[zaloguj się]
[pdf]

1. PROCZ (243) praep i pt

praep (242), pt (1).

-ó- (6) KochPs, KochPhaen (2), KochCz, KochFrag, GosłCast, -o- (3) OpecŻyw (2), Mącz.

Sł stp: prócz, przocz, Cn s.v. bez, Linde XVI – XVII w.

I. praep [zawsze cum G] (242):
1. Wskazuje na wyłączenie ze zbioru lub oddzielnie od całości jakiegoś elementu (elementów); extra; praeter, praeterquam Vulg [w tym: jako uwaga nawiasowa (7)] (142):
A. Z wyjątkiem kogoś lub czegoś; cała reszta tak, tylko nie ten, nie to (przy czasowniku zaprzeczonym: cała reszta nie, tylko ten, to, tam, w tym czasie – tak) (112): Wſſyſtek lud Iſráelſki walcży ná pokolenie Beniámin/ [...] zá trzeći kroć ie poráźili/ y wytráćili co do ſzcżędu procż ſześćidzieſiąth ktorzy byli vćiekli ná puſſcżą. Leop Iudic 20 arg; Ozeaſz [panował lat] 9 (procż ſiedmi mieſięcy Selumowych y Zácháryaſzowych) CzechRozm 141v; Boś ty pan niezmierzony/ [...] Ná źiemi/ y ná niebie/ Niemáſz bogá prócz ćiebie. KochPs 147; tego záś wyznáć niechcę [...]: Zeby to ábo w mowie ábo w piśmie moim kędy było: (procż ludzkich potwarzy/ ktorzy ſię Bogá nie boiąc mowy y piſmá ludźi niewinnych wywracáią.) CzechEp 73; choćiaż Piotr ś. złotá y śrebrá nie miał, y ośiádłośći ziemskich ktoreby po ſobie zostáwił: procż śieći, á mieſzkánia ſwego y to pewnie podłego CzechEp 336, 181, 272, 319, 340, 357; Ktorych [ceremonij zwierzchnych] zgołá v nas niemáſz: procż niektorych znacżnie w piſmie ś. nowego Teſtámentu/ záleconych y roſkazánych CzechEpPOrz **4.

W nawiązaniu do comp (1): Zaden potężniey procż ćiębie moy Boże/ Tulić nie może. RybGęśli D3.

Z elipsą G, którym byłby odpowiednik zespolenia przy zdaniu względnym (1): ZAden nie zna boleśći iedno co ią cżuie Zaden nie zna rádośći/ procż co ſię ráduie SkorWinsz A2v.

W konstrukcji eliptycznej z nadrzędnym przymiotnikiem: »podobny [komu] prócz czego« = podobny pod każdym względem z wyjątkiem czegoś (4): Temu mowię cżłowiekowi [tj. Jezusowi]/ nam procż grzechu podobnemu [Bóg] wſzyſtko to vcżynił. CzechRozm 23; CzechEp 194, 338, 348.

W pytaniach retorycznych (także zależnych) typu: kto(ż) (drugi a. inszy) a. co a. gdzie procz kogo, czego = tylko on, to a. w nim) (5): Ktoż tedy procż Meſyaſzá ich miáſtá pobuduie? CzechRozm 121; A iákoż y komu świádectwo [św. Jan Chrzciciel o Chrystusie] nie národziwſzy ſię wydawał? Iákoż go też mogł pirwey znáć wedle Boſtwá ſpoliſtnego [= współistotnego] ocżymá go nie widźiawſzy? [...] Ale gdźie to wſzytko ieſt w piſmie ś. procż tych baiek. CzechEp 176, 382; Zgrzeſzyłem Pánie/ zgrzeſzyłem moy Boże/ W tym / iżaſz ieſt co/ á poćieſzyć może/ Procż tego/ żeś rzekł pokutuiącemu Bydź lutośćiwym/ y grzech przeyźrzeć iemu? GrabowSet T; Bom ia vmyſłnie przyſzedł do ciebie. [...] Zebym wedle potrzeby mogł ci nátrzeć vſzy. (–) Mnie? (–) Aza tu procz ciebie y mnie ieſt kto drugi? (–) Niemáſz. CiekPotr 6.

O części ciała przeciwstawionej reszcie ciała; tu o gwiazdozbiorach (2): Bo gdy świetny Rák wſtáie [...]. Klęczen z głową do páſá/ Wężownik ogniowy Od kolan do rámieniá/ wąż wſzytek prócz głowy. [...] pod źiemię wſtępuie KochPhaen 20, 21.

Elementy zbioru są niewspółmierne: kto procz czego (3):

~ W pytaniu retorycznym typu: kto procz czego (tekstu) = tylko autor tego tekstu (1): tego niewiem ktoby ták kiedy ſprośnie y głupie mowić miał, procż tey X⟨iędza⟩ K⟨anonika⟩ powieśći CzechEp 224.

Połączenia: »procz samego ...« (1): [Św. Paweł rzekł:] rádzę wam być dobrey myſli. Abowiem żadná duſſá z nas nie zginie/ procż ſámego okrętu [praeterquam navis] Leop Act 27/22.

»żaden ... procz« (2): Leop Act 27/22; Páweł znędzonych y potrwożonych ćieſzy/ obiecuiąc im iż żaden zginąć nie miał/ procz okrętu. WujNT Act 27 arg. ~

Połączenia: »cokolwiek procz« (1): Ty kśięgi y w licżbie y w zacnośći ſą doſkonáłe y cáłe/ z ktorymi nie ma być nie rownano. Bo cokolwiekby procż tych było/ między ty święte y Boſkie nie ma być przyimowano CzechEp 132.

