[zaloguj się]
[pdf]

PRZESZŁY (677) part praet act

e jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg
mNprzeszły fNprzeszłå, przeszł(a) nNprzeszł(e)
Gprzeszłégo Gprzeszłéj, przeszłyj Gprzeszłego
Dprzeszłemu Dprzeszł(e)j D
Aprzeszły, przeszł(e)go Aprzeszłą Aprzeszł(e)
Iprzeszłym Iprzeszłą Iprzeszłym
Lprzeszłym, przeszł(e)m Lprzeszłéj Lprzeszłym, przeszłem
pl
N subst przeszłé
G przeszłych
D przeszłym, przeszł(e)m
A m pers przeszł(e)
subst przeszłé
I m przeszłémi, przeszłymi
f przeszłémi, przeszłymi
L przeszłych

sg m N przeszły (19). ◊ G przeszłégo (105); -égo (29), -ego (1) MurzOrt, -(e)go (75). ◊ D przeszłemu (4); -emu (1), -(e)mu (3). ◊ A przeszły (41), przeszł(e)go (1). ◊ I przeszłym (5). ◊ L przeszłym (54), przeszł(e)m (4); -(e)m ModrzBaz; -ym : -(e)m Diar (2:3). ◊ f N przeszłå (2), przeszł(a) (2). ◊ G przeszłéj (32), przeszłyj (1) MurzNT; -éj (5), -(e)j (27). ◊ D przeszł(e)j (3). ◊ A przeszłą (39). ◊ I przeszłą (2). ◊ L przeszłéj (25); -éj (2), -(e)j (23). ◊ n N przeszł(e) (2). ◊ G przeszłego (17); -ego (3), -(e)go (14). ◊ A przeszł(e) (2). ◊ I przeszłym (2). ◊ L przeszłym (2) CzechRozm, CzechEp, przeszłem (1) MurzNT. ◊ pl N subst przeszłé (24); -é (3), -(e) (21). ◊ G przeszłych (152). ◊ D przeszłym (6), przeszł(e)m (1) RejAp. ◊ A m pers przeszł(e) (1). subst przeszłé (85); -é (18), -(e) (67). ◊ I m przeszłémi SarnStat (3), przeszłymi (1) CzechEp. f przeszłémi (3) RejZwierc (2), SarnStat, przeszłymi (1) WujNT; -émi (1), -(e)mi (2). ◊ L przeszłych (35).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Który przeminął; dawny, stary; praeteritus HistAl, Mącz, PolAnt, Vulg, Modrz, JanStat, Cn; superior Mącz, Modrz, JanStat; prior Vulg, PolAnt, Cn; anteactus Mącz, JanStat, Cn; priscus Mącz, Modrz; antiquus PolAnt; obsoletus, pristinus, vetus Mącz; transactus JanStat; antecedens, superanteactus Cn (393): ſny pochodzą z napełnienia ciała, albo z wyprożnienia, cżaſem zmyſli przeſzłey, cżaſem z obłudy, cżaſem z myſli y z obłudy ſpołem GlabGad L4; Vmieyże też vżywać wiernoſci a cznoty Snadnie ſzcżęſcie nagrodzi twe przeſzłe kłopoty RejJóz Lv, C2v, N8v, O2v, Pv; MurzHist B2v; MurzNT 66v; GOdny ku pámiętániu ieſt ten Pſalm/ ktorego pirwſza cżąſtká zámyka w ſobye dzyękowánie zá wybáwienie przeſzłe. LubPs G2, Z6; RejWiz 116; Leop Rom 3/25; BibRadz Is 54 arg; po tych okrutnych Papieżoch będąc [papież Anastazyjus III]/ niechciał náſládowáć ich wſzetecżnośći/ y owſzem miárkował ich przeſzłe niecnoty. BielKron 173v, 305v; Monimentum, Pámiątká/ znák pámiątki cziyey/ wſzeláka rzecz która nas nápomina z czego przeſzłego/ yáko yeſt grób kámieniem położony/ napis/ tituł/ słup/ xięgi/ etć. Mącz 230d, 11a, 215d, 262b, 322c; Lékárſtwá końſkie/ od tegoż Wydawce podáné/ ktoré téż nie mniey pobłąkáne były/ iáko y przeſzłé lékárſtwá Ludzkié SienLek 164v; A záſię/ przywodząc ſobie [starzy ludzie] ná pámięć przeſzłe roſkoſzy/ przywodzą też y cżás ktorego to było/ á zátym gi chwalą iáko bárzo dobry GórnDworz H6v, H7, Ff2; GrzegŚm 38; prze nię [sprosną chuć] dobrodzieyſtw przeſzłych nie pomnimy/ Gdyż też iedno nic nie dáć á wſzytko bráć chcemy. HistLan F4; Niech ſie karzą ludzkiemi przeſzłemi ſzkodámi/ A ſtráſznemi w koło nas wſzędy przygodámi. RejZwierc 253, 5, 5v, 10v; CzechRozm 79v, 81v; KochPs 28; Y zá káznodzieię teſz ſwego/ ktorego iey był Pan Bog dał/ prośiłá pilnie áby go Pan Bog záchował/ [...] y wten cżás wſzytki iego pokuſy przeſzłe przypomináiąc/ prośiłá/ áby odnich vchowáć go racżył. SkarŻyw 583, [237], 491; CzechEp 181, 268, 381; NiemObr 114; VEnus/ nieodnawiay mi iuż przeſzłéy nádźieie/ Niech ſię móy nieprzijaćiél (wſzak wiéſz kto) nie śmieie. KochFr 71; KochMuza 27; ReszHoz 130, 132; Z káżdego kątá ſmutek y żáłość vymuie/ A prożno przeſzłych poćiech cżłowiek vpátruie. WisznTr 14; ActReg 41, 96, 135, 148; Przeſzłe wyſtępki niech v ćiebie tyle Nie ważą: iżbyś niezwyćiężney śile Swey/ gniew przydawſzy/ nas chciał wykorzenić GrabowSet V, Lv; Vpadki y niepráwośći przeſzłe/ przedziwną mocą ſwą w lepſze twoie obroćił LatHar 676, 33, 170 marg; iáłmużná oczyśćia grzechy/ y czyni doſyć zá przeſzłe grzechy. WujNT 243; Abowiemći sſtáie ſię odrzucenie przeſzłego zakonu: dla ſłábośći niepożytku iego. WujNT Hebr 7/18, s. 16, 47 [2 r.], 57, 236, 243 (12); WysKaz 23 [2 r.]; Téż wſzyſtki zgwałcenia Przymiérza/ pokoiu/ y poſtánowienia obietnic/ ieſliby któré między ſtronámi ná woynách przeſzłych przydáły ſie/ zá mocą ninieyſzéy zgody nikczemné czynimy y wniwecz obrácamy. SarnStat 1081, 6, 355, 417, 588, 631 (11); SkarKaz 245b; A ia niech będę ludźiom wyſławiony/ Ná przykład łáſką twoią obdárzony. Gdyſz mię dźiś ręká twa święta dotknęłá/ Y hárdość we mnie mą przeſzłą vięłá. CzahTr B3v; PaxLiz C3v; SapEpit B.

