Kto ie [prośby św. Brydy] mowy czaſu ſwego. Będzie wiele rzéczy wydział RejKup l5; SarnUzn D4; WerKaz 291; iużći widzę czyśćie/ Náſzáć to tu rodźiná przez pochyby iśćie. ZbylPrzyg A2v.

»przez pomocy« (7): MurzHist Nv; czyni to duch święty wczłowieku/ czego by na ſobie przes iego pomocy/ przewiéśc niemogł żáden MurzNT 176 marg; Ale ieſli dźiećię martwe/ tedy bywa przez pomocy rodzenie tym trudnieyſze SienLek 114; RejPos 142v; RejPosRozpr b3v; ActReg 40; która rzéká [...] przez inſzé mieyſcá ſwoie ſzćié y płynienié obróći/ przez pomocy ludzkiéy [sine ministeris hominis JanStat 419] właſną mocą/ tedy [...] SarnStat 466.

»przez potrzeby« (1): LIſty Práwu przećiwné niech będą rozumiáné té: [...] któré wychodzą przez potrzeby [absque necessitate JanStat 289] Rzeczypoſpolitéy. SarnStat 774.

»przez prace(j) [= trudu]« (4): BielKron 104; [chory może] ſnać y pſy po polu pieſzo/ álbo ná koniu/ gonić: bylé tho przez prace wielkiéy Oczko 28; w tym ſpániu ſámo to [schorzenie żołądka] zginie przez pracéy. Oczko 31v (3).

»przez prawa« = bezprawnie (2): á gdy [bracia zakonni] náydą że przez práwá od potężnieyſzego ádwerſarzá [więzień] trapion ieſt/ wnet go wyzwolą ReszHoz 122; ták też [urzędnik] ma doyźrzeć/ áby przez práwá żaden Kmieć ieden nád drugiego roley y łąk więcey nie trzymał. GostGosp 10.

»przez przekazy (a. przekażowania)« = absque a. sine impedimento JanStat (9): gdy dla winy páńſkiéy ćiąża z nich [kmieci] będźie wźięta: tedy przez wſzelkiéy przekázy mogą od niego vćiéc. SarnStat 657; [te zamki] przez wſzelákiégo przerzeczonégo [...] Królá [...] przekáżowánia [...] będźiemy dźierżéć SarnStat 1092 (9).

»przez przestanku (a. przestania)« (11): PatKaz III 149v; BielRozm 13; MurzHist D3v; [św. Anianus] plunął ná nieprzyiaćiele/ wnet deſzcż przez przeſthánia ſzedł áż muſieli odſthąpić. BielKron 298 (2); Admirationem non intermittere, Przes przeſtanku ſie dźiwowáć. Mącz 226b (2); GórnDworz Q2v; Bo kto te cżáſy [wyznaczone na modlitwy] káżdego dniá záchowa/ o tym rzec możemy/ że ſie przez przeſtanku modli. WujJud 187; Oczko [40]v; Przetoż tedy Páná ſwego/ wielbiemy przez przeſtánia ArtKanc D19v.

»przez przeszkodzenia« (1): [dni wolne od sądów] bywáią vſtáwione czáſu żniwá/ áby káżdy przez żadnego przeſzkodzenia/ vrodzay [...] s polá ſpráwił GroicPorz o3v.

»przez przyczyny« (8): FalZioł IV 39c; LibLeg 7/98; Sidłá ich co mi ſtáwyą nyech [Anioł Pański] wſſytki popſuye/ Gdyż przez wſſey mey przycżyny ná to ſie vdáli LubPs I3; Kiedy chory [...] w ćień ſye obraca/ [...] przez znákomitey przyczyny: złe známioná. SienLek 22v (2); RejPos 101v; GDyż wſzelki gwałt nie przez przyczyny [non immerito JanStat 588] rozmáitémi vſtáwámi práwnémi bywa zákázowan/ y hámowan SarnStat 1235 (2).

»przez przygany« (2): á Sędźia od którégo było áppellowano/ ma przez wſzelkiéy przygány [sine quaris reprehensione JanStat 644] zoſtáć. SarnStat 535 (2).

»przez przyrownania« (2): o yakyeſz bylo uyelkye ueſele ſzwyątey anny yſz myala począcz plod, a przeſz przyrownanya uyątſze ueſele yey bylo gdy yſthnye począla wzyuoczye ſwym tą mylą panną PatKaz II 65 (2).

»przez przyzwolenia« (4): dla niego [papieża Benedykta] kazał Ceſarz áby przez przyzwolenia Ceſárſkiego Papieżá wybierano BielKron 167 (2); SkarJedn 182; obiecuiemy [...] nigdy przez rády y przyzwolenia oſobnégo [abque consilio, suasu et consensu JanPrzyw 8] [...] Monety [...] nie kázáć áni dopuśćić bić SarnStat 886.