»inszy (a. in(n)y) (...) procz« [w tym: żaden inszy (a. inny) (8), ktory(kolwiek) inszy (3), co inszego (1), inszy kto (1); w zdaniu zaprzeczonym (25)] = alius praeter Vulg [szyk 19:9] (28): Nie będzieſz miał Bogow inych/ procż mnie [Non habebis deos alienos coram me Vulg; przedemną WujBib]. Leop Ex 20/3; Synu ćći Páná/ á będzieſz zdrow: á procż niego nieboy ſie inego. Leop Prov 7/1; A ták mi powiedz y o drugim imieniu Bożym Iehowáh: o ktorymemći to powiedział/ iż nie może być przywłaſzcżono áni ániołowi/ áni ktorey inſzey rzecży/ procż Bogá ſámego/ á ſyná iego iednorodnego. CzechRozm 52v; Przez ludźi ſpiące [w przypowieści o kąkolu, Matth 13/24-30] rozumiey náucżyćiele zborowe: przez ſługi goſpodárſkie/ nie inſzego kogo ſobie ſtánoẃ procż Aniołow/ ktorzy ná káżdy dźień widzą oblicże oycowſkie. CzechEp 39; Ale gdyby ſię y teraz ći kupcowie z domu Bożego [...]/ wygániáć mieli/ máłoby ich koniecznie [= w końcu] z Rzymſkiey kátoliki zoſtáło. Ponieważ ći wſzyſcy/ nie ná cżym inſzym procż kupiectwá [...] záśiedli CzechEp 50; [Teofilakt mówi:] iż Ianá ś. ponurzyćielá Ewánieliſtowie inſzy/ procż Ianá/ zwáli głoſem wołáiącego ná puſzcży CzechEp 152, 180, 218, 219 [3 r.], 272 (15); CzechEpPOrz **4 [3 r.]; ArtKanc P4v; A iesliby kto wdrodze wgospodzie albo na ktorymkolwiek inszym mieyscu (proc domu mięszkania albo miejsca nabozenstwu naznaczonemv toiest przez się Criminale) kapłan⟨a⟩ [...] zabieł, ranieł, vbieł, taki [...] in triplo płacie toma ActReg 18; Ten [król Kazimierz Jagiellończyk] [...] Krzyżaki boiu Ták nákarmił/ że prośić muśieli pokoiu: Który ták otrzymáli/ że páná inſzégo Niemieli znáć ná wieki/ prócz królá Polſkiégo. KochFrag 43; Oycowie náſzy chwalili Bogá) To ieſt ofiary Bogu czynili ná tey gorze [Syjon]. Bo inſze chwały Boże y nabożeńſtwá procz ofiáry/ mogły bywáć ná inſzych mieyſcách, WujNT 318, Mar 12/32; GrabPospR K2.

»nic [w tym: jakiego (2)], żaden, nigdy, nigdziej, [nikt] (...) procz« [zawsze w zdaniu zaprzeczonym] = nihil extra Vulg [szyk 15:4] (11:6:1:1): Ciebiem [królu niebieski] milowala/ w tobiem ſie radowala/ [...] procż ciebie námilſſy móy/ nigdym oblubienitza nieſſukala. OpecŻyw 6v, 6; A procż cyebye [Boże] nye mamy nigdzyey ſwey vciecżki LubPs R3v; iż w ſtárym Teſtámenćie niemáſz nic o ſyná Bożego [...] boſtwie [...] procż figur/ podobieńſtw/ y obietnic oſtátnim cżáſom ſłużących CzechEp 220; áż gdy to v śiebie zá napewnieyſzą poſtánowi/ że [...] nie ma też nikogo przećiw Bogu ſłucháć. Item/ że nie powinien/ áni ma/ nic zgołá procż ſłowá Bożego przyimowáć. CzechEp 234, *3v, 96, 104, 125, 224 (12); ArtKanc P4; v żadnégo hiſtoryká/ którzykolwiek naród Słowięńſki wſpomináią (prócz tych mówię/ co od náſzych bráć mogli) nie náyduią ſię ći dwá wódzowie Słowięńſcy/ Lech z Czechem. KochCz A4; GrabowSet Ev; WujNT Act 26/22; [A pomięniony Wociech Domagala z Jadwygą zoną ſwoią, iedęn drugięmu po ſmiercy powzdawaią thęn mielcuch ze po ſmiercy męzowei, nykt nie ma do tego, procz zony. Thak thez on po ſmiercy zęnyny. ZapWpolJutr 1548 4/16v].

»procz (...) jed(y)nego, samego ...« [w tym: samego i jedynego (1)] (3:3): [Jezus] v mnie zawſze mieſzkáł z dwiemanáſcie ſług ſwych/ ktorzy barzo byli ludźie dobrzi/ procż iednego lotra a zdrayce/ ijmieniem Iudáſza ForCnR A3; vkażę to ná oko/ iż X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ we wſzytkim tym piſániu ſwym/ nie ma nic gruntownego [...] procż ſámych wynalaſkow/ vſtaw y báśni Antichriſtowſkich CzechEp 104, 163, 219, 414.

»tylko procz« (1): Bo ieſli tu ná źiemi żywiąc: á tymże krewkośćiam ktorym y my/ tylko procż grzechu/ poddánym będąc: mogł przedſię [Jezus Chrystus] rátowáć/ tych ktory ſie do niego w potrzebách ſwych vćiekáli: tedy teraz dáleko więcey będąc iuż práwicą Bożą wywyżſzony. CzechRozm 193.

