[zaloguj się]
[pdf]

2. CHYBA (401) cn, pt i praep

cn (375), pt (12), praep (14).

a jasne.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
I. Spójnik (375):
1. W funkcji wyłączającej: wyłącza człony w zdaniu pojedynczym oraz zdania składowe w zdaniu złożonym; w zdaniach z trybem oznajmującym przeważa stosunek wyłączający, który tylko niekiedy przechodzi w warunek wyłączny, natomiast w zdaniach z trybem przypuszczającym przeważa warunek wyłączny, od którego wyłącznie i jedynie zależy spełnienie się treści wyrażonej w zdaniu nadrzędnym; nisi Vulg, PolAnt, Modrz, JanStat, Cn; nisi forte Vulg, Modrz, JanStat, Cn; praeter Vulg, JanStat, Cn; excepto a. exceptis Vulg, PolAnt; sed PolAnt, JanStat; si non PolAnt; excepto quod, nisi si praeter si Cn (372):
A. Wprowadza człon zdania pojedynczego [zawsze w postpozycji] (111):
α. W zdaniu nie zaprzeczonym (18):
1) Człon będący podstawą wyłączenia jest wyrażony (18): Vrádzili [...] áby wyrok Ceſárſki wyſſedł/ y vſtáwá/ Zeby kożdy ktoryby proſił oco ktorego kolwiek Bogá/ y cżłowieká/ áż do trzydzieśći dni/ chybá od ćiebie Krolu/ áby był wpuſſcżon do Lwiey iámy. Leop Dan 6/7; Ieſt tu ieden mogłábych iſcie zań ſlubować. Ma wſzytkiego doſtátek/ chybá owych rzecży RejFig Ee3; ich kápłani [...] od poborow y wypráwy woienney wolni/ chybá ći ktore ná to vſtáwią. BielKron 260, 260v; Bogowie záwżdy zgodni/ chybá ći zmysleni/ Ktore chwali pogańſtwo y ludźie ſzaleni. Prot C3; GórnDworz K; A gdziekolwiek co murow tu w Polſzcże widzimy/ Chyba nowych/ to wſzytko iż on ſpráwił wiemy. RejZwierc 247v; GostGosp 78; SkarKaz 39a.
a) Człon będący podstawą wyłączenia jest wyrażony zaimkiem [w tym: kto(ż) (4), co (3), nie (1), wszytek (1)] (9): KromRozm I Gv; Wotuieſz ná obronę/ y kto ćię w tym gáni/ Chybá nie ſyta chćiwosć/ oná ſproſna Páni? Prot D, B3v; Powiedział drab: Oy com miał ſtrawić/ chybá ná piwie/ bo tám nie trzebá nic kupowáć RejZwierc 27; BudNT 2.Cor 2/2; ModrzBaz 108; NA wſzytkim Pátrycému ten obraz ieſt rowny/ Chyba to/ że ten milczy/ á owo wymowny. KochFr 61; PaprUp B; SzarzRyt C3v.
β. W zdaniach zaprzeczonych (93):
1) Człon będący podstawą wyłączenia jest wyrażony [przy wyrazach pełnoznacznych występuje często przydawka zaimkowa: żaden (in(sz)y) (13), in(n)y (4), jaki (iny, pewien) (3), ktory (1), ten (1), wszen (1)] (55): żadney inſſey cnoty/ chybá miłoſci/ wyznánye od nyego nye yeſt wyćyągáne. KromRozm III M8, G8v; GroicPorz ee3; Bo niemáſz ktemu żadnego bliſzſſego/ chybá ćiebie/ kthory ieſteś pierwſſym: pothym mnie/ kthory ieſtem wtory po tobie. Leop Ruth 4/4; A ia inſſego Apoſtołá żadnegom nie widział: chybá Iákubá brátá Páńſkiego. Leop Gal 1/19, Num 32/12; BibRadz 4.Reg 10/23, Ps 49 arg; Ten vſtáwił áby duchowni z niewiáſtámi w iednym domu nie mieſzkáli/ chybá s krewnymi. BielKron 158, 259v; Prot A3v; bo żadne ine źwirzę chybá cżłowiek/ ſmiać ſie nie może GórnDworz 02, N3, Dd8, Ee4v, Ll2v; RejPos 235v; RejZwierc 11v; oto teraz doznałem że niemáſz Bogá we wſzey ziemi/ chybá w Izráelu BudBib 4.Reg 5/15, b4, 1.Reg 18/25, 4.Reg 5/17; Y inney ſzkoły chybá ná cżytánie niemáią. SkarJedn 361, 96, 303; StryjKron 782; CzechEp 96; NiemObr 53; PaprUp G2v; JanNKarKoch G2; SarnStat 615, 707.
