Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZELEWACZ

Następne hasło: PRZELEWAĆ SIĘ »

PRZELEWAĆ (36) vb impf

przelewać (35), przeliwać (1) Phil.

Pierwsze e oraz a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie); -le- Mącz (7), -lé- (3) OpecŻyw, SarnStat (2).

Fleksja

indicativus
inf	przelewać
praes
	sg	pl
1	przelewåm
3	przelewå	przelewają

praet
	sg		pl
1	m	-m przelewåł	m pers
3	m	przelewåł	m pers	przelewali
3	n	przelewało	subst

imperativus
	pl
2	przelewåjcie

conditionalis
	sg
3	m	by przelewåł
3	n	by przelewało

con praet
	sg
3	m	by był przelewåł

inf przelewać (8). ◊ praes 1 sg przelewåm (10). ◊ 3 sg przelewå (2). ◊ 3 pl przelewają (5). ◊ praet 1 sg m -m przelewåł (1). ◊ 3 sg m przelewåł (1). [n przelewało.] ◊ 3 pl m pers przelewali (3). ◊ imp 2 pl przelewåjcie (2). ◊ con 3 sg m by przelewåł (1). n by przelewało (1). ◊ con praet 3 sg m by był przelewåł (1). ◊ part praes act przeliwając (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII (z Cn) – XVIII w.

Znaczenia

1. Opróżniać z płynu, wylewać (8)
- a. Nalewać do innego naczynia (6)
2. Wypływać ze zbiornika wskutek nadmiernego wezbrania, przedostawać się przez co; zalewać (5)
3. Pić zbyt dużo (1)
4. Trwonić przepijając lub przejadając; przen (1)
5. [Powodować falowanie; przen]
6. W zwrotach peryfr. (20)
7. Przetapiać (1)

1. Opróżniać z płynu, wylewać (8):

przelewać co [= wodę] z czego (1): [ale się obawiano, żeby woda szybowa nie zalała gór szybu Kroliewskiego, do których piec jeden od Bonera przekopano, i przeto od tego czasu tego szybu Bonerowego oprawują i wodę przaśną z tych gór przeliwają. LustrKrak II 121.] Cf Przysłowie.

przelewać co [= zbiornik] (1): ſtudnią lepiey mieć blizu: á w dworze ma ich bydź kilko/ bo wodá potrzebna. kthoreto ſtudnie cżáſow proznych przelewáć/ áby ſie wodá nie pſowáłá. GostGosp 106.

Przysłowie: Littus arare. Proverbium, Próżno co czinić/ Wodę mierzić/ Wodę z morza przelewać niektorzi mowią. Mącz 16c.

a. Nalewać do innego naczynia; transfundere Mącz, Calep, Cn; capulare, elutriare Mącz, Cn; decapulare, refundere Mącz; de vase in vas fundere Calep; defundere, deliquare, detrullare, traicere Cn (6): Refundo, Odliewam/ záś przeliewam. Mącz 140a; Calep 1080a.

przelewać z czego w co (2): Elutrio, Przeliewam z yednego naczinia w drugie. Mącz 102a, 140b.

przelewać co z czego do czego (1): BudBib b2 cf W porównaniu.

przelewać co czym (1): Decapulo, Kiellą/ álbo ſzkopcem co przelewam/ wypróżniam. Mącz 37b.

W porównaniu (1): Zaiſte ſam Ieronim piſze/ iż iako picie vtraca ſmak by nalepſze było/ gdy ie z iednego nacżynia do drugiego/ á z drugiego do trzećiego y do cżwartego przelewáią. tákże y przekład/ gdy [...] przez drugi ięzyk bywa przepuſzcżan/ niemoże być ſzcżyry ani doſkonały. BudBib b2.

2. Wypływać ze zbiornika wskutek nadmiernego wezbrania, przedostawać się przez co; zalewać; exundare Mącz, Calep; restagnare Mącz, Cn; transire Miech; diluviare Calep; constagnare, evagari, redundare, stagnare, superfluere, undare Cn (5): Restagno, exundo, Przelewam/ wylewam z brzegów. Mącz 411d; Calep 325a, 401a.

przelewać przez co (1): ácz ſą brzegi morſkie groblámi wyſokimi z dawná opátrzone/ áby zwykłe podnieſienie Morſkie po odeściu [StryjPocząt: po deszczu] długim/ záś nagle przypadwſzy przez nie nieprzelewáło StryjKron 26; [StryjPocząt 46].