»przez sprzeciwienia« (1): iż przez wſzelkiégo ſprzećiwienia [sine omni contradictione JanStat 911] Zamki y miáſtá Kośćiołá przerzeczonégo ludźiem królewſkim máią bydź otwárté SarnStat 1127.

»przez szkody« = absque alicui damno, sine incommodo JanStat (7): FalZioł I 118c (2); ſpráwnemu Wodzowi woyſká/ nalezy wiedźieć [...] mieyſcá wſzyſtki ty przes ktore woyſko má wieść [...]/ iákoby lud ſwoy przes nie przewiodł przes ſzkody. BielSpr 7v; áby ták przerzeczony naiemnik [...] láſu przerzeczoné świnie álbo wieprze przez ſzkody [...] mógł gnáć. SarnStat 671 (4).

»przez trudności (a. zatrudnienia)« = bez utrudnienia; sine difficultate a. impedimento, absque impedimento JanStat (10): ZapKościer 1582/41; Vrzędnicy Káncelláriiéy naſzéy będą powinni wſzyſtkim [...] przez wſzelkiéy trudnośći [...] liſty z kśiąg náſzych [...] wydáć. SarnStat 321; áby wſzyſtkim [...] Kupcom [...] było wolno przedáwáć tákowé rzeczy álbo kupié przez żadnégo zátrudnienia y przymuſzénia z niémi ſtáwáć álbo nieſtáwáć SarnStat 1071; Ale Węgierſkim y Sląſkim obywátelom będźie wolno [...] przez wſzelkiéy trudnośći do domów ſwych ſie wrácáć SarnStat 1238 (9).

»przez trudności« = łatwo (2): [Jezus] wyſſedl [...] z Marie rozdzki panienſkié cżyſtoſci/ przez wſſytkié trudnoſcij. OpecŻyw 15; GórnDworz Bb4.

»przez uwiarowania« = którego nie można uniknąć (1): Smierć ieſt wiecżne ſpanie [...], przygoda przez vwiarowania BielŻyw 137.

»przez wątpienia« = na pewno (5): vcżynić ſtego Elektwarz y z ieſć [...], gdy kto ma z panią leżeć/ thedy mu ſyna pocżnie przez wątpienia. FalZioł IV 9a (3); Oczko 31; Przez wątpienia ſtáteczna vyźrzyſz to wnet páni/ Ze ćię w tákowym [tj. skromnym] ſtroiu żaden nie pogáni. ZbylPrzyg Bv.

»przez wiadomości (a. wiedzenia)« = praeter scitum, sine scitu JanStat (9): LibLeg 7/68; Gará gdy po koronę ſzedł ná Wyſzegrad/ nie nálazł iey w ſkrzyni/ bo ią byłá przez iego wiedzenia krolowa vkrádłá BielKron 388v; Sokrates piſze: iż wſchodne Biſkupy Iulius Rzymſki [...] zgromił/ iż śmieli przez iego wiádomośći Synod cżynić SkarJedn 128; DOkłádamy tu/ iż [...] Pánowie/ y Szláchtá [...] królá y páná niemáią ſobie obieráć/ przez wiádomóśći y rády náſzéy SarnStat 14 (6).

»przez wieści« = niespodziewanie (6): [Litwa] przyſzli przez wieśći do Sędomierſkiey źiemie/ wielką ſzkodę pocżynili BielKron 365; Woyſko ich [Tatarów] vſzło z wielką korzyśćią [...]/ bo przez wieśći przyſzli ná gęſty lud y dobytek. BielKron 416 (5); Bo iáko przed Tátáry Ruśin záwżdy cżuie/ Gdy przez wieśći przypádnie y iego plundruie. KmitaSpit A3.

»przez winy« = absque commeritis a. culpa JanStat (3): Zwłaſzcżá kiedy chłop opiły/ [...] Przypadſzy ſzuka przycżyny/ Vtłucże cie przez twey winy BielKom G2; przez którą [grę w kości] częſtokroć dobrzy oycowie dla wyſtępków ſynowſkich z dóbr ſwych bywáią wypędzeni przez ich winy SarnStat 706 (2).

»przez winy« = nie ponosząc kary; sine poena JanStat (4): A tóż ma bydź záchowano/ ieſli [powód] po wkroczeniu w práwo pozew ſtráći: ábowiém będźie mógł przypozwáć [...] przez winy. SarnStat 567; ten pan onégo láſu/ tego/ który rąbie [...] ná wołách y w koniach/ [...] ma ćiążáć przez winy. SarnStat 668 (4).