»*wszen (a. wszy(s)tek) (...) procz« [w tym: we wszem (a. wszystkim) + przymiotnik lub imiesłów przymiotnikowy (10)] [szyk 15:1] (16): kryſtuſa krolem ij panem lotr wyznál na krzyżu/ gdy wſſytcy zwolennicy procż Iána od niego vciekli/ ij zaprzeli ſie go na ziemi. OpecŻyw 144v; ForCnR A4; W teyto pieſni mowi prorok iże wſzytci ludzie z przyrodzenia ſą grzeſzni procż ſamego pana Ieſuſa. WróbŻołt E; I byłá wſſytká ſummá ſynow Iſráelſkich [...]/ ktorzy ſie godzili ná woynách bywáć/ po ſześć kroć ſto tyſiąc/ y trzy tyſiące/ pięć ſeth y pięćdzieſiąt mężow. Procż Leuitow po wſſyſtkich narodziech y fámiliách ſwoich/ ktorych nielicżono miedzy ine [Fueruntque omnis numerus filiorum Israel.... Levitae autem in tribu familiarum suarum non sunt numerati cum eis.] Leop Num 1/47; y roſpierzchnęli ſie wſzyſthcy po kráinách Zydowſkich/ y Sámáriyſkich/ procż Apoſtołow [omnes ... praeter apostolos]. Leop Act 8/1; iż nie Bogu/ to do niebá wſtąpienie y z ſtąpienie [Jezus Chrystus] przycżyta/ ále ſobie cżłowiekowi nam wewſzem/ procż grzechu/ podobnemu [cf Hebr 4/15] CzechRozm 27, 58, 59, 146v, 152v, 251; CzechEp 85, 143, 148, 308, 413.

Wyrażenie przyimkowe: »procz tego« [w tym: ze zdaniem dopełnieniowym a. podmiotowym (8): zaimek względny (5), iż, że (2), gdy (1)] (10): że [Jezus] z śiebie nic nie cżynił/ áni mowił [...] procż tego co mu Bog Oćiec kazał CzechEp 125, 85, 372, 376, 383, 412; NIechay myśl nic tákiego/ w ſerce nam nie wwodźi/ Procż tego/ co zbáwienie y twą [Boże] łáſkę rodźi. GrabowSet E2, T; Lecz doſtawſzy rátunku od Bogá/ zoſtałem áż do dniá tego/ ſwiádcząc y máłemu y wielkiemu: nic nie powiedáiąc procz tego [nihil extra dicens quam ea] co opowiedźieli/ że przyść miáło/ Moyzeſz y prorocy WujNT Act 26/22; POſpolite też ruſzenie náſze/ y polny boy/ poniewaſz murem ieſt y fundámentem mocy náſzey/ ktorą wáruiemy wſzytki błogoſłáwieńſtwá náſze ná tym świećie/ á procż tego inſzego wárunku nie mamy/ [...] potrzebna rzecż ieſt/ áby był dobrze vgruntowány GrabPospR K2.
α. O czasie: wcześniej nie (2):
Wyrażenie: »procz dzisiejszego dnia« = do dziś, do dzisiejszego dnia [szyk 1:1] (2): Niewiedziałem ktoby tho vcżynił: ále y ty ſam nie powiedziałeś mi/ á iam procż dziſieyſſego dniá [praeter hodie; dopiéro dźiś WujBib] o tym nieſlyſſał. Leop Gen 21/26; [Ten frant] Powiáda żem mu ia dał [pieniądze], á ia go iáko żyw Nie znam, ánim go przedtym, procz dniá dźiśieyſzego, Nigdy oczymá ſwymi nie widźiał. CiekPotr 73.
a. Z odcieniem przeciwstawnym: ‘nie to, ten, ale tamto, tamten’ [zawsze w zdaniu zaprzeczonym] (4): [Ezajasz] opowiedźiał: iż pánná pocżąć miáłá y porodźić ſyná [...]. Znácżąc tym pocżęćie ono/ iż było nád bieg przyrodzony. Iednákże z ludźi cżłowieká prawdźiwego. Co bez zſporu wſzyſcy przećiwnicy [...] wyznawáią: iż trzey Ewánieliſtowie nie piſáli nic o Boſtwie páná Chriſtuſowym/ procż Ianá ś. CzechEp 303, 144, 179.

Połączenie: »procz samego ...« (1): [Ks. kanonik Powodowski tak mówi:] Náſzy Kátholicy/ ten fundáment to iest, budowáć ſię ná ſámym słowie Bożym y mowię [błędnie zamiast: mowić] scriptum est, nápiſano iest okázowali być fałſzywym [...]. [...] procż ſámych wymysłow y przydátkow ludzkich CzechEp 108.

B. Nie licząc, nie wspominając kogoś lub czegoś, ponadto, nie tylko ... ale i ... (28): Y popiſano ich z pokolenia Beniámn ktorzy mogli miecżem boiowáć/ dwádzieśćiá y pięć tyſięcy: procż obywátelow miáſthá Gábáá/ ktorych było ſiedḿ ſet mężow bárzo mocnych/ zárownie lewą iáko práwą bijących Leop Iudic 20/15; Esth 9/6;CzechRozm 159; tedy ſię ći/ nie tylko ná vporney dumie ſwey mylą/ ktorzy ſobie procż cżłowieká obiecánego/ bogá zmyśláią CzechEp 297, 153, 219, 294, 413; Stoiące przed ſtolicą. [Apoc 7/9]) Stąd ieſt iáſny dowod/ że duſze świętych ſą z Chriſtuſem w niebie/ przed ſtolicą Bożą/ przed oblicznośćią Báránkową: á nie [...] w śieni przed niebem/ ktorą Kálwin wymyſla/ kłádąc iákieś trzećie mieyſce procz niebá y piekłá WujNT 856 [podobnie] 227; Abowiem procż włok ſą pożytki ktore dobrze zá włoki ſtoią/ [...] iáko ſą z młynow/ z kárcżem/ z cżynſzow mieyſckich/ z rud/ z hut/ y inſzych kruſzcow [...]/ Są pożytki vrzędnicże [...]/ z Iurisdiktiey/ Nuż iurgielty ludźi ſłużebnych GrabPospR L3; By niebo vpáśdź miáło/ nie zna cnotá ſkázy/ Acz ma prócz licznych ſzturmów nie policzné razy. GosłCast 10; [zeby ktoszkolwie szmiał szię tego wazicz a dom swoy naymowacz Zydom procz tego poczthu 49 Domow, ad fiscu regium vtraczicz miał domostwo takowe. ZapWpolActCon 1549 14/43].