a) Człon będący podstawą wyłączenia jest wyrażony zaimkiem, któremu w tekstach przekładowych odpowiadają zaimki: nemo PolAnt, Modrz; nihil, nullus Vulg; nil Modrz [w tym: nic (inego, pewnego) (6), żaden (iny) (6), on (4), co inego (1), inaczej (1), kto (1), nigdy (1), ten (1), swoj (1), wiele (1)] (23): RejKup o8; Bogáty miał owiec y wołow bárzo wiele: á vbogi lepak nic inego niemiał/ chybá iedurną owiecżkę málucżką/ ktorą był kupił y wychował Leop 2.Reg 12/3, 3. Reg 3/18; BielKron 268v; Prot B; SarnUzn Hv; GórnDworz Y7, Dd5v; iż nigdy zá żywotá iego tháka nań potrzebá nie przyſzłá/ áby był powinien kordá ſwego dobyć chybá w rozwadzániu RejZwierc 274v, 237, 247v; BielSpr 36v; BudBib I 311d marg; BudNT przedm a4v, Luc 4/27; Ia widzę że tego inácżey poznáć nielza chybá ná domysł: ácż wiem dobrze/ że to cżęſto omyla. ModrzBaz 44, 32, 53v, 134v; CzechEp *3; GostGosp 134; Z których żaden/ ni żadna/ mátką mie nie zowie/ Chybá tá/ á mnie wielka poćiechá w tym ſłowie. GórnTroas 63; Z ſtrony mátki nie máſz nic/ w czymbyśćie ſię żáłowáć ná nię mieli: chybá ſámi na ſię. SkarKazSej 666b.
2) Człon będący podstawą wyłączenia nie jest wyrażony (38): A oni mu rzeką/ niemámy tu/ chyba pięćioro chleba a dwie rybie MurzNT Matth 14/17; A ſlyſzyſz tu iako ći Doktorowie nie każą ſobie wierzyć/ chybá dothąd/ dokąd ſie zgadzáią s ſlowem Bożym. KrowObr 14, 36, 224; A mowił im Iezus: Iż nie ieſt Prorok bes vććiwośći/ chybá w oycżyznie ſwoiey/ y w domu ſwoim/ y miedzy rodźiną ſwoią. Leop Mar 6/4, Gen 14/24; Goski *[2 r.]; Vſtáwił teżá by Mánicheom odſzcżepieńcom nie dawano Bożego ciáłá/ chybá w oſtátni cżás. BielKron 158, 228v; Niechayże iákom powiedział dworzánin nie chyta ſie chybá zá to/ co ludzie w kim przednie chwalą GórnDworz E7, Gv, Gg2, Ii3v, Mm3; RejPosRozpr c2v; Lecż mnie niech niebędzie chłuby/ chybá wkrzyżu páná náſzego Ieſuſa Chriſta. BudNT Gal 6/14, Rom 13/1, Gal 2/16; CzechRozm 30v; PaprPan Z2; Bo prawdźiwe wyrządzánie pocżciwośći niebywa chybá dla cnoty/ á dla zasług przećiwko narodowi ludzkiemu. ModrzBaz 66v; SkarJedn 265; przeto/ iż wiele rzecży/ ktore potym idą/ nie mogą być o Antyochu wykłádáne/ chybá bárzo nie właśnie. CzechEp [401], 360; KochSz A3; GórnRozm M4; PaprUp B3v; ActReg 161; GostGosp 10, 96; A iż ſię żony chybá dla cudzołoſtwá/ opuśćić nie godzi. WujNT Matth 19 arg, Mar 6/4, Zzzzz2v; SarnStat 808.
a. Z partykułą trybu przypuszczającego (3): Atey chwały/ á tey mocy żadnemu nie vżycżył: áni żaden s ſług koſcielnych/ chybáby dyabelſką pychą záráżony/ tákowey chwały ſobie nie przywłaſzcża/ áby on miáſto Páná Kryſtuſá/ ábo ná mieyſcu iego/ ábo ſpolnie z nim/ iego właſne ſpráwy ſpráwowáć miał. RejPosRozpr b4; Strum L3; Nie wymawiaycie ſię ieden drugiemu: chybáby z ſpolnego zezwolenia do czáſu/ ábyśćie wolnieyſzy byli ná modlitwę WujNT 1.Cor 7/5. [Cf uwaga końcowa do III. Przyimek].
B. Wprowadza zdanie składowe w zdaniu złożonym [w postpozycji (153), w antepozycji (2), wtrącone (1)] (156):
α. Zdanie będące podstawą wyłączenia jest nie zaprzeczone (19): KrowObr 132v; bo to każdy iáſnie widzi/ chybá ći ludzie nie widzą/ ktore pan Bog ná tym ſkarał/ iż piſmá nie vmieią. GórnDworz G4v; Dziwna rzecż práwi/ wſzyſczyć ſą Kuchmiſtrzowie/ chybá oto pan Iákub/ ieden miedzy nimi Podcżáſzy. GórnDworz R, P8v; BudNT przedm b7v; ModrzBaz 48 v; SkarJedn 262; Mógłby drugi bráć przykład/ pátrząc ná twé ſpráwy/ Chybá ćię to kęs ſzpeći/ żeś nogieć wącháwy. PudłFr 57, 4; GórnRozm L.