»przez winy« = będąc niewinnym, nie popełniwszy nic złego (1): iż gdy kto [...] ku okazániu ſwéy niewinnośći przez nas [...] nie będźie dopuſzczon/ A ieſli komu ſie przyda ze złośći ſwéy y przez winy [absque culpa JanStat 628] vćiéc/ [...] tedy [...] SarnStat 156.

»przez wolej (woli)« (12): ZapWar 1514 nr 2149 (3); BierEz E4v; abi zadni nieſmial any owyecz przeganiacz [...] przes woley waſchey przyacziela mego. LibLeg 10/68v (2); LubPs R4; Ale przez iego [Boga] woley nie mogą nic wſzyſcy/ Iáko ini bez páná ſwieczcy niewolnicy. RejWiz 114v; HistRzym 5; włoſy głowy twoiey máią być policżone [...]/ áby żaden nie zginął przez ſwiętey woley iego. RejPos [236]v (2); Pánowie y Szláchta [...] gdy [...] krol [...] przez płodu [...] zéydźie/ [...] [księcia Litwy na króla] przez náſzéy woli wybiéráć nie będą. SarnStat 999.

»przez wolej« = wbrew woli; invito, absque voluntate, praeter voluntatem JanStat (4): A ieſliby Striy będąc opiekunem chytrze iéy [swej wychowanicy] omieſzkawał czás [zamążpójścia]/ tedy przez iego woléy może zá mąż iśdź. SarnStat 641; zákázuiemy: áby [...] ná máiętnośći cudzéy przez woléy onégo páná żaden nie śmiał polowáć. SarnStat 673 (4).

»przez zwłoki (a. odwłoki)« = natychmiast; dilatione cessante, sine dilatione JanStat (4): Glińſki Michał [...] prośił krolá áby przez odwłoki miedzy im á pány Lithewſkimi wyrok vcżynił BielKron 405v; wedle tegóż Státutu [...] kożdy [...] obywátél [...] zbiegłégo Kmiećiá będźie powinien wroćić: [...] y wedle tegóż czyniąc ſpráwiedliwość temu/ który ſie Kmiećiá vpomina przez wſzelkiéy zwłóki. SarnStat 935 (3).

b. O braku cech (90): Widziſs teráz glowę moię rozkoſſną bytz/ przez rany ij boleſci OpecŻyw [79]; PatKaz III 100v; FalZioł I 73c; Cznota przez mądroſci puſta ieſt. BielŻyw 53 (2); WróbŻołt V8 (2); Alternatą zdrowie ſemną [tj. niemocą] chodzi/ Zadny przez nas nigdy ſie nie rodzi. BielKom C7v; cżłowyek przez náuki ſmyerć yeſt/ á żywot yego yákoby grob yáki. GliczKsiąż H3v; BielKron 295v; SarnUzn H2; RejAp 187; RejPos 329v; Chryſtuſowé człowieczeńſtwo nigdy nie ieſt przez Bóſtwá BiałKat 328v; KuczbKat 100; Zacność precz/ á vrodá przez niéy iuż niepłáći. KochDz 105.
Zwroty: »nie moc być przez [czego]« = być niezbędnym, nie móc się obyć bez czego (2): Pirwſze dwie [siły w człowieku] pokarm mnożi y poſila, á przez nich żywienie być nie może. GlabGad Lv; KłosAlg A3.

»nie moc być przez [czego]« = pomimo czego być jakimś (1): Máryus ácżkolwiek był wiele dobrego vcżynił Rzecżypoſpolitey poſługámi ſwemi [...]/ wſzákże nie mogł być przez tego/ áby chćiwośći pánowánia z zazdroſcią nie miał. BielKron 130.

Wyrażenia przyimkowe: »przeze czci« = skazany na infamię; honore privatus, infamis JanStat (14): A ći/ którzy vczyniwſzy zły vczynek/ vćieką z Króleſtwá/ niech będą wywołáni/ y bezecni bydź opowiedzeni: iákóż ie przezeczći bydź obiáśniamy. SarnStat 29; ále zá iego zły vczynek [...] ma bydź prze ze czći: y nie ma więcéy Práwá ſzlácheckiégo vżywáć SarnStat 572; Tákże ieſli mężobóycá nieośiádły [...] przez pozew náſz [...] pozwány niepoſłuſznie przed námi nie ſtánie/ ma bydź iáwnym wywołániém przeze czći obwołan SarnStat 606 (14).