Połączenie: »procz inszych« [w tym: sam ... procz inszych (2)] (4): gdyż ſzátan ſam z śiebie nic nie może procż dopuſzcżenia Bożego: Co y z ſámey Iobowey Hiſtoryey/ procż inſzych piſm/ káżdy łácno obacży CzechEp 143; Ktory Antychriſt [...] zá pomoc ą [!] cżártowſką/ [...] kroleſtw świátá doſtánie iáko Papież vcżynił. Ktemu rámioná Ceſárzá Rzymſkiego ſobie ſprzećiwnego zwyćięży á zaż tego papież nie vcżynił? á zaż nád ſámym Friderikiem procż inſzych tey ſztuki nie wypráwił. CzechEp 411, 167, 340.

»(jakiś) inszy ... procz« [szyk 3:1] (4): Bo ieſliby ſie to pozwolić miáło [...]: tedybyſmy też y tego pozwolić muſieli: iż też y inſzych ludźi záſługi/ á zwłaſzcżá ludźi świętych/ mogą nam być/ procż vcżynkow náſzych pomocne y pożytecżne. CzechRozm 210; A ieſliż ieſzcże y ten Bog nie cżynił przez ſyná/ áni też ſyn z śiebie/ tedy będzie ieſzcże muśiał być procż tych dwu/ Bog iákiś inſzy/ ktory nie ieſt áni Oycem/ áni ſynem CzechEp 199; Iż/ choćiażby [szatan] w piętę kąſał/ przedśię mu/ y inſze procż Chriſtuſá Iezuſá naśienie niewieśćie/ to ieſt wierni głowę zetrą. CzechEp 295.

Wyrażenia przyimkowe: »procz tego« = nie licząc tego, poza tym [w tym: ze zdaniem dopełnieniowym (6): zaimek względny (2), iż, że (3), żeby (2)] (8): Náprzod tedy odkłádáć to y odrzucáć będę ná ſtronę/ cżego/ wiele I.M.X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ w ſwym przećiw mnie (procż tego co ſię w pierwſzych kśiążkách odrzucáło/ y co ſię dla przedłużenia rzecży opuścić muśi) piſániu nákładł CzechEp 103; Zádáie mi [ksiądz Powodowski] y to [...]: żebyſmy my [...] rożność perſon [...] mieli ſámemv [Bogu] oycu przycżytáć [...]. Ale iżby y temu ledwie ſię koniec náleść mogł/ co mi procż tego zádáie nieſłuſznie/ przetoż ták krotko iedno y drugie tylko nieſłuſzne zádánie/ pokazawſzy/ inſze opuſzcżam. CzechEp 223, 243; Nuż gdyby żywność w woyſce ſzáfárze Krolá Iego M. záwiedáli/ á od nichby żołnierz kupował ceną poſtánowioną/ procż tego/ żeby ſię tem w woyſce dogodźiło/ y ſpráwie woienney/ [...] Skárbuby ſię też Rzecżyp. vlżyło/ gdyby ſię pieniądze żołnierſtie [!] ná zad do ſkárbu wracáły. GrabPospR L, L3.

~ Połączenie: »procz tego ... (ale) jeszcze (i)« (3): ále ktoryby ſie ná tho obrał żeby wydał ktorego Zydá imię/ tákowi procż tego że doſtánie wſſyſtkiey máiętnośći ſkazánego y potępionego/ ieſſcże [etiam PolAnt] z ſkárbu náſſego Krolewſkyego weźmie dwa tyſiącá ſrebrnych groſſy Leop 3.Mach 3/6; Pátrz ku cżemu nákoniec/ ták hániebnie [Żydowie] przyſzli. Procż tego iż cżynili/ co ſie komu zdáło/ Ale ieſzcże y ná tym/ przeſtáć było máło. Iákieś ſproſne báłwány/ ſobie pocżynili/ Ty iák ini pogáni/ zá Bogi chwalili. HistHel B, D. ~

»procz tego« = ponad to, więcej niż to (1): dla cżego też Apoſztoł mowi: Ieſlliby wam kto opowiedał co/ procż tego coſmy wam opowiedali/ niech będźie przeklęty CzechEp 134.

2. Bez kogoś lub czegoś; nie mając czegoś, nie używając czegoś; nie czyniąc, nie przeżywając czegoś; sine Vulg, PolAnt, Cn; a, absque, citra, seorsum Cn (85): [Bóg] chczyal yſz [= żeby] cryſtus ſyą narodzyl wczyele (popr.) wſzakoſz procz grzechv (–) dotyknyonym (popr.) y (–) ſzmyertelnym ſpanny beſz boleſzczy PatKaz I 4; Byłem ſrodze zátrwożonym procż rátunku twego. LubPs H; że y ſwyęći ludzye pod cżás nie ſą doſkonáli w ſthałoſcyach ſwoich/ w przećiwnych rzecżach/ procż oſobney łáſki á wſpomożenia Páná ſwego. LubPs Hv; Procż złośći mey kupyą ſye á ná myę gotuyą/ Bez winnośći mey ſrogość ná wſſem okázuyą LubPs O4, D2v; Iustis exequiarum carere, Procz ceremoniey pogrzebnych być pochowan/ pogrzebión. Mącz 179b; wierzyćie/ iż waſz Iezus z dźiewice ſie národźił procż męſkiego złącżenia CzechRozm 145v; Ieſli teraz ludźie wierzyć niechcą temu przepowiedániu ſłowá Bożego procż cudow: tedyby tez pewnie y cudom nie wierzyli. CzechRozm 187v; A iáko ſmiele gáni y odrzuca Páweł zakonną onę ſpráwiedliwość [...]: ták iuż potym [...] záleca ſpráwiedliwość Ewánieliſką z wiáry pochodzącą. A czyni to nie prze co innego/ tylko iż tá zſámey łáſki Bożey procż náſzych záſług y godnośći pochodźi: oná záś procż łáſki/ zá záſługą y wykonanim wſzyſtkiego cokolwiek roſkazano było. CzechRozm 208; [Apostoł Paweł o Sądzie Ostatecznym] powieda/ iż Bog káżdemu odda wedle vcżynkow iego. [...] A ty záś to mową ſwą przewieść chceſz/ iż nie z vcżynkow/ ále z ſámey tylko wiáry/ procż vcżynkow. CzechRozm 213v; Iesli doſyć ná ponurzeniu y ná wiecżerzániu duchownym przez wiárę procż widomych Sákrámentow. CzechRozm 266 marg, 42, 158v, 206, 206v, 239, 266v, **; Páweł ś. nie ważył ſię nic stánowić procż miánowitego roskazánia Páńskiego. CzechEp 116 marg; gdyż ſzátan ſam z śiebie nic nie może procż dopuſzcżenia Bożego CzechEp 143; Oſma niezgodá [= sprzeczność] przeſzłey podobna/ ktorą krotko odpráwię/ rzecz tylko ſámę pokazawſzy/ procż wypiſu ſłow wſzytkich X⟨iędza⟩ K⟨anonika⟩ CzechEp 183; Wie o nas náſz páſterz [tj. Chrystus]: á Papież procż opiſánia y powieśći drugich wiedźieć nie może. CzechEp 330; przyſtoynie go [słowa bożego] wedle ſznuru wiáry vżywamy/ práwdźiwie/ po proſtu procż álegoriy Bogu obmierzłych/ ono wykłádamy CzechEp 342, 27, 31, 329; WujNT Act 14/16.