Fraza: »woda przelewa [co]« (1): vſipali groblą z ziemie na czałą milę iakoby moſt, tak iż onę groblą woda niegdzie przelewa [ita ut ... aquae maris ... transeant] dla nie miſternego vſipania. MiechGlab 72.

3. Pić zbyt dużo (1): Adbibo – Nazbit pyie, Przelewąm. Calep 22a.

4. Trwonić przepijając lub przejadając; przen (1):

Zwrot: »przez garło przelewać« (1): Defrigo, id est, bona decoquo et consumo. Vtracam/ przes gárło przelewam. Mącz 80b.

5. [Powodować falowanie; przen [komu]: Włoſy kręcone wiátr iey [bogini] przelewa/ Ciáło ſzárłátna barwá zakrewa KmitaŁów A3v.]

6. W zwrotach peryfr. (20):

»krew przelewać« = zabijać, mordować; effundere sanguinem Vulg [szyk zmienny] (14): Przychodniá/ śieroty/ wdowy/ nie záſmucayćie/ áni vćiſkayćie złoſćiwie/ krwie niewinney nie przelewayćie. GroicPorz pp2v; Leop Ioel 3/19; Przecż ták nieſpráwiedliwie cżyniſz dla iednego/ Gdyż kreẃ muśiſz przelewáć/ ludu niewinnego. RejZwierz 32v; KuczbKat 325; WierKróc A3v; Muſzą tedy rádźi nie rádźi przełożeni świátá tego/ złe káráć/ y kreẃ ich przelewáć: ále nie vcżniowie Chriſtuſowi CzechRozm 254v; SkarŻyw 443; ReszPrz 63; ArtKanc Sv; Phil L4; WujNT 120, 866; obiecuiemy [...] dla róznéy wiáry y odmiány w kośćieléch/ krwie nie przeléwáć/ [...] y owſzem gdźieby ią kto przeléwáć chćiał/ [...] záſtáwiáć ſie o to wſzyſcy będźiem powinni SarnStat 115.

»krew (swoją) przelewać« [w tym: o co (1)] = ginąć lub odnosić rany (3): LibLeg 6/190; Thám [w bitwie pod Grunwaldem] Polacy pokazáli miłość przećiwko pánu ſwemu. Tám kreẃ ſwoię przed ocżymá iego przelewáli. LeszczRzecz A6v; Wcżym ſię drudzy kocháią y o co krew przelewáią/ od tego on vćiekáć chćiał SkarŻyw 482.

»krew przelewać« [o Chrystusie] = ponosić śmierć na krzyżu dla odkupienia człowieka (1): A thák [Krystus] ile cżłowiek Pośrzednik ieſt/ á ile Bog ieden z Oycem/ ile cżłowiek przycżynia ſię/ ofiaruie/ modli ſię/ ćierpi/ kreẃ przelewa. GrzegRóżn L4.

»przelewać [czyją] krew« = krzyżować Chrystusa (1): żaluycie ſie iego botz ieſt cżlowiek/ waſs brat/ z waſſégo pokoleniá/ nieprzeléwáycie iego krwie niewinné OpecŻyw 129v.

»krew przelewać« = zabijać na ofiarę (1): Iuż nie potrzebá krwie z żadnych źwierząt z nowu przelewáć/ áni zá grzechy ofiárowáć ArtKanc D18.

7. Przetapiać; conflare, fundere Cn [co] (1): GDym po trży kroć woſzcżek ſwoy z pilnoſcią przelewał/ vlała mi ſie dziwna potwora/ Iakoby wielka okrągła kula LudWieś A4.

Synonimy: 2. wyciekać, wypływać; 3. pić, pijać; 7. topić.

Formacje współrdzenne cf LAĆ.

Cf PRZELEWAJĄCY, PRZELEWANIE, PRZELEWANY

SBu