»przez grzechu, makuły (grzechu)« (50:2): OpecŻyw 77v; bo to yeſth rzecz barzo pannye przyyemna kto yey przeſz pyeruorodnego grzechu począczyu vyerzy PatKaz I 13 (10); y tak ſyą ſtalo yey przenayczyſthſze począczye wzyuoczye ſzwyątey anny [...] przeſz grzechu PatKaz II 69v (31); [dziecię] rychlo znyeporuſſoney panny przeſz makuly narodzy ſyą PatKaz III 104 (6); ſine iniquitate cucurri et direxi. [...] ty znaſz iżem przez grzechu przyſzedł/ y inſzem nawraczał. WróbŻołt 58/5; RejPos 16v; BiałKat 226; BiałKaz B3v; iż co ieſt rzecżą Pánu Bogu brzydką oprocż małżeńſtwá/ to bywa przez grzechu y vććiwą w małżeńſtwie. KarnNap F3v; PudłFr 44.

»przez makuły [= wady (tu: fizycznej)]« (1): aby dzyeſiątego dniá tego mieſiącá/ wzyął káżdy goſpodarz domu ſwego báráná álbo kozła [...]. A niechay będzye báránek ſamiec/ coby mu rok był przez mákuły/ to ieſt/ áby był zdrowy BielKron 30.

»przez przygany« (2): Znáć iſz ten cżłowiek [tj. św. Józef] był przez przygány/ á iáko piſmo mowi/ doſkonáły przed Bogiem/ ktorym rowny nálezion nie był. SkarŻyw 241; SarnStat 951.

»przez winy« (1): Abośćie nieczytali w zákonie/ że w ſoboty/ kapłáni wkościele ſobbotę pokálaią a przes winy (marg) niewinni (–) ſą [inculpati (marg) sine crimine (–) sunt] MurzNT Matth 12/5.

c. O braku kontaktów społecznych: nieobecności, braku towarzystwa, nieposiadaniu członków rodziny (też: z powodu nieobecności) [w tym wyjątkowo o zwierzęciu 1 r.] (65): OpecŻyw 20; boć ſye nyemogę wroćyć do oyca przez dzýećięćya [tj. Beniamina] bych niepatrzał na nędzę oýca moiego ktora go ma ogárnąc. HistJóz D4 (4); LibLeg 6/118v; LibMal 1544/85v; RejKup n5v; HistAl N4; MurzNT 91; Stárzeye ſie drugi przez żony właſney/ á przedſię miłoſnicę będzye myał. GliczKsiąż P; RejWiz 15; Widźiałem wſzytek lud Izráelſki roſproſzony po gorách iáko owce przez páſtherzá [quibus non erat pastor] BibRadz 3.Reg 22/17 (3); Potym byli [Żydzi] przez krolá lat dwádzyeściá y trzy. BielKron 88; Gdy go [papieża Sykstusa] ná śmierć wiedzyono/ wołał za nim Wáwrzyniec płácżąc/ gdzye idzyeſz oycże przez ſyná BielKron 153 (9); RejPos 345v (2); BielSpr 48; WujJudConf 126; SkarŻyw 500; Ktore [Chryste] odkażeſz precż od śiebie/ biádá im będźie przez ćiebie ArtKanc C18v; GostGosp 58; ZapKościer 1588/78v; Iż przyrodzenie y kondycia ludzka bárzoby rádá przez zwiérzchnégo páná nád ſobą byłá [dominatis sibi iugo libenter coruisset JanStat 1018] SarnStat 953 (4); Częſto ty rzewno płáczeſz ná ſwym łożu leżąc/ Niebożątko młodźiuchne przez niego [zmarłego męża] ſię trwożąc. ZbylPrzyg B3.

Połączenia: »bez ... przez« (1): PAnie Macieiu Cżecżuga/ [...] Ieſtli ſie ty bez nas [kolędników] obeydz możeſz/ my przez ciebie niemożemy LudWieś A2v.

»sam przez [kogo, czego (żywotne)]« (2): Owcze ſamy przez iagniąth wyganiać na pole FalZioł IV 1d; A którzy z ſzláchty [...] ſámi przez Káſztelaná [absque Castellano JanStat 714] ſwégo ćiągnąc ſzkody iákié czynili/ tedy we dwoie tym/ którym ſzkodá ieſt vczynioná/ płáćić máią SarnStat 302.

»z ... przez« (1): yeſliby [ojciec] ſnadź chcyał áby ſyn yego cżem godnem oſtał/ ták z żoną może oſtáć yáko y przez żony GliczKsiąż P4.

