Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZESTRZEŃ

Następne hasło: PRZESTRZEŻA »

PRZESTRZEŃSTWO (13) sb n

Pierwsze e oraz o jasne; -eń- (2) Mącz, SarnStat, -éń- Strum (2).

Fleksja

	sg
N	przestrzeństwo
G	przestrzeństwa
D	przestrzeństwu
A	przestrzeństwo
L	przestrzeństwie

sg N przestrzeństwo (3). ◊ G przestrzeństwa (1). ◊ D przestrzeństwu (2). ◊ A przestrzeństwo (7). ◊ [L przestrzeństwie.]

Sł stp, Cn brak, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Szeroki, rozległy, otwarty obszar; puste, przestronne miejsce; przestrzeń (12)
- Przen (3)
- a. Możliwość swobodnego przejazdu (1)
- b. [Spustoszenie, przerzedzenie]
2. Szerokość, rozległość, przestronność, wielkość miejsca (1)

1. Szeroki, rozległy, otwarty obszar; puste, przestronne miejsce; przestrzeń; latitudo Vulg; laxamentum Mącz (12): Gotty álbo Cimbry [...] muſieli być pod poſłuſzeńſtwem Słowánow álbo Roxolanow/ dla ich ſzerokiego w polách pánowánia/ może káżdy rozumieć/ iákie tám przeſtrzeńſtwo/ iż od rzeki Wolhi áż do Dniepru ná ſto mil álbo dáley obywáli BielKron 336v, 336; Mącz 186c; pámiętay ábyś zoſtáwił przed Groblą Próg/ álbo Bórtę/ ná łokći cztérzy álbo y ná ſześć. A to dla tego Tárás robiąc ábyś miał przeſtrzéńſtwo: álbo téż czáſu łowienia Stáwu/ miał przeſtrzéńſtwo ná tych bórtách dla chodzenia y ſucho. Strum E3v; [UstWojsk 1559/81; Gdy już prawej głębokości dojdzie, kruszca gniazdo trafi, kopa to tam ubogi górnik, [...] sobie przestrzeństwo pod ziemią czyni. LustrKrak II 54; WerSposób 13].

W połączeniu szeregowym (1): Tákże też ma śię záprawdę Pan Bog cżym obrażáć na náſzę Polſkę/ ktorey dał tákie przeſtrzeńſtwo/ vrodzáie/ y do wſzelákiey żywnośći doſtátki [...]/ iż wiele inſzych źiem nimi odżywiáiąc/ wielkie nád ſámę żywność [wszyscy] zyſki ſtąd odnoſzą: z ktorych záśię nieſłycháne zbytki ſtroią. PowodPr 18.

Zwrot: peryfr. »przestrzeństwo [komu] szablą uprzątać« = powiększać terytorium walką (1): Náiezdzáli [Litwa] do Ruśi porządnieyſzą ſpráwą/ Y zwodzili z Ruſkimi Kniáźmi woynę krwáwą. Krwáwą bo ſię częſto krwią ſwoią oblewáli/ Gdy przeſtrzeńſtwo ſwym wnukom ſzáblą vprzątáli StryjKron 250.

Wyrażenie: »wielkie przestrzeństwo« (1): A gdy wſpomnimy ſobie o wielkośći Anyołow y o wielkośći od pocżątku ſwiátá duchow zbáwionych/ tu możemy rozumieć iżći tám muśi być oſiádłość niemáła/ á wielkiego przeſtrzeńſtwá potrzebuie. RejAp 182; [GrzegŻarnPos 1582 594 (Linde)].

Przen (3):

a) Wolność, wybawienie, wyzwolenie (2):

W przeciwstawieniu: »uciśliwe miesce ... przestrzeństwo« (1): ale pan moy nigdy mnie rátowáć czáſu ſwego nieomieſzkał. A ſtego ták vćiſliwego mieſcá wywiodł mię/ ná ſſerokie przeſtrzeńſtwo przeto iż łáſką ſwą nieraczył opuſćić mię. RejPs 24v.

Zwrot: »wywieść [kogo] na przestrzeństwo« = educere in latitudinem Vulg (2): RejPs 24v; I wywiodł mie [Pan] ná przeſtrzeńſtwo: zbáwił mie że mie chćiał. Leop Ps 17/20; [Leop 2.Reg 22/20 (Linde)].