Połączenia: »chyba gdzie« (1): Od tego cżáſu wielki miał dar S. cżyſtośći/ á przedſię białych ſię głow rozmowy bárzo ſtrzegł/ chybá gdzie duchowna potrzebá to ná nim wyćiągáłá. SkarŻyw 201.

»chyba iż« (4): KromRozm I G4; UstPraw K2; Niewiem iákobym doſtátecżniey to powiedzieć miał/ bo thu chybá iżem nie powiedział/ czo s kim dworzánin ma mowić/ ále wſzytko ieſt ine. GórnDworz M3v; SarnStat 159.

»chyba jedno« (1): scheſcz wſhy na głowe zwoyowaly chiba yedno domi pooſthawyaly. LibLeg 11/165.

»chyba kiedy« (1): A przetho gdzie ieſt dobre Polſkie ſłowo/ tám zle cżyni/ kto Láćińſkie miáſto niego kłádzie: chybá kiedy ſie trefi ſłowo iuż ták zwycżayne/ ták vtárte/ że ie niemal wſzyſcy rozumieią. GórnDworz F6.

»chyba ... tylko« (2); GórnDworz H5v; Niedawnom ći ią kupił/ wſzytkáć ieſcze cáłá/ Chybá ſie tylko ſámá wodzá potárgáłá. WyprPl Bv.

β. Zdanie będące podstawą wyłączenia jest zaprzeczone (27): bowiem tam nie ſłychano o żadnych Gryphach, niemaſz też złota ani żadney inſzey ſpiże, chyba w Swetiey tam miedz kopaią MiechGlab *5; RejPs 116v; á ieſt to práwo/ iż ktoby wſzedł do niego kiedy go nie wzową/ gárdło mu płáći/ chybá ná kogo rozgę ſwą złotą podnieſie. BielKron 115; SarnUzn C3; KuczbKat 251; GrzegŚm [67]; A s Polſki też iáko żyw zá żadną grániczę nie wyiechał/ chybá w kſięſtwie Litewſkim bywał y to bárzo máło. RejZwierc Aaa; BudBib Ez 14/18; BudNT przedm d2v; PaprPan B3; Poki ten vrząd dźierżą/ niech nigdźie nieodieżdzą/ chybá zoſtáwiwſzy ná ſwe mieyſce kogo/ coby zá nie onemu vrzędowi doſyć cżynił. ModrzBaz 84, 6v; Oczko 23; SkarŻyw 164; Nie chwali nikt okrucieńſtwá/ chyba kto ſam okrutny ieſt. GórnRozm D2; Támby go byli nigdy owſzem nie dobyli/ Chybá ſię podkopawſzy/ prochy záſádźili. KmitaSpit C3v; SkarKazSej 692b.

Połączenia: »chyba co« (1): Nye znáczy ſye to z ich piſánya: chybá co Páwłá S. do Corynthczykow piſſąc ſpomina o wyeczerzey Páńſkyey KromRozm II d4v.

»chyba gdy« (2): Ia niewiem czemu tego Pánowie Poſłowie prágną/ żeby ſądy ná Seymie bywáły/ gdyż oni do ſądow nie należą/ chyba gdy Krol o kwártę ſądźi. GórnRozm K4v; KochFrag 14.