W zwrocie utartym: »przez [kogo] nie moc (a. mieć) (żyw) być, otrzymać się« (5:1): ty mily boże [...] racż mi iego [Chrystusa] miloſtz przywrocitz/ botz prez niego niemogę żywa bytz. OpecŻyw 33 (2); abowiem then kamień od męża noſzony/ cżyni go ſwey żenie lubiezniego [...]/ tak iże przez niego być nie może. FalZioł IV 56a; Tyć [niewiasty] ludziom ſzáty ſpráwuią/ [...] áni mogą być ludźie przez niewiaſt. BibRadz 3.Esdr 4/17; BielKron 415v; Ego illa non caream, si sit opus, vel totum triduum, [...] Yabych ſie przes niey nie miał otrzimáć/ yeſli potrzebá będzie/ by też y przes cáłe trzy dni. Mącz 38c.
Szereg: »tak przy bytności [czyjej] jako i przez« (1): W dworze [...] wſzetecżnice niemáią bywáć/ ták przy bytnośći Páńſkiey/ iáko y przez Páná GostGosp 58.
Wyrażenia przyimkowe: »przez męża« = będąc niezamężną (1): A żonam ktore przez mężow dzieći miáły [Bolesław Śmiały] kazał noſy y pierſi obrzynáć BielKron 348.

»przez potomstwa (a. potomka), płodu« [w tym: przez płodu i potomstwa (1)] = bezpotomnie; absque liberis PolAnt; absque a. sine prole, sine liberis et successoribus JanStat (9:3): BibRadz Gen 15/2; Ale iż Abráám ieſzcże do tego cżáſu był przez potomká/ przeto mu Pan bog obiecáł ſyná BielKron 11v; A thu ná tym Iulianie przeſtał dom ſláchetny Konſtántyná wielkiego/ gdy przez płodu vmárł. BielKron 157 (3); DOkłádamy tu/ iż Pręłaći/ Pánowie/ y Szláchtá króleſtwá Polſkiégo/ gdy król przez płodu y potomſtwá práwdźiwégo zéydzie/ królá y páná niemáią ſobie obieráć/ przez wiádomóśći y rády náſzéy SarnStat 14; iż gdy którzy kmiećie [...] przez potomſtwá z tego świátá zchodzą/ ich wſzyſtki dobrá [...] pánowie ich zwykli bráć. SarnStat 652 (7).

W składni rządu (6):
Zwroty: »nie moc się obyć (a. obejść) przez [kogo]« [szyk zmienny] (2): LudWieś A2v; Desyderium coniunctissimi viri atque amantissimi ferre nullo modo possem, Zadnym bych ſie obyczáyem nie mógł obyć przes człowieká mnie wielmi miłego łaskáwego y vprzeymego. Mącz 121d.

»przez [kogo] tążyć, [kogo] teszno [jest]« (1:1): [borsuk] Chowany barzo bywa krotochwilny y przez ludzi barzo tążi. FalZioł IV 9d; Każdý tu miał pomocznika [tj. prokuratora] Aby tu wſpomogł nedznika [...] A zadnego niewidzemy A barzo nas przeznich teſſno RejKup z7v.

»zostać przez [kogo]« (2): Abowiem ſynowie Izráelſcy przez wiele dni zoſtháną przez Krolá y przez Kſiążęćiá [absque rege, absque principe] BibRadz Os 3/4.

d. O braku współdziałania, udziału, też zgody na coś (38): a to yaua matka naſza, [...] telko zoczcza adama poſzla przeſz matky PatKaz II 72 (5); PatKaz III 89 (2); BierRozm 24; A wſſakoz vrząd ze przez ſtron ma [...] inquiſicią to ieſt badanie [...] na ono ymienie tam ziachawſſy vczynicz ComCrac 19; SeklKat E2v; że nie ieſt inſzy nad Ieſuſa ſamego/ prżes ktoregoby kto mogł zbawięnia doſtać MurzHist S2 (2); MurzNT Ioann 15/5; DiarDop 107; GliczKsiąż G5v; LubPs Mv marg; BibRadz Rom 3/22; ELeuterus Papież [...] vſtáwił [...] przez ſtrony áby żadne ſkazánie nie było/ tákież bez dowodu doſtátecżnego BielKron 150v; RejPos 10; BiałKat 83v; MWilkHist E4v; Zadna w ten czás potrzébá [tj. bitwa] przezemnie nie byłá/ Przedśię záwſze ma głowá cáło vchodźiłá. WyprPl A3v; Ieſli Król Polſki przez potomſtwá zéydzie, Polacy przez Litwy królá niech nie obiéráią. SarnStat 14; Król vſtaw przećiwko práwu nie ma czynić przez poſpolitégo człowieká. SarnStat 49; KOmornik Woiewodźin przedtym ná ſądźiéch śiadał/ á przez niego ważné nie były. SarnStat 236; zákázuiemy [...] Sędźióm y Podſędkóm: áby nápotym przez pewnégo powodá [...] niemogli ſkázowáć SarnStat 566 (13).

Połączenia: »bez ... przez« (1): wierzyli [przodkowie] w Troycę ś. bez Grzegorzá: mieli Sákrámentá przez Lutherá ReszPrz 97.