Połączenia: »nie procz« = z (3): wſákże iednák to wiedźieć potrzeba: iż ty ſłowá ktore piſmo święte Bogu/ Chriſtuſowi/ y ludźiom przycżyta/ nie iednáko záwżdy máią być vważáne y wykłádáne: á wſzákże nie procż oſobliwego iákiego znácżenia/ ábo podobieńſtwá. CzechRozm 197; [Ksiądz Powodowski mówi] iz w Chriſtuśie náturá/ y perſoná Boſka cáło zoſtáły: iedno iż cżłowiecżeńſtwem/ iákoby nie iáką poſtáwą zwierzchnią/ były nákryte [...] Co nic inſzego nie ieſt/ iedno ſię zgołá (wſzákoż nie procż naſtołki/ ábo pokrowcá iákiego zwierzchniego [...]) záprzeć tego/ że Iezus Chriſtus [...] ieſt cżłowiekiem CzechEp 143. Cf »nie procz pożytku«.

»procz wszel(a)kiego (a. wszego), żadnego ...« (13:1): Dzyękowánye zá wyelkye dobrodzyeyſthwá Páńſkie/ kthore on procż wſzech zaſług náſzych nam záwżdy okázowáć racży. LubPs Mv marg; 12; że Bog wſzyſtkim ſwym wybránym ſynom y corkam odpuſzcżáć będzie grzechy/ z łáſki ſwey/ procż ich wſzelákiey godnośći/ y zaſługi CzechRozm 116v; Bywa to/ że ſie náyduią tákowi ludźie/ ktorzy ſługi ſwe ſpráwiedliwemi cżynią/ z więźienia ie wypuſzcżaią/ y od śmierći wybawiáią: ácżkolwiek ſłudzy oni niecnotámi wielkimi/ zboycámi y cudzołożnikámi bywáią. A cżynią to oni ich Pánowie/ oprocż wſzey ſpráwiedliwośći/ y procż wſzelkiey nadgrody [= zadośćuczynienia]/ tym ktorychby ſłudzy ich vſzkodźili CzechRozm 216v, 211v, 218, 218v, 237v, 239v; Boć co Pan Bóg náznácżył [tj.jaką dał komu urodę]/ z przeyźrzenia świętego/ Procż wſzelkiego lizánia [tj. zabiegów kosmetycznych]/ nie minie żadnego. PaxLiz D3v. Cf »procz braku wszelkiego«, »procz strachu żadnego«, »procz trudności wszelkiej«, »procz wszelkiego wątpienia«, »procz wszej winy«.

Wyrażenia przyimkowe: »procz braku (wszelkiego)« = bez różnicowania; bez wyboru (2): á wżdy tego nie rozumie o wſzytkich procż bráku wſzelkiego/ ále tylko o tych (ták podłych iáko y zacnych) ktorzy do tego náleżeli/ y ktorym to ſłużyło. CzechRozm 109v; Slepa [Fortuna] procz bráku rozśiewa ſzkody SzarzRyt D4.

»procz miary« = w nieograniczonej ilości (1): iż po Iezuſie Chriſtuſie potomku Dawidowym/ ktorego raz Bog pánem y Chriſtuſem vczynił/ [...] pomázawſzy go oleiem ſpráwiedliwośći [...]/ ábo dawſzy mu duchá procż miáry/ iuż nigdy więcey/ [...] nie będźie żaden inſzy Pośrzednik/ Krol/ Ofiárownik y przycżyńca do Bogá/ nád Páná náſzego Iezuſa Chriſtuſá. CzechRozm 181v.

»procz obrażenia« = bez szkody dla zdrowia, nie szkodząc zdrowiu (1): Zeć ty: gádziny iad ſwoy ktorym zárażáią/ W ſobie procż obráżenia záwżdy wſtrzymawáią. HistLan F4.

»procz odmiany« = bez zmian, niezmiennie (1): Wſzytko ſie w nim [w Rzymie] zmieniło/ ſam trwa procz odmiány Tyber/ z piaſkiem do morza co bieży zmieſzány. SzarzRyt D2v.

»procz odwłoki« = niezwłocznie, zaraz, natychmiast (1): iużeſz śmiey ſtátecznie/ Iákobyś procż odwłoki/ miał żonę ſkutecżnie. PaxLiz Ev.