W połączeniu z nazwą zgromadzenia publicznego mającego charakter urzędowy [w tym: sejm (11), trybunał (2), wiec (1)] (14): ktorzy na vieczach povinni byvacz ieſtliby na ktorych prze chorobę ſwą niebeli na bliſko przyſlych vieczach, takze tez nizli na ſwoye mieiſcza zaſięda prziiſſiącz mayą iako prze pravą chorobę na przeſlych vieczach niebeli. ComCrac 15v; Diar 84; wſpomináło ſye też y tho ná przeſzłych Seymiech v nas/ owo dali Bog ná tym Seymie tá ſpráwá doydźie OrzRozm V3v; Státut Polſki w druk wychodźi pod temi czáſy/ wedle tego iákom ſye z tą rzeczą ná dwu przeſzłych Seymiech publice declárował y opowiádał. SarnStat *8; tákże kauzy któré od którychkolwiek Tribunałów przeſzłych w Woiewództwách vchwalonych przypadáły/ [...] temu Tribunałowi należeć będą. SarnStat 855, 90, 91, 104, 851, 1130 (10); SkarKazSej 695b.

W połączeniach szeregowych (21): BierRaj 21v; wybaw mie ſlugę twego. N. od wſzelkiego złego vcżynku przeſzłego/ ninieyſzego/ y przyſzłego TarDuch E2; BielŻywGlab nlb 15; Thákowa ieſt wáſzá mądroſć/ ktorą vmyſl wáſz iáſnieie thák iż też przez táiemnoſći przeſzłych rzecży/ ninieyſzych/ y przyſzłych nie odpornie wſzytki ſwoie rzecży ſpráwuiecie. HistAl F5, H2v; W tym zakonye álbo piſmye śwyętym ſą nye tylko przykazánya y zákazánya/ ále y obyáwyenya/ ták przyſzłych yáko przeſzłych y potocznych rzeczy KromRozm II i4v, b2, pv; BielKron 333; BiałKat 156; (marg) Práwą drogą kto chodzi. (–) kthory ſobie przeſzłych rzecży nic nie waży/ tylko ie ſobie ná pámięć á ná ćwicżenie rozmyſla/ przyſzłych ſie nic nie lęka/ [...] Terázeyſzych [!] [...] z weſołą myſlą vżywa RejZwierc 138v, 88; LatHar 118, 200 [2 r.], 489, 662; Piſmoć nie twierdzi iedno Kátholicką wiárę/ rzeczámi przyſzłymi/ ninieyſzymi y przeſzłymi: przeſzłe powiedáiąc/ przyſzłe przepowiedáiąc/ á ninieyſze pokázuiąc. WujNT ktv; SkarKaz 580a; Przyſzłe rzecży przeźieray [...] Ninieyſze dobrze miárkuy [...] Przeſzłe dobrze pámiętáy á vmiey ſię karáć/ Ludzkimi przygodámi CzahTr C4.

W przeciwstawieniach: »przeszły ... przyszły (7), teraźniejszy (2), obecny, nowy« (11): COkolwiek cżyniſz rozmyſlay ſie záwżdy/ A końcá pátrzay/ ná czo ma przyść káżdy. Bo przeſzłe rzecży iáko táko miną/ A terázeyſze [!] záwżdy głośno ſłyną. RejZwiercTrzec Aaa2v; Prorok nie mowi o rzecży ná potym przyſzłey/ ále o przeſzłey. CzechRozm 133v; mogą ſie też [małe dziatki] odmienić z żywotá przeſzłego w nowy gdyż ieſzcże ſtárego nie poznáły/ áni o nim wiedzą. CzechRozm 258v, 117v, 133, 133v; Ták otworzonymi ocżymá pátrzym ná chwałę Páńſką/ ktora w męce męcżeńnikow przeſzła ieſt/ ále w dzielnośći y ſkutkach/ obecna ieſt. SkarŻyw 567; ArtKanc Mv; ActReg 108; należy ná opátrznégo Páná przeſzłych rzeczy pámięć máiąc/ pilno przeglądáć przyſzłé SarnStat 369 [idem] 382.

W charakterystycznych połączeniach: przeszły(-e, -a) boj, boleści (2), ceremonije, chwała, daniny, dary, dobrodziejstwa (3), frasunki, gniew, godność, grzech(y) (22), hardość, kłopoty (3), lekarstwa, majętności, nadzieje, nakłady, niecnoty, niefortuny (2), niegodność, nieprawości (2), niewdzięczność (2), obietnice, obyczaje, ofiara, pobory (3), pociechy, pokusy, porażki, porządki, posługi, postępki, pożądliwości, pożytki, praca(-e) (2), przygody, przyjaźni, rozkoszy (3), sakrament, służby, smętki, sposoby mowienia, stan, stare summy, szkody (3), troski, trudności, uczynek, upadki (2), utrapienie, wojny (6), wybawienie, wysługi(-a) (2), występek (3), zaburzki, zakon, zasługi (2), złączenie, złości (4).

Wyrażenia: »dawno przeszły« (1): Prawdá to ieſt/ iż wedle litery mowi [Bóg] o onym wybáwieniu Izráelcżykow/ z niewoli Egiptſkiey/ ktory do źiemie obiecáney doprowádził/ názwawſzy gi ſynem ſwoim pierworodnym. Ale to co on wedle litery / o rzecży dawno przeſzłey/ wſzyſtkim przycżyta/ to też Ewánieliſtá zoſobná Iezuſowi Pánu nieiákim ſpoſobem duchownym przypiſuie CzechRozm 143v.

»dzieje przeszłe; przeszła historyja« (1;1): Grekowie ie [Trojan] nád nádzyeię ich zwoiowali/ y okrucieńſtwo nád nimi vcżynili. Ale to ſą wymyſlne rzecży/ ku przeſzłej hiſtoryey nie zależą. BielKron 61; GostGospSieb +2v.