»sam przez [kogo]« (1): chceſzli téż miéć wodną wagę żelázną ná ſzrobách/ którą będźieſz mógł ſam wáżyć/ przez pómocniká Będźieſz mógł pátrzyć przez nię do Pápiéru ná prędkié odważenié. Strum C2v.

e. O braku obiektów fizycznych: przedmiotów, substancji (też: z powodu ich braku): nie mając czegoś (95): PVrpuri ſą małżowie [...]/ mieſzkaią pięć dzieſiąth dni przez wody w ſwogim glanie FalZioł IV 38c (5); tilko ſam pokarm ieſt takowy przez ktorego wſzitka ſiła w ciele mgleie y ciało vmiera GlabGad F4v (2); MiechGlab 18; LibLeg 6/118v (2); HistAl G6; Bo znaydzyeſz táką wodę/ co kurá opárzy/ Y inych drugich rzecży przez ogniá vwárzy. RejWiz 149v; OrzList g; BibRadz I 88c (5); gdzyeby przez piſánych lekarſtw kto lecżył á w thym chory vmárł/ gárdło miał dáć lekarz. BielKron 9v; nie ſłuſzno ſługi od páná przez podárzenia y pocieſzenia puſzcżáć. BielKron 147v; Są [u Turków] drudzy [...] co ſie zá proroki máią/ [...] chodzą przez botow/ przez ſzath/ tylko w koſzuli głowę záwiwſzy BielKron 260v; [Arabowie] lud dziki mieſzka w namiećiech przez domow. BielKron 263v (16); Inopia argentaria Nędzá przes pieniędzy. Mącz 15c; SarnUzn Cv; SienLek 30v; HistLan E3v; RejZwierc 256; Strum E2v (2); Oczko 12; Ztą zbroią [...] ná káżdą godzinę/ y ná káżdym mieyſcu chodzić maſz: nic przez niey nie cżyń SkarŻyw 399 (2); HEy Kolędá Pánowie: Widzę/ do káléty Zaden ſye nie pomyka: wierę przez monéty Mnie ztąd/ iáko baczę/ wywędrowáć przydźie PudłFr 7 (2); GostGosp 100; ZapKościer 1588/77; GrabowSet D3; WujNT 853; pánówie mieyſc znáki niech kłádą/ dla oznáczenia liczby [żebraków] [...]. A którzy będą ználeźieni przez znáków/ ſkázuiemy ie imáć ná ſłużby SarnStat 518; á który przez pſczół [drzewo] [...] podetnie/ temu którému ſzkodę vczyni pułgrzywny [...] zápłáćić ma. SarnStat 669 (7).

Połączenie: »ze ... przez« (1): ty wſzytki rzecży na miałki proch ſtharłſzy/ zmieſzay że cżterzema łothy czukru: á możeſz y przez czukru FalZioł V 72v.

Zwroty: »nie być przez [czego]« = zawsze mieć, być w pobliżu (1): ábowiem pili z ſkáły duchowney/ ktora zá nimi ſzłá. A tha ſkáłá byłá Kryſtus. (marg) [...] To ſię rozumie o ſtrumieniu ktory wypłynął z ſkáły/ á nigdy lud nie był przez niego. [...] (–) BibRadz 1.Cor 10/4.

»moc być przez [czego]« = móc się obejść, nie potrzebować koniecznie (1): Siárki (choćia tá máło pomága może być proch przes niey) włożyć do tego iednę cżęść iáko y węgla BielSpr 73.

»przez [czego] nie moc być, żyć (a. być żyw); [co] jako być może (a. jakoby być mogło) przez [czego]« (5:2;3): Ten ſam [śledź] wodą żyw/ á przez wody żyć na mniey nie może FalZioł IV 30b (2); iż dwie rzecży ſą w ktorich zależy zachowanie żywota. Pokarm á wiatr, przez [ni]ch żaden cłowiek niemoże być żiw. GlabGad F4 (2); Flamma fumo est proxima, Ogień przez dymu być nie może. Mącz 129c; [siarka] do wſzyſtkich inſzych kruſzców thák ſye przymieſzáłá/ że przez niéy iż żaden być niemoże Oczko 6; A ogień iáko być może [...] przez ónéy máteryéy/ któréyby ſye iąć miał? Oczko 6 (5).

»moc się przez [czego] obyć« (1): ſą inſzé Inſtrumentá do Wagi/ [...] po których nam nic/ możemy ſye do odważenia Wody y Ziemie przez nich obyć. Strum C4v.