Wyrażenie: »szerokie przestrzeństwo« (1): RejPs 24v cf W przeciwstawieniu.

b) Szeroka, nieograniczona władza (1):

Szereg: »przestrzeństwo i wolne panowanie« (1): Potym Witołd czyniąc ſobie przeſtrzeńſtwo/ y wolne pánowánie w Litwie/ y w Ruśi/ á práwie vmiátáiąc y vpátrzáiąc zawády ſobie przećiwne z wielkiego Xięſtwá Litewſkiego/ y z Ruſkiego/ ſkarawſzy Koributá/ nálazł przyczynę ácz nieſłuſzną y ná Włodimirzá StryjKron 497.

c) [Łatwość, wygoda:

W przeciwstawieniu: »przestrzeństwo ... ciasna droga«: Náuká Kácerſka/ iáko Káncer/ ſzyrzyłá śię w Kośćielech etc. bo łatwie Roz⟨um ludzki ku⟩ gorſzey częśći ſkłánia śię woląc po przeſtrzeńſtwie látáć; niżli ćiáſną Drogą/ s pracą/ ćiſnąc śię. HerburtArt 154 (Linde).

Zwrot: »po przestrzeństwie latać«: HerburtArt 154 cf W przeciwstawieniu.]

d) [Możliwość wydawania dużych sum pieniędzy, szafowanie pieniędzmi:

Wyrażenie: »wielkie przestrzeństwo«: rozprzedawſzy towáry/ dźiwno im było ták wielką ſummę pieniędzy pod rękámi mieć. Przytráfili śię do nich márnotrawcy/ ktorzy mieścá tákowe wiedźieli/ gdźie było pieniądzom wielkie przeſtrzeńſtwo: ábowiem ie wiedli do pań młodych/ gdźie łatwie odbyć by też nawiętſzey ſummy HistFort B7.]

a. Możliwość swobodnego przejazdu [czego] (1): (marg) Przeſtrzeńſtwo dróg. (–) Aby żaden nie śmiał od śiódméy do dźiewiątéy godźiny ná pułzegárzu/ do Wárſzáwy ná moſt wiéżdżáć/ áni w vlicach/ w mieśćie/ áni ná przedmieśćiu záćieśniáć/ zwłaſczá wozmi SarnStat 17.

b. [Spustoszenie, przerzedzenie:

Zwrot: »przestrzeństwo [w kim] czynić«: Leon [...] ze Lwicą ſwoią w woyſko nieprzyiaćielſkie tárgnął/ wielkie przestrzeństwo w ludu nieporządnym cżyniąc/ ktorzy od iego rázow iáko ſnopie ku źiemi lećieli. HistOtton 104v.

Wyrażenie: »wielkie przestrzeństwo«: HistOtton 104v cf Zwrot.]

2. Szerokość, rozległość, przestronność, wielkość miejsca (1): [tákżeć też y w domu cżłowieká wielkie^go/ do ktorego on wiele gośći muśi przyimowáć/ muśi wiele ludźi roznych [...] przypuſzcżáć/ mamy mieć wzgląd ná przeſtrzeńſtwo. CiceroKosz 73.]

W połączeniu szeregowym (1): [Rozmyślając o chwale niebieskiej przypatrz się] Mieyſcá onego iáſnośći/ ochędoſtwu/ przeſtrzeńſtwu/ doſtátkowi/ y beſpiecżnośći. LatHar 667.

Wyrażenie: »miejsca przestrzeństwo« [szyk zmienny] (1): LatHar 667; [[hutterowcy – sekta z Moraw] W każdym mieście albo wsi wedle wielości osób i przestrzeństwa mieśca mają domy, jeden, dwa albo kielko, w których pospołu mieszkają TraktKom 318].

Synonimy: 1. miejsce, plac, pole, przestwor; b. przerzedzenie, spustoszenie; 2. rozległość, szerokość, wielkość.

Cf PRZESTRONIA, PRZESTRONNOŚĆ, PRZESTROŃ, 1. PRZESTRZENIE, PRZESTRZEŃ

AĆ