»już przeszły« = iam praeteritus JanStat (5): CzechEp 168; (nagł) Pozew przepełzłégo przypozwu. (–) KTóry ćię przypozywa do gotowégo pozwu przepełzłégo/ który iemu przepełzł ná Rocéch Ziemſkich w N. iuż przeſzłych: którym ćię był pozwał o to/ rć. SarnStat 1246, 1247 [3 r.].

»przeszłe rzeczy; przeszła rzecz« = praeterita HistAl, PolAnt, Mącz, JanStat, Cn; priores PolAnt; antea facta, antegesta Cn [szyk 46:20] (65;1): BierRaj 23; BielŻywGlab nlb 15; Cżemu myſląci o rzecżach przyſłych głowę na doł zchylaią. (–) Bowiem pamięć ieſt w tile głowy gdzie ſą zachowane wſzythkie przeſzłe rzeci GlabGad B3; Bo acz teraż naſze ſercza pocżęſći ſie ſmieią Ale wiecżnie z przeſlych rzecży ſnadz nie otrzezwieią RejJóz P2; HistAl F5, H2v; ktory [Bóg] yeſt doſkonáła mądroſć wyeczną á nyezmyerną mocą złączoná/ á wſſyſtkye ninyeyſſe/ przeſſłe/ y przyſſłe rzeczy w ſobye ogárnyáyąca KromRozm II b2, i4v, pv, t4; KromRozm III B7; LubPs Z4v; RejWiz 18, 185; Przeſzłe rzecży hámuią/ ſwiát s przypadkow rády. RejZwierz A6v, A4; Abowiem oto ſtwarzam nowe niebo y nową ziemię/ á rzecży przeſzłe w pámięći nie będą/ áni ſię więcey tkną ſercá. BibRadz Is 65/17, I 371b marg, Sap 11/13; Cżłowiek záprawdę ktory ſie rozumem przyrodzonym ſpráwuie/ ná cżás od Páná Bogá pożycżonym/ ná trzech rzecżách opátrzność ſwoię ma ſádzić/ tho ieſt/ ná przeſzłey/ ninieyſzey/ będącey. BielKron 333, 107v, 131v, 320v, 333v; Ktoryż tedy żywot może być/ albo roſkoſznieyſzy albo pożytecznieyſzy/ iedno vſtawicżnie cżytać/ álbo piſać/ yżebyſmy s cżytania przesłych ſie rzecży wywiadowali KwiatKsiąż H, G4v; Prognosticon, Práktyká rzeczy przeſzłich przeyźrzenie. Mącz 147b, 163c, 189c, 304a, 305c, 350d; BiałKat 156; Bo thák vcżą Mędrcy/ iż to poććiwemu przyſtoi przeſzłemi ſie rzecżámi ćwicżyć/ á przyſzłe ná pilney piecży miewáć. RejZwierc 154, 88 [2 r.], 138v; RejZwiercTrzec Aaa2v; BudBib I 296d marg, I 301d marg; CzechRozm 53, 133, 133v [2 r.], 143v; Toſz cżynią [odstępują od Pana Boga] owi co ſię do cżárownic y cżárow po pomoc vciekáią/ ábo wiádomość rzecży przyſzłych y przeſzłych táiemnych (ktore ſobie Pan Bog zoſtáwuie) ludziom/ y náukom ich omylnym przypiſuią. SkarŻyw 173; KochTr 25; Záczymby y nieſmiertelność duſze práwie zágásłá/ ieſlibyſmy áni przeſzłych rzecży pámięći rozmyſláli/ áni przyſzłych zdrową porádą/ y od ſtárſzych wziętym przykłádem vprzedzáli. StryjKron A, 742; CzechEp 168; ActReg 61, 96, 116, 161; Monumentum – Pamiątka, przeſzłei rzeczi. Calep [673]a; LatHar 662; WujNT ktv [2 r.]; SarnStat 369, 382, 398, 453, 714, 906; Vyźrzáłá [Maryja] rzeczy przeſzłe/ ninieyſze/ y przyſzłe/ á wſzytki zákryte/ y táiemne/ ktore ſam P. Bog iey obiáwił. SkarKaz 580a; CzahTr C4.

»przeszłe sprawy; przeszła sprawa« [szyk 4:3] (5;2): BielKron 333; Ale kto poyźrzy w one ſpráwy przeſzłe Papieżow Rzymſkich/ obacży/ poki z ſto mocy mieli/ iáko znácżnie/ y gwałtownie/ Monárchy świeckie z mieyſc ſpycháli NiemObr 167; ActReg 107, 109; [grzech] Przećiwko Dźiewiątemu y Dźieśiątemu [przykazaniu]. ZEzwolenie ná myſl ábo ſpráwę niecżyſtą/ przeſzłą/ ninieyſzą/ ábo przyſzłą/ y w niey kochánie. LatHar 118, 200 [2 r.].

»przeszły żywot« [szyk 3:2] (5): [Jan i Apostołowie nurzali tych] ktorzy ſie káiáli przeſzłego żywotá/ y grzechy wyznawáli. CzechRozm 257, 258v; ſtworzyćiel y Pan Bog náſz [...] wſpomniał ná święty przeſzły żywot iego [Teofila]/ gdy ſłużył kośćiołowi/ gdy opátrował wdowy SkarŻyw 172; CzechEp 427; GórnTroas 29.

Szeregi: »abo przeszły abo będący« (1): ludzye gdy pokutuyą tedy abo za grzech przeſzly abo bądączy PatKaz III 137v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»dawny a przeszły« (1): Przeto wſzelki ma ciągnąć aby miał mądroſć ktoraż ſie we trzech rzecżach zamyka: aby wſzelki vmiał ninieyſze rzecży ſprawować, dawne á przeſzłe pamiętać, á na cżaſi prziſzłe zawſze mieć bacżnoſć BielŻywGlab nlb 15.

»i przeszły i dzisiejszy« (1): Niech więc y pod obłoki rozum cżáſem gmerze. Vważáiąc y przeſzłe y dziſieyſze rzecży RejWiz 18.

»przeszły albo minęły« (1): Przeſzłych rzecży álbo minęłych/ ludzka ſtárożytność też piſáć nie zániedbáłá BielKron 333v.

»(tak) przeszły jako i (albo) niniejszy« [szyk 2:1] (3): BierRaj 23; BielKron 333; Sákrámentóm ták przeſzłym iáko y ninieyſzym dał [Chrystus] ſkutek y moc tę/ którą miáły/ y máią: á to áby ták zacną y thák wielką ofiárą wſzyſcy byli poświęceni. BiałKat 296. [Ponadto w połączeniach szeregowych 19 r.]