Wyrażenie przyimkowe: »przez namniejszej makuły« (1): Powietrze ono iáſne práwie przezrocżyſte/ Przez namnieyſzey mákuły/ iáko Kryſztał cżyſte. RejWiz 179v.
α. O częściach całości (23): TarDuch B7; SVm ktori ieſt wielki, [...] ſkora na nim cżarna przez łuſki FalZioł IV 43c (3); Dla łacnieyſzego zchylania bowiem przez nich [stawów] nie byłoby ruchanie y też obracżanie doſtatecżne ani robota. GlabGad D8v (2); LibMal 1543/75v; HistAl F6v (2); MurzOrt B3; Obwiniony o cudzołoſtwo/ gdy ieſt przes przyrodnych narzędow ktemu/ zeznánie iego nic nieważy. GroicPorz y2; BibRadz 2.Mach 14/46; Acephalos, id est, sine capite. Przes głowy Mącz 2b; SienLek 8v (2); Zbroiá v nich [Wołochów] rzadka/ [...] drzewcá przes proporcow BielSpr 69; BudBib 2.Mach 14/46; PaprPan Z2v; Oczko 13; Sukienká [dla kobiety] proſtym kroiem záwſze nacudnieyſza/ Przez rękawow kſztałćiczek: to ták ſubtelnieyſza ZbylPrzyg B4.

Połączenie: »z ... przez« (2): Wokáliſzami zową ototy/ a e i o v y/ choc ſpunctem choc przes punctu piſané MurzOrt Bv (2).

W zwrocie utartym: »moc przez [czego] być« (1): Lekárſtwám iey [żonie] mnogie dawał: Ale żadne pomoc niechce/ Iedno práwi máłpie ſerce. On [małpież] mu rzekł [...]. A cżemu ſie nie wroćimy/ A ſerce rychley weźmiemy: Boć ia mogę przez niego być/ Twoię nim żonę vlecżyć. BierEz Q2.
f. W czasie, gdy czegoś nie ma (1): Spráwy vrzędowé, ratione coércionis, ná wſzelki czás przez roków máią bydz ſądzoné [...]/ nie czekáiąc Roków Grodzkich SarnStat 533.
g. W wyrażeniach przyimkowych (66):
»przez czasu« = przedwcześnie (3): á bowiem [ziele opich] mdli żyły/ ktoremi bywa płod vmoczniony wmacziczy/ á tak dziecziątko rado odchodzi, przez cżaſu FalZioł I 8c (2); Muſi drugi przez czáſu ſieſć [= umrzeć]. Bo niepomoże pigułá Kiedy wbok kole rywułá RejRozpr G4.

»przez dusze« = nieżywy (1): Vpadł cżłowiek ná kámień rozbił ſobie głowę/ [...] Trzęſie go przewracáiąc/ á on iuż przez duſze RejWiz 126.

»przez dzięki« = przemocą, nie pytając o zgodę; wbrew własnej woli; cum mala gratia, fastidiose, graviter impudenter (impudentissime), maligne Mącz (58): MurzHist O3v; BielKom D2v; Iákie tám [w piekle] [...] dziwne męki/ A iáko w gárdło ſmołę leią y przezdzyęki. RejWiz 21v (2); krol Maurytáńſki/ chciał ią [Dydonę] mieć zá małżonkę nád iey wolą przezdzyęki BielKron 75v; [papież Paschalis] odwołał wſzytki ſwe ordynácyie/ ktore przeźdzyęki Ceſárzowi k woli muſiał cżynić BielKron 177v; Apoſtołowie [...] nikogo przezdzyęki nie przypądzáli ná ſwoie kazánie chodzić/ tylko kto chce zdobrey woley. BielKron 195; bo ſie oni [Turcy z chrześcijanami] o wiárę nie gadáią iedno ręką cżynią álbo przezdzięki obrzeżą BielKron 261v; [książę Witold] Zmodzką źiemię przeźdzyęki miecżem przypędźił ku Pruſom nád wolą ich BielKron 383 (23); GrzegRóżn N2; Ingerere cibum vel potionem aegroto, Przez dzięki komu w gardło wlać. Mącz 145b; Impudenter rogare, et impudentissime postulare, Przesdzięki ſie nápieráć. Mącz 329d (13); SarnUzn F5; Są też y ći/ ktorzy kiedy rozdawáią/ tedy z iákąś nie ochothą/ ſkąd znáć/ iż to co cżynią/ cżynią przezdzięki/ á nád przyrodzenie. GórnDworz Ii5 (2); RejZwierc 234a; WujJud 65v; (nagł) O miłosci. (–) [...] Mnie orlicá ſerce źrze/ któré ná ſwé męki Odraſta/ y żywi źwiérz łákomy przez dźięki. KochFr 94; KlonŻal D3v; KochEpitCat 110; KochMuza 26; WerGośc 241; KochPam 85; Każeſz mi pić przezdźięki twé przemierzłé piwo KochPieś 20; GórnTroas 41; LatHar [249]; RybGęśli C3v; GosłCast 48; Złodźieyſtwo ieſt/ Ruchomey rzecży dotykánie [...] Táiemne y zdrádliwe/ kiedy kto przez dźięki Bierze ku vżywániu cudze do ſwey ręki KlonWor 3; [SprChęd 113; SolikZiem E4; Volck Vvvb; [straż Troi] żadnemu [Grekowi] nie dopuśćiłá wyſtępowáć. Grekowie przedſię przezdzięki á gwałtem párli ſie. HistTroj E2v].