»chyba gdzie« (2): T iedno: a po /th/ w polſkim ięzyku nic/ chyba gdźie Greckie słowa/ Thetis. JanNKarKoch F4, E3v.

»chyba jesli« (4): A przeſto niechay moiey náuki/ nową náuką nie zowie kxiądz Biſkup/ chybá ieſli vniego ieſt nowy Pan Kryſthus y Ewánielia ſwięta. KrowObr Bv, 12v; GórnDworz Aa4v, Aa5v.

»chyba że« (1): Szukay iáko chceſz nie naydźieſz przyczyny/ Chybá żeć milſzy podobno kto iny. KochPieś 16.

a. Z trybem przypuszczającym [w tym: chybaby (35), chyba (...) by (14), chyba -by (przeważnie w połączeniach) (61)] (110):
α. Zdanie będące podstawą wyłączenia jest nie zaprzeczone (42): y mogą [kapłani i biskupi] ná myeyſcach ſwych dobrze y ſkutecznye vrzędy ſwoye ſpráwowáć/ chybá by im zá yáką przyczyną od. ſtárſſych á przełożonych zákazano było. KromRozm III L2v; SienLek 188v; RejZwierc 108; WierKróc B2v; ModrzBaz 98v; SkarJedn 262; PudłFr 19; ActReg 132; K temu/ y ſámá rzecz ten wykład podáie/ chybábyſmy chćieli gwałt piſmu vczynić. WujNT 687; JanNKarKoch G2v; SarnStat 67 [2 r.],215; pytam cię: iadłbyś, czy nie iedząc Wſtałbyś od ſtołu? (‒) Iadłbym, chybáby mi bronił. CiekPotr 37.

Połączenia: »chyba iżby« (9): GlabGad D3v, N5v, P6; Rzecże potym Philozoph/ á cżegożći trzebá/ Chybá iżbyś ieſzcże wlazł pod obłok do niebá. RejWiz 110; KSiążę iedno twárdego/ gdy zamku dobywał/ Rzekł że trudno/ chybá iż głodemby go doſtał. RejFig Dd7v; BielKron 244v, 260; KuczbKat 290; RejZwierc 155v.

»chyba jesliby« (2): ZapKościer 1582/40v; Abowiem więtſzy ieſt ten co prorokuie/ niż ten co ięzyki mowi: chybá ieſliby wykłádał/ áby kośćioł wźiął zbudowánie. WujNT 1.Cor 14/5.

»chyba tedy gdyby« (1): gdiż otrok nazimnieyſzy, zawſze ciepleyſzy ieſt niżli wſzelka niewiaſta nagorętſza zdrowa, chyba tedy gdyby chora była, to ieſt w gorącej febrze GlabGad D4.

»chyba żeby« (16): ComCrac 14v, 20; MurzNT 88v; GroicPorzRej C3v; Wezwány ná Synod przyiádę/ chybá żeby mię co ſluſznego záſſlo. KrowObr 127v, 127v, 128v [2 r.]; KuczbKat 260; ModrzBaz 13, 18; PudłFr 67; ActReg 105; GostGosp 156; GostGospSieb +3; SarnStat 318.

β. Zdanie będące podstawą wyłączenia jest zaprzeczone (68): Adamas ieſt thákowey twárdoſći/ iż áni od żelaza áni od kámieniá nie może być ſtłucżon/ chybá by był polan krwią kozłową HistAl G3v; KromRozm III L7v; KrowObr 27v; RejWiz 96; Leop ZZ3v; Nápárł ſie iey wnet drugi [mąż]/ ále zań nie chciáłá/ Chybábyś ták dobry był/ iák ten com go miáłá. RejFig Ee2v, Ee3; Cżego nikth przeć nie może/ chybáby kámieniem Twárdym był/ álbo ſlepym kretem álbo ćieniem GrzegRóżn N2, C2v; Prot Cv; SienLek 180v; Iza ſie ſámi nie cżuiecie/ iż Pan Kryſtus mieſzkáiący w nas ieſt/ chybábyſcie iuż byli wſzech nágorſzymi. RejPosWiecz1 93v; BiałKat 381v; BudBib I 124c marg; CzechRozm 103v; ModrzBaz 2, 55, 58, 78v, 87, 106, 117v; CzechEp 76, 138, 192; GórnRozm M2; KochCz B2v; WyprPl A4; JanNKarGórn G4v; SarnStat 359, 419.