»procz omyłności« = nieomylnie, pewnie (1): Ktore to [zbawienie] przez zrodzenie/ dźiatek ſwych w miłośći/ W wierze ſzcżyrey ziedna ſie/ iuż procż omyłnośći. PaxLiz Ev.

»procz [czyjej] pomocy« (1): Y ktoryſz yeſt táki cżłek coby o ſwey mocy/ Wſtąpił ná gorę Páńſką procż yego pomocy LubPs F3v.

»procz potrzeby« (1): Gdy potrzebá przyćiśnie/ wiele ſię czyni y czynić może bez grzechu/ coby ſię procz tákiey potrzeby áni miáło áni mogło czynić. WujNT 133.

»nie procz pożytku« (1): y niewiem ábyſmy dzis wſzyſtki [żydowskie wywody] rozebráć mogli/ wſzákże iż to baczę że nie procż wielkiego pożytku będzie rozbieranie ich: przeto [...] CzechRozm 103; [Ktorą rzecż gdy przed ſię weźmieſz/ [...] y wedle tego też rozdziału Nowego teſtámentu piſmo rozbieráć będzieſz/ pewna rzecż że nie procż pożytku báwić ſię nim będzieſz. CzechNT +v].

»procz strachu (żadnego)« = nie bojąc się (2): Prawdem twoyę opowyedał procż ſtráchu żadnego LubPs L2; PAnieńſtwá kwiátek tu leży ſchowány/ Twą ſkwápna śmierći ręką rozerwány/ Wżdy twoy [tj. śmierci] iad prożny: bo ten kwiát [tj. młodo zmarła Zofia Kostanka] ku wiośnie Oney oſtátney y wieczney wyrośnie/ Wonie Liliey pełen y czyſtośći/ Y kwitnąć będźie procz ſtráchu zwiędłośći [= nie lękajac się, że zwiędnie] SzarzRyt Dv.

»procz szkody [czyjej]« (3): Fárbę Bugowey widźiałem kreẃ wody Náſzá zmieniłá [= nasza krew – widziałem – zmieniła farbę Bugowej wody]/ procz poháńſkiey ſzkody. SzarzRyt C.

»procz tego« (1): Boć niebyła ták niemożna wſſechmocna ręká twoiá [...]/ wpuśćić ná nie mnoſtwo Niedzwiedziow/ ábo ſmiáłe Lwy/ ábo nowe iákie á nieznáiome gniewu pełne beſtye [...]/ kthorych źwierząt nietilko obráżenie mogło ie wygładzić/ ále iedno poźrzenie dla ſtráchu vmorzić. Ale y procż tego [sine his]/ iednym duchem mogli być pobici/ przeſládowánie ćierpiąc od ſámych vcżynkow ſwoich Leop Sap 11/21.

»procz trudności wszelkiej« = bez trudu, łatwo (1): A day [Boże] by pychy tobie brzydkiey śiłá Do ſercá mego nigdy niewchodźiłá/ Ták mię ná wieki procz trudnośći wſzelkiey/ Okow pozbáwiſz bezbożnośći wielkiey. SzarzRyt A4.

»procz wszelkiego wątpienia« = bez wątpienia, niewątpliwie, z pewnością (1): On [Bóg] procz wſzelkiego wątpienia/ Nie zapomni ludu ſwego/ Przywiedzie go do zbawienia. SzarzRyt B2.

»procz wiadomości« = bezwiednie (1): Ty mię ſam oczyść wiekuiſty Boże/ Y wniwecz obroć moie wſzytkie złośći/ Ktoremim zmázan procz mey wiadomośći. SzarzRyt A4.

»procz wieści« = bez niczyjej wiedzy, niespodziewanie (1): Bo Saul prętko/ y ſtrzaſkiem/ á iákoby procż wieśći/ Krolem zoſtał/ ábo iákoby ſie záraz iednego roku vrodziwſzy kroleſtwá doſtał. Bo nád ſpodziewánie wſzyſtkich wprzod był táiemnie od Sámuelá pomázány CzechRozm 140.

»procz wszej winy« (1): [człek złościwy] Tái ſie yák ſrogi Lew w ſwey cyemney yáſkini/ Aby zżárł nyewinnego procż wſſey yego winy. LubPs C3.

»procz wolej [czyjej = bożej]« (1): [Interpretatorzy Pisma Św. piszą] iż on ſyn Boży [...] nie tylko wſzytko miał od Bogá/ ále mu záwżdy był poſłuſzny: ſłużąc mu y roſkazánie iego/ [...] czyniąc/ á procż woley iego nic nigdy nie zácżyna CzechEp 243.

a. Nie zwracając uwagi na coś, nie uwzględniając czegoś (9): Ale iż wiele ieſt tych rzecży ktore w tey mierze z ſobą ſą przećiwne [tj. różnic między Starym i Nowym Testamentem] [...] przeto [...] ná ſámey Ewánieliſkiey náuce przeſtawſzy łácno káżdy grzechy ſwe/ procż zakonu Moyżeſzowego poznáć może CzechRozm 96; To też rozumowi rzecż przećiwna/ żeby ſługá w roſkázániu páná ſwego miał brákowáć/ iedno przyimuiąc/ á drugie odrzucáiąc. [...] Iáko to [...] ná proznowaniu Szábát záſádzić/ á ofiárę poránnieyſzą y odwiecżorną podeptáć/ ktora Szábátowi przydána byłá. [...] Pilnuiąc tego iákoby Bog chwalon był y poświącan/ procż wypełnienia woley y drogi ſwey/ ſłowem y vcżynkiem. CzechRozm 100v, 212, 235; [sam Chrystus i wszystkie pisma apostolskie twierdzą] iż kto wierzy w tego/ ktorego Bog poſłał Iezuſa Meſyaſzá/ ten ma żywot wiecżny [...] Co wſzytko/ á ſkąd inąd cżłowiek doſtátecżniey/ ſnádniey y beſpiecżniey poznáwáć ma/ ieſliż nie z ſámego (procż plotek/ wymyſłow/ y guſłow/ Kátolikow Rzymikich) ſłowá Bożego ná wieki trwáiącego? CzechEp 120, 210, 212.