»(ani, tak, i, jako, nie tylko) przeszły, (ani, i, a, a(l)bo, jako i, tak i, ale i, ale też) przyszły« = praeteritus et futurus JanStat [szyk 17:7] (24): KromRozm II t4; KromRozm III B7; Abowiem tákowa wiárá ſámá tylko/ wſzelkiego tzłowieká ſpráwiedliwym tzyni/ przed Pánem Bogiem/ kthory ią ma/ bes wſzelákich zaſlug przeſſlych álbo przyſſlych KrowObr 55v, 44; BibRadz I 371b marg; [Oktawiusz] Kościoł Ianuſá ktorego zá bogá walecżnego mieli/ á málowáli o dwu twarzach/ rozumieiąc iż wiedzyał przyſzłe rzecży y przeſzłe/ zámknął ná známię pokoiá BielKron 131v, 320v; Mącz 163c; záwżdy z beſpiecżnym á z weſołym ſumnieniem ſtać możeſz przed oblicżnoſcią iego [Pana]/ nic ſie nie lękáiąc áni przeſzłych/ áni przyſzłych zaburzek/ áni żadnych niebeſpiecżnosći ſwiátá tego. RejAp 3v; RejPos 295; RejZwierc 88, 154; ktorey [zasługi Pana Chrystusowej]/ sſtawſzy ſie vcżeſtnikámi w tym Sákrámenćie/ łáſkę Bożą y grzechow przeſzłych odpuſzcżenie/ y od przyſzłych vchowánie y obronę mamy. WujNT 223; CzechRozm 53; SkarŻyw 166, 173; KochTr 25; StryjKron A; ActReg 61, 96; A ten Státut ma ſie śćiągáć nietylko ná przyſzłé rzeczy/ ále téż ná przeſzłé. SarnStat 398 [idem 714], 453, 714; Kiedy one Maendes zeſzły ſię w gromádę/ O cżárách y o guſłách cżyniły więc rádę: Iedná drugą vcżyłá/ [...] Iáko wrożyć ná ręku: iák poznáć przygody/ Ták przeſzłe iáko przyſzłe/ pożytki y ſzkody. KlonWor 7. [Ponadto w połączeniach szeregowych 19 r.; w przeciwstawieniach 5 r.]

»przeszły i skończony« (1): Pan Chriſtus przez weſele ſynowi od oycá ſpráwione/ nie rozumie żadnego wćielenia: áni vcży o rzecży iuż przeſzłey y ſkońcżoney: ktoraby iuż w wćieleniu muśiáłá byłá mieć koniec CzechEp 168.

»przeszły i sprawiony« (1): Chrześćiánie przeſzłey y ſpráwioney ofiáry Páná Chriſtuſowey pámiątkę obchodzą WujJud 236v.

»stary (a. zastarzały) a przeszły« [szyk 2:1] (3): Mores prisci, Przeſzłe á ſtáre obyczáye. Mącz 322c, 305c, 350d.

»przeszły i świeży« (1): niech to v śiebie vważą/ iáko wielkié vmnieyſzenié Krześćiáńſtwá ztąd przyſzło: ná przeſzłé porażki/ y ná té świéże niech wſpomnią OrzJan 71.

»(i) przeszły a (i, albo) teraźniejszy« [szyk 3:1] (4): ZapKościer 1582/32v; Bog zna ze naymnieyszey pociechy nie mąm y zprzesłych y zteraznieyszych trudnosci widząc co publice y privatim navspokoieniu wRptey nalezy ActReg 88; GostGospSieb +2v; Z ktorego ſkárbu Rzeczypoſp⟨olitej⟩ ábo więc z Poborow teráznieyſzych y przeſzłych/ ták Polſkich iáko y Lite[w]ſkich/ gdybychmy dobrá Rzeczypoſp⟨olitej⟩ ad rationem quingentorum millium nie dawno záſtáwione wykupili/ [...] tedyby y to byłá wielka pomoc do augmentácyey tego ſkárbu Rzeczyp⟨ospolitej⟩. VotSzl D3v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.; w przeciwstawieniach 2 r.]

W przen (1): Rozum [...] na przeſzłe/ ninieyſze/ y przyſzłe rzecży oko máiąc/ z nich rozmáitych áffektow pobudkę bierze LatHar 662.
α. W funkcji rzeczownika: »przeszłe« = przeszłość (2): BudBib I 296d marg; Czymem ſie przedtym dręczył/ teraz ſie lekuię. NIC mi o przeſzłé/ áczem doznał ná ſie trwogi/ Lecz teraz ſnádnie mogę vśieść miedzy bogi OstrEpit A4.
a. O czasie (132):

W połączeniach szeregowych (6): Doſtoynoſć tey [liczby trójcy tj. trzy] z tąd ſie vkazuie/ iże oto wſzelki cżas na trzy ſie cżęſći dzieli/ przeſzłą/ ninieyſzą/ y przyſzłą/ wſzelka theż rzecż/ abo była/ abo ieſt/ abo będzie. KłosAlg A2v; ninieyſze cżáſy tobie lepſze ſą niż przeſzłe álbo przyſzłe BielKron 80v; RejAp AA4v; RejPosWiecz2 94v; CzechEp 68; Siłá obaczyć trżebá/ patrżáć ná prżeſzłe/ ná teráznieyſze y ná prżyſzłe czáſy temu/ kto práwá ſtánowić/ á w dobre obyczáie ludźi zápráwić ma. GórnRozm L2.

W przeciwstawieniach: »przeszły ... przyszły (4), niniejszy (2), nowy, teraźniejszy« (8): Nie mowże/ Przeczże czáſy przeſzłe były lepſze niżli ninieyſze? BibRadz Eccle 7/11; GórnDworz H7; BudBib 4.Esdr 4/42[44], 43[45]; Ktorym [argumentem ksiądz Powodowski] okázuie tę zacność nowego przymierza/ nád przeſzłe cżáſy. CzechEp 268; GrabowSet H2v; Státut káżdy ná przyſzłé czáſy pátrzy/ nie ná przeſzłé. SarnStat 49; PaxLiz B2.