Połączenia: »chyba gdzieby« (2): ZapWar 1545 nr 2646; Wſzákoż niechcę/ áby do tákowey poiedynkiem bitwy był chćiwy/ chybá gdzieby mu ſzło o pocżćiwość GórnDworz E2.

»chyba iż(e)by« (13): FalZioł V 65v; GlabGad G2; KromRozm I G3v, Hv; Diar 50; UstPraw K2; KuczbKat 215; RejZwierc 19, 63, 164; á Przewodnikowi ná zad płáćić nie trzebá/ chybá iżby ſie ſam poſłániec z przewodnikiem ná zad wrácał. SarnStat 974, 808 [2 r.].

»chyba jeśliby« (2): takovy niema nicz kv duchownemv ſądu naliezecz, ani mayą on do duchownego prava pozivacz, chiba ieſliby czo Koſcziolovi [...] oddąno to na iego voli będzie do duchownego abo ſwietſkiego prava pozivacz. ComCrac 21; MurzHist D4v.

»chybaby ... tedy« (1): CHybá by niewiedźiáłá/ co znáczy twarz bláda/ Y kiedy kto nie grzeczy/ Hánno/ odpowiáda Częſto wzdychá/ á rzadko kiedy ſię rośmieie/ Tedy niewiéſz/ że prze ćię moie ſerce mdleie. KochFr 7.

»chybaby ... tożby« (1): Wſzyſcy tedy ktorzykolwiek ty rzecży v ſiebie s pilnoſcią/ á nie niedbále vważáią/ á dowćipu ſwego/ y wſzytkiey nátury ſwey 1udzkiey nieſzcżęſliwość z nimi zrownawáią/ chybáby byli żeláźni ábo kámienni/ tożby nową mi miłoſcią y pilnoſcią ſłuchánia ſłowá Bożego/ zápalonemi ſie być nie cżuli. RejPosRozpr c4.

»chyba żeby« (18): ComCrac 12; Iż żadny niemoże tákowych cud tzynić/ ktore ty tzyniſz/ chybá żeby był Bog ſnim. KrowObr 154, 12; BibRadz I 113d marg; GórnDworz N8v, O3; A bez máłá niemáſz nikogo/ ktoby miał ſzukáć tych co go potrzebuią/ chybá żeby to dla pożytku ſwego cżynił. ModrzBaz 44, 8, 25, 92v, 98v, 138v; SkarŻyw 57; KochFr 15; ZawJeft 32; GostGosp 96, 134; SarnStat 83.

C. Wprowadza zdanie dodatkowe, przeważnie wtrącone, zawierające uwagę marginesową, wyłączenie lub warunek mniej ważny, luźniej związany z treścią całej wypowiedzi [w postpozycji (12), wtrącone (5)] (17):
α. Zdanie będące podstawą wyłączenia jest nie zaprzeczone (1):

Połączenie: »chyba co« (1): Praeterea gdzie mowi/ iż substantia non recipit maius nec minus, tom ia (chybá co ſie owo troſzkę o kámieniu/ á o drewnie włożyło) opuśćił GórnDworz B3v.

β. Zdanie będące podstawą wyłączenia jest zaprzeczone (1): By nie Phoenix co przed nim nośił giermek iego/ Nie widáćby go było z woyſká ſzerokiego [...]. Nie widáć go y z koniem/ chybá kto był pilny/ Ale gdy ſercá przydał/ był iák Gofroy śilny. KmitaSpit C4v.
a. Z trybem przypuszczającym [w tym: chybaby (8), chyba ... by (1), chyba -by (przeważnie w połączeniach) (6] (15):
α. Zdanie będące podstawą wyłączenia jest nie zaprzeczone (6): tedy to káżdy mądry y bácżny z przeſzłych ſłow Ezáiaſzowych [...] pozna: (chybáby też Prorokowi temu omylność y niezgodę przypiſáć ſmiał) gdy ták ćieſząc y vpewniáiąc Acháſá [...] mowi CzechRozm 141; CzechEp [404]; SarnStat 557; KlonWor ded **3v.

Połączenie: »chyba iżby« (2): Iż kupcy Koronni Kśięſtwá Wielkiégo y Kśięſtw przerzeczonych (chybá iżby iné vćiſki y płace ná potym były pod którémikolwiek imiony vłożoné) máią odpowiádáć Zakonowi z téy dáni tylko ná ten czás SarnStat 1074 [idem] 1110.