Połączenie: »procz wszelakich (a. wszech) ...« (2): gdyż on [Chrystus] nie vmárł zá tego/ co z obrzeſki vſpráwiedliwieniá ſzuka á nie z wiáry: ále zá tego/ ktory weń vwierzywſzy ná nim ſámym procż wſzelákich zákonnych vcżynkow przeſtawa. CzechRozm 76, 209.

b. Bez (współ)działania, (współ)uczestnictwa; bez pomocy [zawsze z rzeczownikiem lub zaimkiem odnoszącym się do osoby] (17): K Tobiem podnośił ocży ſwe ktory mieſſkaſz w niebie Gdyż ya nic pomoc nie mogę ſam ſobie procż ciebie LubPs cc3v, Y6v; twierdzili iż Prorok vkázował białą głowę brzemienną/ á nie tę ktoraby dopiero pocżąć miáłá: y tylko w tym znák [...] pokłádáli: iż on powiedział/ że ſyná á nie dziewkę vrodzić miáłá (cżego bych ia nigdy nie miał zá znák od Bogá przez Proroká pokázány gdyż bym tho y ſam/ [...] y ſámá biała głowá pod cżás to poznáć procż Proroká może/ choćiaſz nie káżda/ ieſli ſynem ieſli dziewką chodzi. CzechRozm 135; Ieſli ſie [Jezus] z Iozeffá vrodził á z Máryey/ cżyli tylko z Máryey procż Iozeffá. CzechRozm 149v; iáko ondźie z onego pierwſzego źiemſkiego cżłowieká procż niewiáſty nád bieg przyrodzony vcżynioná byłá niewiáſtá/ ktoraby potym byłá mátką wſzech żywiących: Ták też tu záś wtory ten náſz Adam niebieſki [...] ſpráwiony ieſt z niewiáſty procż mężá nád bieg przyrodzony/ áby był oycem wiekow CzechRozm 155v; 155v; po náſtániu cżwartey Monárchiey żelázney twárdey/ Rzymſkiey [...] wnetże proroctwo Dánielowe/ o kámieniu procż ręku z gory odćiętym ſkutek ſwoy bráć pocżęło CzechRozm 168v, 37, 41, 129, 161v, 163v, 164v; Procz obcych doydzie Rycerz káżdy iego [Witolda] torem/ Kreſu sławy rycerſkiey ćwicząc ſie tym wzorem StryjKron 567; [Wyznaję Jezusa Chrystusa] być Pánem moim/ głową moią/ zbawićielem y odkupićielem moim: y wſzytkim. Ponieważ procż niego áni znam/ áni mam przyſtępu żadnego do Bogá/ y do żywotá wiecżnego CzechEp 338.

Połączenie: »procz żadnego ...« (1): Gdyż Bog/ vmie Zuzannę wierną procż obrońcę żadnego [...] od zápalcżywey pożądliwośći zápamiętáłych ſtárcow w cżyſtośći mężowi iey záchowáć CzechRozm 245.

α. Bez czyjejś wiedzy, w tajemnicy przed kimś (1): Kthorzy [kapłani żydowscy] temu byli rádźi/ y obiecáli dáć iemu [Judaszowi] pieniądze. Zá co im on przyrzekł/ y ſzukał czáſu iákoby go [Jezusa] im wydał procz ludu poſpolitego. (marg) Abo bez rozruchu y zámieſzánia. (–) BibRadz Luc 22/6.
3. Poza obrębem, poza granicami czegoś (9):
a. Wyraża stosunki przestrzenne: na zewnątrz czegoś, nie w czymś (7): [A koſzda [zakonnica] moze miecz wkomorcze poſcziel iedną y pod głową poduſky przikrithe przeſcieradlem [...] A krom conuentu [= klasztoru] mogą legacz tak iako im poſcielą, dla gospodarza by mv nie beło zaprzikre. A zadne teſz procz Conuentu mięſzkaiącze ſtakiey vſtavy niemaią bicz vimovione. StatNorb 21.]

[W połączeniu z czasownikiem ruchu: poza obręb, poza granice czegoś: A nye maią bÿcz [nowo przyjęte zakonnice podczas rocznej próby] slani procz klaſtora, Oprocz ieſli by bela wielka prziczyna. StatNorb 25.

W przeciwstawieniu: »w [czym] ... procz [czego]«: A thý abbatiſſe, ktore dla ſluſzneý przýczyný ſpuſzczaią [urząd], maią býcz w poczliwoſczi miane, tak wklaſtorze iako procz klaſtora StatNorb 36, 57.]

α. O człowieku i o ciele ludzkim [zawsze w odniesieniu do Chrystusa] (3):

W przeciwstawieniu: »w [czym] ... procz« (3): Znam człowieká w Chriſtuśie przed czternaśćią lat (ieſli w ćiele nie wiem: ieſli procz ćiáłá [extra corpus]/ nie wiem: Bog wie:) Iż tákowy był záchwycony áż do trzeciego niebá. WujNT 2.Cor 12/2 [idem] 2.Cor 12/3. Cf Połączenie.

Połączenie: »nie w [czym] abo procz« (1): Bo gdyby temu wierzył/ tedyby ſobie inſzego Chriſtuſá/ nie w ćiele ábo procż ćiáłá nie zmyśłał. CzechEp 344.

β. [O grupie ludzkiej:

W przeciwstawieniu: »w [czym] ... procz«: Zadna profeſka ani ſioſtra naſzego zakonv niema obiouiacz [!] [...] domouich taiemnicz kapitulnich [...]. A ieſli bi wthym beli nalezioni albo, iawnie viznali, tedi maią pokutouacz przeſz dwadzieſczia dnij glownei pokuthi [...]. I zowſzem ma im bicz głoſ bicz wzięth, tak wkapitulie iako procz kapituli StatNorb 120v.]