Wyrażenia: »przeszłe czasy (przeszły czas)« = tempora praeterita JanStat; priores dies PolAnt [szyk 24:17] (41): Acż to cżáſem v drugich bywa rzecż namnieyſza/ Kiedy co potrzebnego w rozmowach ſłychamy/ Iż to przy ſwey pámięći długo záchowamy. A potym rozważáiąc iż ſie tym ćwicżymy/ Cżás przeſzły y przygody ná pálcoch licżymy. RejWiz 68, A4v; RejZwierz bb4, 130; BibRadz Eccle 7/11, I 353v, Eccli 2/10[11]; BielKron 80v, 81; KwiatKsiąż H; SarnUzn C; RejAp AA4v; Táż przycżyná ia wierzę przywodzi náſze ſtárce ktemu/ iż przeſzłe cżáſy chwalą/ á teraźnieyſze gánią GórnDworz H7; RejPosWiecz2 94v; A gdy ták ſpráwiſz ſtan ſwoy y przyrodzenie ſwoie/ tedić iuż żadny cżás dármo nie wynidzie. Bo przeſzły cżás będzieſz pámięthał y im ſie ćwicżył s cżytánia ſpraw onych zacnych mądrych/ á poważnych ludzi. RejZwierc 19, 136v marg, Bbbv; BudBib 4.Esdr 4/42[45], 43[45]; CzechRozm 103; CzechEp 68 [2 r.], 250, 268 [2 r.]; NiemObr 80, 172; ReszPrz 98, 109; Iużći ná tym doſyć/ żeſmy on przeſzły cżás wyżyli/ według woley Pogáńſkiey WerGośc 209; GórnRozm L2; ActReg 138; WujNT 754; SarnStat 49, 413, 439, 542, 1198, 1242 [2 r.], 1244.

»dawno przeszły« (2): Mącz 322c; Tedy ſię w tym nie cżuie X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ iż Ian nie mowi o cżáśie iuż tám dawno przeſzłym/ ále o tym ktory zá niego był: piſząc to co ſłyſzał y widźiał CzechEp 250.

»przeszłe dni« [szyk 1:1] (2): CzechEp 268; Przyſzłych ſię lękam/ przeſzłych dni żáłuię GrabowSet H2v.

»dobrze przeszły czas« = dobrze przeżyte życie (1): Choćby kto grzéchem kogo chćiał hánbić ze złośći/ Bóg ſam/ który przenika ſerdeczné ſkrytośći/ Wyzwoli go z fráſunku: [...] Od tego ſye ſpodźiewać kaźniéy y zapłáty/ Dobrze przeſzlégo czáſu zyſku álbo ſtráty. ZawJeft 22.

»już (przed tym) przeszły« = iam praeteritus JanStat (4): [Wszystkie znamiona i cuda, które czynił Mojżesz] przypiſáne do kſiąg Moyżeſzowych po śmierći iego/ nie śćiągáią ſie áni do cżáſu/ iuż przed thym przeſzłego/ áni też do cżáſu ná potym przyſzłego/ ále tylko do cżáſu onego/ ktory był zá żywotá Moyżeſzowego. CzechRozm 103; Który ćię pozywa o to: iż niechceſz mu zápłáćić ſto grzywien pieniędzy pewnégo długu: któréś miał iemu zápłáćić ná czás iuż przeſzły/ á niezápłáćiłeś SarnStat 1242; IZ ty ręczyłeś zá ſzláchetnégo N. z N. zápłáćić dwádźieśćiá grzywien pieniędzy/ ná czás iuż przeſzły SarnStat 1244, 1242.

»lata przeszłe« = aetas superior, prisca secula Mącz; anni proximi Modrz [szyk 4:3] (7): BielKron 418v; Mącz 322c, 435a; ModrzBaz 140v; Bo wspomniymy sobie lata przeszłe za Zygmunta zdały się bydz aurea secula. ActReg 22; GrabowSet I4v; IVż temu lat śiedmnaśćie/ moi wielce Miłosćiwi Pánowie/ iáko puśćiwſzy ſie Dworu/ v którégom látá przeſzłé ſwoie trawił: [...] vśiadłem ná oyczyſtéy roli JanNKar A2.

»mało przeszły« = niedawny (1): kto pomni máło przeſzłe cżáſy/ álbo cżyta pirwſze piſmá Polſkie: ieſliże ięzyk/ álbo wymowá/ álbo káżdy iny kſtałt dziſieyſzych Polakow/ ku pirwſzym terminom Polſkim ieſt podobny RejWiz A4v.

»niedawno przeszły« = niedawny (1): To iednák ieſt dźiwna rzecż/ że po te látá nie dawno przeſzłe [hisce annis proximis]/ Posłow źiemſkich bárzo wiele ná ſeymiech bywáło/ ktorzi o zgwałcenie teſtámentu Bożego/ [...] mowili ModrzBaz 140v; [Także i przeciw Fraymowi tenże burmistrz świadczył się, że on dom swój narożny budując czasu niedawno przeszłego w roku przeszłem blisko wypuśćił budowanie na ulice. DokumPłock 1579 nr 722].

»teraźniejszy przeszły« = niedawny (1): dotego ludzie są temi dissensiami y teraznieyszym przeszłym czasem, znędzeni, zubozęni ActReg 138.

»przeszły wiek« = dotychczasowe życie (2): IEſli ztąd iáką roſkoſz ma człowiek cnotliwy/ Gdy wſpomina ná przeſzły wiek ſwóy świętobliwy/ [...] Wieléś ty/ Ianie/ ſobie pozyſkał rádosći Ná czás potomny z téy to niewdźięcznéy miłosći. KochFr 107; PaxLiz B2.

»przeszły wiek« = przeżyte życie (1): Zborze Páńſki zápłákni/ zgáſłá świecá w tobie [...] Oná [matka] z cżąſtek twych iedná á potrzebna byłá/ Ktora niewinnie wſzytek ſwoy przeſzły wiek żyłá. WisznTr 7.

»przeszłe wieki (przeszły wiek)« = dawne czasy (dawny czas) (2): Castigator seculorum, Który przeſzłe wieki karał. Mącz 415c; Strunámi ſwemi/ y vczonym ſpiewániem ták ſię popiſuie/ Ze też przeſzłemu Wieku máło vſtępuie. Prot E.