β. Zdanie będące podstawą wyłączenia jest zaprzeczone (9): Oczko 25v; Boć ſię X. K. nie oſtoi y przy onym rodzeniu w niebie bez mátki y przy tym ná źiemi bez oycá. (chybáby y mátkę Páná Iezuſowę/ okazał też być bez oycá) gdyż mu wſzytko to tymi piſmy ſwoimi/ iegoż właſni oycowie/ zbiją CzechEp 260, 199, 200.

Połączenia: »chyba iżby« (4): á przeto one [niewiasty] nie tak bywaią kudłate na ćiele (chyba iżby która była gorętſzego przyrodzenia nad inne) GlabGad B, K5, P4; Nád tho/ ludźi ſzalonych y ktorzy od rozumu odchodzą/ ktorzy niegdy przy rozumie będąc/ potym w ſzaleńſtwo vpádli/ (chybá iżby iuż vmieráć mieli) krzcic śie niegodźi KuczbKat 135.

»chyba żeby« (1): Bo abo tego vczynic nie może/ abo żadnęm piſmęm bożem (chyba żeby kto chciał kręcić) nie może być ktęmu przymuſzon MurzNT 33v.

D. Nawiązuje do poprzedniego wypowiedzenia; czasem wprowadza nowy okres; niekiedy wprowadza zastrzeżenie, przypuszczenie, propozycję (85): A ze ſtá zwas ieden ſiędzie Tákim kſtałtem ná vrzędzie Aby iedno prawdę mnożył A ſwe pożytki odłożył Chybá drobnych kęs czeſnikow Chorążych/ woyſkich ſtolnikow Tám nic nieprzydzie do mieſſku Tey kęs ſſárey pychy wzyſku RejRozpr C2v; RejKup dd6v; SeklPieś 32; RejAp [14]v; RejZwierc 151; ModrzBaz 60; SkarJedn 385; SkarŻyw 270, 271; PudłFr 16, 22; GostGosp 34, 50; Gdźie vcho ſkłonię/ ieſli ſie nie mylę/ Słyſzę tryumphy/ ſłyſzę krotofilę: Brzmią wdźięcżne Lutnie/ złote Cytry: zgołá Káżda Muzyká w Polſzcże dźiś weſołá. Chybá żáłoſny ieden Pocżet w cżerni/ On dwor Stephanow/ ſłudzy iego wierni GrochKal 19; JanNKarKoch E4; SkarKaz 31 Ia; PaxLiz Cv.

Połączenia: »chyba gdy« (3): A ták y ſwyątoſci práwych v nich nyemáſz: A to co oni zá ſwyątoſci máyą (oprocz krztu) nic inego nye yeſt yedno báłámutſtwo. Chybá gdy ſye im zbyeg yáki kápłányec od nas tráfi. KromRozm III K8v; RejWiz 150v; KochSz A3v.

»chyba że« (1): [Wespazyjan powiedział:] Zyſku z cżegobykolwiek był/ dobry zapách ieſt. Chybá że Weſpázyan cżynił ſobie pożytek zrzecży od Bogá niezábronioney ModrzBaz 54.

a. Z trybem przypuszczającym [w tym: chybaby (30), chyba (...) by (14), chyba -by (przeważnie w połączeniach) (20)] (64): ComCrac 21; RejJóz D3; KromRozm III Mv; A ktożby mógł tákiego nágánić prawdziwie/ Ktoryby żył w ták zacnych zwycżáioch pocżćiwie. Chybáby ſie nie wſtydał ni ludzi ni Bogá/ A muſiáłáby pewnie być tám we łbie trwogá. RejWiz 7v; Leop 1.Cor 15/2; OrzQuin S3; RejAp 124v; RejPos 138; RejZwierc 126v; Niewiem co to zá okupowánie rozumiećie/ ia o nim w Kośćiele Powſzechnym nic niewiem. Chybabyśćie rozumieli groſz/ ktory Kápłanowi krzcżącemu/ álbo Mſzą máiącemu dáią. WujJud 161v; RejPosRozpr c2; Strum N3; BudNT 1.Cor 15/2, 2.Cor 13/5; CzechRozm 44v, 77v, 89v, 268v; ModrzBaz 29, 60v, 101, 126v, 142; MWilkHist L2; Abo iákoby ſię to tám bez wiádomośći I. M. dźiac w puſzcży y ná piaſku miáło? chybáby po zakowſku w piaſku igráiąc dźiatki to cżyniły. CzechEp [395], 54, 67, 81, 96, 105 (10); KochWr 37; Nie mamy więcey tylko pięćioro chlebá/ á dwie rybie: chybábyſmy ſzedſzy kupili pokármow ná ten lud wſzytek. WujNT Luc 9/13; Abo nie znáćie ſámych śiebie że w was ieſt Chriſtus Ieſus? chybábyśćie ſnać odrzuconymi byli. WujNT 2.Cor 13/5 [idem BudNT], s. 349, 1.Cor 15/2; Słyſzę że corká moiá zá ćię Zmowiona? (–) Chybábyś ty był przećiwko temu. CiekPotr 86, 77; Dźiewiąty y dźieśiąty xiężyc przyzwoity Połogom: Dwánaſty iuż ſkąd inąd nábyty. Chybáby Páni miáłá Elephántá rodźić: Bo ten cáłą dźieśięć lat/ muśi dźiećmi chodźić. KlonWor 63.