γ. O tekście [zawsze w odniesieniu do Pisma Św.] (4): Boć ſię X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ nie oſtoi y przy onym rodzeniu [Chrystusa] w niebie bez mátki y przy tym ná źiemi bez oycá. [...] gdyż mu to wſzytko to tymi piſmy ſwoimi/ iegoż właſni oycowie/ zbiją: tákowe y owákie/ procż ſłowá Bożego/ dumy/ y domyſły ſwe wprowadzáiąc CzechEp 260, 86, 387; TRADICIE, ábo vſtáwy od Apoſtołow procz piſmá podáne/ máią być chowáne. WujNT Cccccc2.
b. O czasie (2):
Wyrażenie: »procz czasu wszego« = poza czasem, przedwiecznie [szyk zmienny] (2): ieſliſz ſie on nie właſnie/ ieſzcże przed wſzyſtkimi rzecżámi z iſtnosći Bogá oycá ſwego vrodził/ á vrodził procż wſzego cżáſu? CzechRozm 60, 37.
4. Wyraża przeciwstawienie: a nie (1):

Połączenie: »skąd inąd procz« (1): Ktemu boday nie połowicę pożytkow w Rzecżyp. náſzey ludźie ſkąd inąd procż roi biorą [...] Owa náyduią ſię rozne pożytki y máiętne [tj. przynoszące dochód] ktore nie z gruntow idą GrabPospR L3.

5. Wyraża zastępowanie: zamiast (9): A gdy ſtánie będzie kroleſtwo iego ſtárte/ y rozerwie ſie ná cżterzy wiátry niebieſkie: ále nie miedzy potomki iego/ áni według mocy iego ktorą on pánował. Bo rozedrze ſie kroleſtwo iego też y miedzy obce/ procż thych [exceptis his]. Leop Dan 11/4; A ták gdźieby miáſto Iezuſá wprowádźić chćieli Iehowáh: tedyby záráz dwu Bogu wprowádźić muſieli: procż Iezuſá: z ktorychby ieden ſiedźiał/ á drugi po práwicy iego ſtał. Aliśćiby miáſto iednego Bogá dwá byli. CzechRozm 199, 136, 272.

Połączenie: »kto inszy (a. iny), ktory inszy, coś inszego ... procz« [szyk 4:1] (4:1): [U Liwiusza] cżytamy [...]: że też the ktorych Rzym ku widzeniu ſiebie przyćiągnąć niemogł/ człowieká/ oto iednego ſlawá przywiodłá. Miał thám ten wiek/ nieſlychány wſſyſtkim wiekom/ á ode wſſech rozgłáſſániu [!] dziw: że oto do tákiego ták wielkiego miáſtá ludzie wſſedſſy/ czegoś inſſego procz miáſtá ſſukáli. Leop *B2; Bo kto to [10 przykazań] ábo dla tego odrzuca/ żeby to zle było poſtánowiono y roſkazano/ ábo że zgołá nie Bog tego poſtánowił/ ále ſam z ſiebie Moyżeſz: Abo ieſzcże że to y procż niego kto inny wymyſlił/ tedyby tego [...] świadectwy nie wątpliwymi pokázáć był powinien. CzechRozm 100v, 27, 210v; á tu też záraz obácżyć trzebá, iż tenże Bog przez Proroki mowił, ktory świát stworzył, á nie ktory inſzy procż niego. CzechEp 274.

6. Wbrew czemuś, niezgodnie z czymś (2): A iżby X.K. nie mniemał/ żeby ſię mogli náleść potomkowie ktorzy wierni Apoſztolſcy/ ſzcżyrzy y prawdźiwi Chriſtyánie/ ktorzyby nie vtrácáiąc Chriſtyáńſtwá ſwoiego y ſynoſtwá Bożego/ mogli inſzych/ wedle fántázyey ſwey/ procż otworzyſtego ſłowá Bożego/ pierwey z Heretykowawſzy po tym prześládować/ wyganiáć/ ſpotwarzáć CzechEp 27.
»procz wolej« (1): Bo ieſli Bog ieſt cżyim oycem/ á Chriſtus Pánem y małżonkiem/ y ſmie ſie też kto imieniem iego názywáć: tedy też pewnie [...] winien ieſt tákowy ná wolą ſie iego ſpuſzcżáć/ á procż niey nic nie dźiáłáć CzechRozm 197.
7. W funkcji uściślającej i uwydatniającej: to jest (2): Przyſtoili to X⟨iędzu⟩ K⟨anonikowi⟩ tym komu vrągáć/ iż do Polſki ieſt przychodniem/(choćiaż ia we Zborze náſzym nie wiele tákich znam/ procż kilku zdawná iuż tu wmieſzkáłych ſtátecżnych y cnotliwych ludźi) [...]? CzechEp 61; Ná ktore piſánie/ ácżem y ſam miał był wolą [...] odpiſáć/ widząc ták wielkie y znácżne błędy [...]. Wſzákże/ iż [...] nie miałem pogotowiu/ Patreſow ſtárych/ ták wiele: procż niektorych tylko: do ktorych cżytania/ cżáſu wielkiego/ y dobrego rozmyſłu potrzebá. [...] Przetoż niechcąc przedśię tego odłogiem położyć [...] CzechEpPOrz *4.
II. Partykuła wyłączająca: tylko [przy czasowniku zaprzeczonym] (1): Onże pochlebcá vcży nośić wino śmiele; Choćia go nie piiano przedtym/ procż w kośćiele. KlonWor 56.

Synonimy: I.A. bez, krom, kromia, okrom, przez; B.5. miasto; D. jacy, jedno, jedynie, tylko.

Cf PROCZA

MFr