Wyrażenia w funkcji przysłówka (61):~ »przeszłych czasow (przeszłego czasu); przed przeszłemi czasy; za czasu przeszłego; w przeszłych czasiech; [przeszłym czasem]« = w przeszłości; praeterita tempora Vulg; anteacta a. transacta tempora JanStat [szyk 30:4] (29;3;1;1): Tich przeſlich Czaſchow bil pyotr Voyewoda oczyecz Ilyaſſow y panem bil atheraſz on vmarl LibLeg 11/162, 11/62v, 140v, 165v; RejPs 113; KromRozm II t2v; Ieſtli co/ o czymby kto mogł rzec/ Pátrzayże/ to nowa rzecż? Iużći to było przeſzłych cżáſow [Iam fuit in seculis] kthore były przed námi. BibRadz Eccle 1/10; Mącz 10d; RejPosWstaw [213]v; Spráwiedliwośćby rychley ták prawie niſzczáłá/ Bowiem tych przeſzłych czáſow przedáyná bywáłá. MycPrz I B2v, I B3, B3v, C3 [ 3 r.], II A3v; Wſzyſtkoſmy więc tych tzáſow przeſzłych ták mawiáli: Giniem WierKróc A4v, Av; CzechRozm 185; Ktorzy [posłowie greccy] ſie tego v nas domagáią/ Aby Helená byłá im wydaná: Ktorą w tych cżáſiech przeſzłych ALEXánder [...] Vnioſł od mężá KochOdpr A3v; ActReg 121; GostGosp 96; Phil R4; Niech znam ia nędznik kiedy/ gdy iuż wieku mego Mnieyſzy kres/ niż go było/ zá cżáſu przeſzłego. GrabowSet E4v, Bv; WujNT 1.Petr 4/3; [proszeniśmy są] abyſmy Ziemię Wołynſką/ która przed przeſzłémi czáſy zupełnym á cáłym Práwem do Korony Polſkiéy záwſze należáłá/ téyże Koronie/ to ieſt/ Króleſtwu Polſkiému przywróćili SarnStat 1186, 386, 906, 908, 1037, 1053, 1057; CzahTr Kv; [DokumPłock 1579 nr 722; ZapWpolActCon 1531 122/nlb 2].

»przeszłych dni; w przeszłych dniach« = w przeszłości (1;1): Superioribus diebus, Przeſzłych dńi. Mącz 435a; Stáwił ſye nam w przeſzłych dniách z iákąś twarzą ſrogą ZawJeft 22.

»przeszłych lat« = w przeszłości; annis superioribus Modrz, JanStat; anteacta vita Mącz; memoria superiore Modrz (17): GDym przeſſlych lat [...] tu wty ſtrony do Polſki przyſſedł/ [...] Myſliłem mowę polſką ij xięgi polſkie moym nakłádem wybiyáć March1Wiet Av; W ten cżás też Luteryani roſpiſali kſiążki/ mieniąc być Papieżá Antykryſtem/ y przycżyną wálki/ ktory przeſzłych lat łotry náymował/ áby ſzoſtą źiemię palili BielKron 227, 199, 226, 293, 310, 418, 447v; Mącz 11a; Ci to [Kozacy] przeſzłych lat za Wiedniem w gorách y w Rákuſiech wielkie ſzkody pocżynili BielSpr 53; powiedáią o nieiákim Kállimáchu/ że przeſzłych lat/ námawiał Krolá Ianá Olbrychtá ná tákowe rzecży/ ktore należáły ábo ku wygubieniu/ ábo przynamniey ku nawątleniu zacnośći ſtanow ModrzBaz 21v, 21v, 120, 120v; BielRozm 10; SarnStat 879, 1238.

»od przeszłych lat« = od dawna (1): Lecz teraz [...] máiąc chuć przyść do was od wiela przeſzłych lat [praecedentibus annis]: Kiedykolwiek poydę do Hiſpániey/ ſpodźiewam ſię że támtędy idąc vyźrzę was WujNT Rom 15/23.

»przeszłych wiekow (przeszłego wieku); w przeszłych wiekach« = w przeszłości; praeteritis generationibus PolAnt, Vulg; superiore aetate Modrz (6;1): KromRozm III E5v; BudNT Act 14/16[15]; Byli niektorzi przeſzłego wieku/ ktorzi co naprzednieyſze beneficia ſámey śláchćie zá przywileymi áż z Rzymu otrzymánemi/ przyſądzáli. ModrzBaz 132v; Ták ieſzcże ſtárſzy Tertulian ná Heretyki woła. [...] niech ſię rozpytáią wprzeſzłych wiekách maiąli ſucceſyą od początku idącą SkarJedn 33; WujNT Act 14/15; ſłuſzny ſąd Páńſki dopuſzcżał głody y zárázy morowe/ cżęśćiey niż ktorych przeſzłych wiekow. PowodPr 7; SkarKaz 40a. ~

Wyrażenia w funkcji przymiotnika (15):~ »[co] przeszłych czasow (przeszłego czasu)« = dawny, stary; praecedentia a. praelabentia tempora Mącz; tempora praeterita Modrz [szyk 6:1] (7): IAko ieſt wiek pierwſzy plagą powodzi ſkarány od Bogá prze ludzkie wyſtępki/ ieſth rzecż thym wiádoma/ kthorzy dowćipem ſwym obacżáią álbo ſie dowiáduią przemiennośći przeſzłych cżáſow. BielKron 296; Digerere acta seu tempora, Dzieye przeſzłich czáſów rządnie ſpráwić. Mącz 145b; Secundum consuetudinem praecedentium temporum, Wedle zwyczáyu przeſzłych czáſów. Mącz 427b, 180d, 303d; Cżás iuż áby wżdy kiedy rzecży przezwiſkam ſwoiem były wrocone: niech będą popráwione przeſzłego cżáſu omyłki ModrzBaz 133, 143v.

»[kto, co] przeszłych lat« = dawny, stary [szyk 3:1] (4): Chronici libri, Xięgi dzieyów á pámiątká lat przeſzłych. Mącz 52c, 52b; SarnStat 6; Co ma nád ćię on Neſtor przeſzłych lat wymowny? Ktoremuś ty we wſzytkim Oycże moy ieſt rowny? SapEpit B.

»[kto, co] wiekow przeszłych (wieku przeszłego)« = dawny, stary [szyk 3:1] (4): ták poſpolicie potomni ludzie cżynią/ iż więcej czoś o przeſzłego wieku ludziech rozumieią/ y formuią ie ſobie w wyſzſzych cnotach/ y doſtoieńſtwie/ niż w kſięgach o nich ſtoi GórnDworz V4v; Bo pátrzay/ chociay nie mieli żadney burdy/ áni ran/ áni guzow/ oni zacni Philozophowie wieku przeſzłego/ [...] Ale zawżdy walcżyli á wielką burdę vſtáwicżnie mieli z niecnotámi á z rozmáitemi ſpráwámi ſwiátá tego RejZwierc 23; CzechEp 190; GrabowSet Q2v. ~

Szeregi: »przeszły a minęły« (1): yakosz tich przeſlich a mynelich czaſſow pyſal do nas pana swego [...] Sędzia Zamkv naschego Oczakowſkiego opowiadayacz o barzo wielkych ſzkodach y o niepokoyv ſwim LibLeg 11/62v.

»i nasz i przeszły« (1): ktorego práwá/ iáko ludźie vkrzywdzeni/ y obćiążeni bywáli/ świádcżą y náſze cżáſy/ [...]/ y przeſzłe NiemObr 172.