Połączenia: »chyba gdzieby« (1): á wżdy y tego hárdźie y śmiele nie mowię: Bogu ten ſąd y ſędźiemu od niego poſtánowionemu záchowywáiąc. Chybá/ to mowię/ gdźie bym wiedźiał doſtátecżnie/ iż ktory vmárł nie wierząc w lezuſá Chriſtuſá CzechEp 78.

»chyba iż(e)by« (8): Kroleſtwo twoye/ kroleſtwo wſſech wyekow/ á nye yednego/ dwu/ trzech/ álbo czterzech. Chybá iżeby teraź ludzka moc á chytroſć Bożey ſye ſpráwye ſprzećiwić á chwałę Bożą zátłumić mogłá. KromRozm I F3v, E3, N3v; KromRozm III F6v; GroicPorz ff3v; Oczko 33v; SarnStat 588, 631.

»chyba jesliby« (3): Ieſli tylko kápłani máią roſkazánie [...] áby pod dwiemá oſobomá przyimowáli/ okaſz gdzie ludzie prośći máią inſze roſkazánie y náukę od kryſtuſá/ áby prziymowáli pod iedną oſobą? Chybá ieſlibyś chćiał rzec/ iż Pan Kryſtus dwá Teſtamenty iednego wietzorá w wielki tzwarthek vtzynił? KrowObr 200v; ModrzBaz 123; PudłFr 61.

»chyba żeby« (10): GórnDworz C8, Cc5v, Cc6v; WujJud 28v; WierKróc B3; Lecż cżáſu pokoiu gdźie woyny żadney niemáſz/ práwem trzebá walcżyć/ niebronią. Chybá żeby ſię tráfił táki cżás/ iżby ſię ſpor żadnym ſpoſobem roziąć niemogł bez oręża ModrzBaz 63, 100v, 123; SkarJedn 158; pytaſz? przyſzedłem cie káráć. Chybá żebyś rozumiał, że ſobie mam łáiáć. CiekPotr 6.

E. Nawiązuje do poprzedniego wypowiedzenia i równocześnie wprowadza zdanie okolicznikowe warunku wyłącznego, które rozpoczyna nowy okres warunkowy (3):

Połączenia: »chyba(by) ... to(ż)by« (2): Bo nie wiem by w to vgodzyl Aby to na tym nagodzył Chyba by go znowu skrzeſił Toż by mię ſmętna [!] roſſmieſzył RejJóz B7v; Owa niewiem áni rozumiem nacż ſie ony figle iego przygodzą. Bo ni do męſtwá/ ni do żadney pothrzebney rzecży/ chybá vciekáć á przed guzem vſkákowáć toby ſie wżdy ná to zeſzły. RejZwierc 164.

»chyba iżby ... tożby« (l): O ſrogi dekret á ſroga ſentencia á iſcie nieomylna Páná tego/ ktoraby nam vſtáwicżnie miáłá brzmieć w vſzach náſzych/ chybá iżby Bog był coby ſie w złoſciach kochał/ tożby mogł być Bogiem náſzym/ a wyſłuchawáć tego omylnego wołánia náſzego. RejZwierc 261.