»przez mała« = nieomal, prawie (2): Tárquinius Priſcus w Rrzymie [!] pánował/ przed národzeniem Kryſtuſowym przez máłá w ſześći ſet lat BielKron 265v; A ieśliże w tym ſtanie [tj. żalu po stracie męża] długo ſię zábáwiſz/ Przez máłá ſię choroby wielkiey nie nábáwiſz. ZbylPrzyg B3v.

»przez liczby« = niezliczone (1): Opuſzcżam przez lidzby świádectwá świętych męcżennikow/ Biſkupow Rzymſkich/ [...] ktorzy ná tey ſtolicy śiedząc tego vcżyli/ [...] iż [...] SkarJedn 112.

»przez miary« = nieumiarkowanie (1): bom tho [opilstwo] ſwym okiem widzyał będąc tám [na Mazowszu]/ gdy przez miáry pił Kſiądz Iánuſz BielKron 419v.

2. Wskazuje na ilość odliczoną: minus, odjąwszy, nie wliczając (16):
a. O ilości (1): Thenshe yan ffigura zessnal [...] ysh [...] pan philip [...] zastawil lanczwch zlothy wkthorym [...] ognyw kopa przes dw ZapWar 1548 nr 2667.
b. O odległości (1): Ieſli Diameter będźie ná śiedmi łokći/ tedy Circumferentia będźie miéć tylé troie: to ieſt/ ieden y dwádźieśćiá łokći/ y nád to ieſzcze śiódmą część/ to ieſt/ łokieć ieden przez kąſká bárzo máłégo á nieznácznégo GrzepGeom H4.
c. O cenie (13): tedy tákié [...] wiáná/ mogą bydź [...] wykupioné od [...] dźiedźiców [...]/ zápłáciwſzy tylko ſummę pieniędzy ſwych prawdźiwégo poſágu przez przywiánká SarnStat 1177.

W połączeniu z liczebnikiem (12): ZapWar 1523 nr 2296; Item zeznala yſch gdi Mathiſz ſkrzynye wkomorze [...] othworzil, prziſchla nyerichlo y wzyąla polkopy przeſz groſſa. LibMal 1546/117 (3); zyeſznawam yſzem przyął do ſzyebye wyny Pánſky 50m przeſze dwu ot Andraſza nyeſzolowſkyego ZapKościer 1584/48v; a rinty [pan Kliński] ma dawacz na Koſzdę boſzye czalo po 12 g przeſz ſzyeląga ZapKościer 1585/56; ze tęn vczcziwy hanuſz kupiel dom [...] zasto grziwięn Liczby pruſzky przęſz trzęch grzywięn ZapKościer 1587/72v (8).

d. O czasie (1): po mieśiącách po pięć kroć śiedmi/ (to ieſt/ po trzech lat przez iednego mieśiącá) [dziecko] pierśi máthczynych pożywáć przeſtáie LeovPrzep H4v.
3. Wskazuje na obiekt nieuwzględniony: oprócz, poza; praeter Murm; sine HistAl (5): Viscus [...], quicquid est intra cutem seu pellem praeter ossa, was zwiſchen der haut ader fel iſt Wſſyſtko co ieſt miedzi ſkoram przez koſćy Murm 56; Truncus media pars corporis á collo usque ad inguina, [...] der leib zwiſchen hals vnd hufften/ an die arm Wſytko ćyáło od ſchiye áż do nog przez rąk. Murm 56; Nieodſtępuyże tedy dáleko moy pánie odemnie/ ábowiem przygoda zawżdy przedemną chodzi/ á niewidzę ktoby inny przez ćiebie mogł wżdy ratowáć mię. RejPs 31v; HistAl H4v; kthory [wierny] może ono mowić z Prorokiem: Y coż mi ná niebie álbo ná źiemi przez ćiebie podobáć śię może? KuczbKat 5.

Synonimy: I.1.A.AA.a.α. po; BB.b.α. za; 2.A.g. na, o; 5. bez, od; 16. nad; II.1., 3. bez, chyba, krom, kromia, okrom, okromia; 1. oprocz, procz; 3. poza.

Cf PRZE

KW, LWil