»przeszły i niniejszy« (1): Iáko známienita y potrzebna przeſtrogá duchá Bożego ieſt/ cżáſy przeſzłe y ninieyſze okázuią NiemObr 80. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r., w przeciwstawieniach 2 r.]

»(ani, tak, i) przeszły i (ani, jako i) przyszły« [szyk 7:1] (8): á wiele trapienia ma cżłowiek/ gdyż niewie przyſzłych y przeſzłych cżáſow/ áni ich może poznáć przez żádnego poſłá. BielKron 81; a przes piſanie ninieyſze rzeczy potomnym ludziom [abyśmy] zoſtawowali/ a tak y przeſzły y prziſzły cżas/ ſobie wſpoſobiemy/ y w nich biegli będziemy KwiatKsiąż H; ponieważ IEHOVAH tho ſłowo thoż znácży że Bog y ſam ieſt przez ſię/ y inym eſſenciey [...] vdziela. [...] Ieſt/ ktory niema áni praeteritum áni futurum, tho ieſt/ áni przeſzłego cżáſu áni przyſzłego/ ále záwżdy á záwżdy ieſt. SarnUzn B8v, C; CzechRozm 103; Bo w wiecznośći nie máſz czáſu przeſzłego/ áni przyſzłego/ ále vſtáwiczne dziśia. WujNT 754; SarnStat 542, 1198. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r., w przeciwstawieniach 4 r.]

»stary a dawno przeszły« (1): Prisca secula, Stáre á dawno przeſzłe látá. Mącz 322c.

»(i) przeszły albo (i) ten« [szyk 1:1] (2): Annales. Dzieye roczne/ To yeſt/ Hiſtoria gdzie wſziſtky przigody y yne rzeczy które ſie kolwiek czáſów tych álbo przeſzłych przetocziły/ bywáyą ſpiſowáne. Mącz 10d; SkarKaz 40a.

b. O ludziach (19): LubPs gg4; żaden niebył rowien thobie z Krolow przeſſlych przez wſſyſtkie dni minęłe. Leop 3.Reg 3/13; [papież Sergiusz] Był wychowániec przeſzłych Papieżow/ przeto ſie od nich nic nie odſtrzelił w ſpráwie poſpolitey rzecży. BielKron 171; ieſlićby cięſzko mowić/ [...] tedybyś ſobie cżytał Philozophy/ hiſtoryki piękne/ ony ich wdzięcżne ſpráwy y roſpráwy/ tákże theż ſpráwy y poſtępki ludzi przeſzłych/ ludzi mądrych/ ludzi ná wſzem rozważnych RejZwierc 160; GórnRozm E2; ActReg 107; [obiecujemy] roſkázáć [...] áby té kśięgi przeſzłych Stároſtów ták ná inné Stároſtwá wſtępuiących/ iáko zchodzących/ y od innych żywiących były włożoné w ſkrzynkę/ álbo w ſkrzynię oſobliwą SarnStat 538; Przywiléy Królá Zygmuntá piérwſzégo, potwiérdzáiący wſzytkich przeſzłych Królów vſtáwy SarnStat 940, 415 [2 r.], 538 [3 r.], 938 [4 r.], 1146.

W charakterystycznych połączeniach: przeszli krolowie (3), ludzie, panowie (2), papieże, podskarbiowie (2), starostowie (8).

Wyrażenie: »już przeszły« (1): Y ważnieyby było infinitivum nieſkońcżony mowię cżás dáć boſtwu (gdyby iy mogł był kędy X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ náleść) ktorego dowieść chćiał/ niż iy Abráhámowi iuż przeſzłemu muśieć przyznáć CzechEp 68.
c. O tekście i wypowiedziach: napisany, wypowiedziany, zamieszczony w poprzedzającym tekście, poprzednio wydany (35): MurzOrt B3; W Przeſzłych Kſyęgách było Nápomienienie [!]/ iáko ſye Człowiek ſpráwowáć ma w życiu ſwoim/ Aby tym ſnádniey zdrowie záchowáć mogł. SienLek 31v, 45, 193, Xxx; á o pánu Kriſkim theż/ nie inácżey dzierżę/ s przeſzłych ſłow iego. GórnDworz V3; Nie inákſzą ſummę náuki Apoſtolſkiey znioſł Páweł ſ. w I. liſcie do Kor. w XV. káp. á do Rzym. w X. ktory też y w III. kápit. do Ephezow ſwiádſzy że w przeſzłych dwu kápithułach wyłożył ſwoie poznánie Páná Kryſtuſá w táiemnicy. RejPosWstaw [1433]v; Acżkolwiekeś iuż przedtym ſłyſzał zmienkę mieyſcá tego/ y z przeſzłych odpowiedzi/ mogłeś ſie náucżyć wyrozumienia iego: wſzákżemi ieſzcże ná to twoie pytánie nie ćięſzko będzie nieco odpowiedzieć CzechRozm 37v; A co ſie tknie cżąſtki tey. y żeby oná záwżdy przeſzłe ſłowá z pozad idącemi złącżáć miáłá/ tedy mi to dziwna/ iż tego nie pámiętaſz/ co ſie o tym mowiło CzechRozm 64; Lecż iż ſie iuż przedtym o ſkáżoney náturze náſzey nieco w rozmowách przeſzłych dotykáło: przeto mi ſie ták zda/ iż ſie nam tym długo báwić nie trzebá. CzechRozm 206v; Acżeś to mogł z przeſzłych ſłow moich y ſam obacżyć/ [...] wſzákżeć to iáſniey ſámymi ſłowy Chriſtuſowymi pokażę. CzechRozm 264v, 37, 71, 147, 157, 179, 190, 201; Gdyż ſię to w przeſzłych kśiążkách z ſámego wyznánia K⟨iędza⟩ K⟨anonika⟩ pokazáło/ iż Troyce/ iſtnośći/ perſon/ dźiećiokrzcżeńſtwá etc. w piſmie ś. nowego przymierza nie máſz. CzechEp 361, 20, 199, 344, 348; Lecż iż tákiego przynaglęnia do chrztu oni przednieyſzy [ludzie wierzący]/ nie vżywáli: iuż ſię to z przeſzłych dowodow/ y przykłádow pokazáło. NiemObr 149; WujNT przedm 2; NAydówánié obyczáiu/ którymby poczćiwie záſłużeni ludźie nagrodę przyſtoyną ſłużbóm ſwym mieli/ záchowáné było do Séymu tego Conſtituciámi przeſzłémi SarnStat 79, 88, 89, 104, [1023], 1131; PowodPr 80.