2. W funkcji przeciwstawnej; wprowadza człon w zdaniu pojedynczym zaprzeczonym; praeter, sed Modrz (3): Y Zbáwićiel náſz przykłádem ſámego śiebie/ chce to po nas mieć/ ábyſmy drugich krewkośći znaſzáli/ á one ile być może lecżyli: ponieważ lekárſtwá nietrzebá zdrowym/ chybá chorym. ModrzBaz 58; Zákazał też/ áby żaden nic názbyt ſzeroko/ chybá krotko (á iákoby ſummę ábo krotkie praw zebránie) o práwiech niepiſał. ModrzBaz 98; Y tyś wczorá ſtyſkował ſam ná kázálnicy Ná nierząd: á iam dźiśia v ćiebie w łożnicy Nie záſtał téy Biblijéy/ chybá vzłocony Czepiec: znáć vpominek pewny cudzéy żony. PudłFr 18.
II. Partykuła; wyraża ograniczenie, wyłączność: jedynie, tylko, wyłącznie (12): ále mnie ſie thego włożyć nie widziáło/ ábowiem Bokáciuſá chybá ći Polacy znáią/ kthorzy we Włoſzech bywáli. GórnDworz B3; HistLan C; A on chodzi iákoby go teraz zdun z gliny vlepił/ á niewie co ma rzec s ſobą/ chybá potráwy toć iuż tám rozlicżne będą. RejZwierc 6lv; SkarJedn 137; Co wſzytko żeby w papieſtwie nie było/ chybá bezwſtydliwy tożby ſię tego przeć/ y o to ſię záſtáwiáć ważył. CzechEp 87; CHybá w ſerce/ miłosći proſżę/ nieudérzay/ Ale ná káżdy członek inſzy ſmiele zmiérzay. KochFr 35; Ten żywot/ chybá ſzalony pochwali. PudłFr 43; Lákomy/ powiáda/ chybá vmiéráiąc dobrze cżyni. KochWr 32; GostGosp 154; WyprPl B3, C3; Wſzyſtkę máiętność ſwoię nieborak vtyrał [...] chciałbym rátowáć chudzinę. (–) Chybá z ſwego. (–) Z moiego: bo to co ieſt twoie, Ieſt y moie CiekPotr 22.
III. Przyimek; cum G; wskazuje na wyłączenie, pozbawienie, brak: oprócz, wyjąwszy, bez; absque, excepto(-is), praeter Vulg (14): Przeto oni [...] bronią im [białym głowom] cżitania piſma głębokiego, chyba modlitw á paciorkow. GlabGad A2v; CZemu wſzelkie zwierze (chyba cżłowieka) vſzyma ruſza. GlabGad B8v; Cżemu miedźi wſzemi zwierzęti ſamice cienſze głoſi miewaią niżli ſamci (chiba ſamey krowy) GlabGad C8, A7v, F4v, K7, O6; A ya yſczie tak ṙzecz mogę Chyba woley Pana mego Niezmienie vmyſłu ſwego RejKup T; Acz potym/ gdy przyczyná vſtáwy tey vſtáłá y vſtáwá też záś vſtáłá po wſſem krzeſciyáńſtwye/ chybá Grekow á Ruśi/ ktorzy ſye yey yeſſcze dźyerżą KromRozm II x3v, o; Zaden znarodu thego nágorſſego/ nieogląda (tám tey) źiemie dobrey/ ktorąm pod przyſięgą obiecał oycom wáſzym/ chybá Kálebá ſyná Ieffonowego. Leop Deut 1/36; Nie było tho miáſto ktorebyſie ſynom Iſráelſkim dobrowolnie podáło/ chybá Eweuſſá kthory mieſzkał w Gábáon Leop Ios 11/19; Nie zoſtáwił żadnego z rodzáiu Enáchimowego/ w źiemi ſynow Iſráelſkich: chybá miaſt Gaza/ y Geth/ y Azoto/ w tych tylko ich zoſtáwił. Leop Ios 11/22, 2.Par 31/16. [Funkcja przyimka jest trudna do odróżnienia od funkcji spójnika wyłączającego człony. Dotyczy to szczególnie użyć, w których dopełniacz rzeczownika wprowαdzony wyrazem „chyba” jest składniowo zgodny z dopełniaczem przedmiotu; np. w praep GlabGad A2v, KromRozm II x3v, w Cn RejFig Ee3, RejZwierc 247v itp.].

Synonimy: I.1. jedno, tylko; 2. ale, jedno, tylko; II. jedno, jedynie, tylko; III. bez, krom, kromia, okrom, okromia, oprocz, procz.

Cf 2. CHYBAĆ

FP