W przeciwstawieniu: »przeszły ... pośledni« (1): Wydawcá tych Kſyążek/ áczkolwiek więcey piſał niżli ty troie kſyęgi: ábowiemći y ty drugie piſał/ ktore poniżey ſtoią: iedno iż ty przeſzłe troie/ były nieco porządniey/ niż ty poślednie piſáne/ y nie thákem wiele w nich popráwiał: przeto on iákoby rzecz doſkonáłą/ tym dokończeniem záwárł. SienLek 44.

W charakterystycznych połączeniach: przeszłe dowody, figury, kapituły, konstytucyje (5), księgi (książki) (7), listy, odpowiedzi, pisma, powieści, przykazania, przykłady, rozmowy (4), słowa (6), statuty (2), świadectwa (2), uchwały, wywody.

Szeregi: »przeszły i przyszły« (1): MY Ian Olbracht/ z łáſki Bożéy Król Polſki/ [...] poniekąd zálécáiąc ſtátuty przeſzłé/ y ſtánowiąc téż przyſzłe. Y téż dla wiela przypadków przypádłych nowé poſtánawiamy. SarnStat 28.

»przeszły, wyższej opisany« (1): Ale iż to nie ták rychło po tym proroctwie miáło być/ áni ſie to ná on cżás o żadney niewieśćie brzemienney rozumieć miáło: [...] tedy to káżdy mądry y bácżny z przeſzłych ſłow Ezáiaſzowych támże wyżſzey opiſánych pozna CzechRozm 141.

2. Poprzedni, ostatni, bezpośrednio poprzedzający, zeszły; praeteritus PolAnt, Vulg, JanStat, Cn; proximus Mącz, Modrz, Cn; prior Mącz, Vulg, Cn; antecedens Mącz, Cn; praecedens Miech; superior Mącz; anteactus, superanteactus Cn (276): FalZioł V 18b; Marcescente adhuc stomacho pridiani cibi onere, Gdy yeſzcze żołądek mdły był/ dla przeſzłego obżárſtwá. Mącz 209c, 196a; bo iednák po przeſzłey wiecżerzy [pan Wapowski]/ rychło ſie był s Prądniká pokwápił. GórnDworz Ee; A tá iſta Prośbá [ale nas zbaw ode złego]/ ieſt rozna od Prośby przeſzłey. Abowiem przez onę prośimy tego/ ábyſmy winy śie vſtrzedz/ á przez tę záś/ ábyſmy męki prozni być mogli. KuczbKat 430, 430 marg; Moſkiewſki zárázem vſtąpił z woyſkiem ſwoim/ pámiętáiąc ná Horſzeńſką przeſzłą porażkę StryjKron 752, 442; KochJez kt, A2; ReszList 141; ActReg 118; Po powſzedniey ſpowiedźi/ powiedz iákoś ſię dawno ſpowiádał/ y ieſliś pokutę ná przeſzłey ſpowiedźi náznácżoną wypełnił LatHar 136, 117; VotSzl B4v.

W połączeniu z nazwą zgromadzenia publicznego mającego charakter urzędowy lub państwowy [w tym: sejm (63), elekcyja (5), synod (2), koronacyja (2), konwokacyja, koncylijum, trybunał, [wiec]] (75): ZapWar 1545 nr 2646; Ktory [pokój] acz też nam był przez IKM na przeszłem sejmie obiecan, jenakechmy go od księżej IchM nie mieli Diar 40; Item kościoły wszytki, ktore by były immutowane albo zborzone po uchwale przeszłego sejmu, mają być in pristinum statum et ritum przywrocone. Takież też księża IchM cobykolwiek wykroczyli nad uchwałę przeszłego sejmu, ma być irritum et inane. Diar 50, 21, 25, 35 [2 r.], 36, 52 (16); Ale ieſzcze ſłuchay co dáley ná przeſzłym Seymie w Piotrkowie náſzy mili vdźiáłáli Práłaći OrzRozm I3, S2v, T3v, T4, T4v; Byćiechmy wiedźieli co ieſt prawdźiwa Exekucya/ á by był z námi Bóg/ ſkóńczylibyſmy ią byli pewnie/ ná przeſzłym Seymie w Piotrkowie OrzQuin E3v, C2v, D2v, E3v, Z; WujJud 1v, 27v; ModrzBaz 140; ZapKościer 1582/33; CzechEpPOrz *2; Patrzaicieſz dla naſzei niezgodi co za Pa Pana [!] obraliſmy naprzeſzlei Electije PaprUp E2, I2v; ActReg 49, 50, 133, 134, 163; DAwáć ſpráwę máią Poſłowie z káżdégo Séymu przyiáchawſzy/ to co ſpráwili ná przeſzłym Séymie przed Bráćią ná Elektiiéy téy SarnStat 44; á Piſarz ma áreſt przyiąć/ y znich [pieniędzy] vkrzywdzonému zá ſłuſznym y práwnym pokázaniem krzywdy álbo ſzkody/ ma doſyć vczynić/ zoſtáwuiąc we wſzytkim Conſtitucyą Krákowſką ná Koronáciiéy náſzéy przeſzłéy vczynioną. SarnStat 433, *7v, 6, 17, 80, 85 [3 r.] (34); Zácżym łácno iuż wierzyć/ [...] iż ná przeſzłym Trybunale Lubelſkim/ [...] Zbor tych Nowokrzcżeńcow/ ktory tám ieſt niemáły/ poſpolićie też modły do Báálá ſwégo cżynił/ áby Pan Bog zdárzył pánowánie pogáńſkie PowodPr 35; SkarKazSej 704a; [zalvye ſye ná Piotrá Wonende, yſſh on, [...] ſperowal na Dom, na dwor y ogrod, y ná ynſſhy ſtátek moy, za ktorym ſpervnkyem, wſtąpil wprawo, y ná przeſſlym wyeczv wedlvg zachowania prawa myeiſkyego, [...] doſtál pyrwſſego nyeſtąnego rokv ZapWpolActCon 1531 122/nlb 2].

W przeciwstawieniach: »przeszły ... ten, przyszły« (2): Iego M. Kśiądź [!] Arcybiſkup Gnieźnieńſki/ ſtoiąc przy deliberáciiéy ná przeſzłym Synodźie vczynionéy/ obiecał ná tym świętym Synodźie/ ſto Dukatów we złoćie z ſtrony kośćiołá Gnieźnieńſkiégo SarnStat 197, 359.

W charakterystycznych połączeniach: przeszła(-e, -y) bitwa, ciężkie rodzenie, interregnum, jubileusz, myśl (2), obżarstwo, porażka, prośba (2), spowiedź, statut, trwoga, walka, wieczerza, wojna (2), zasługa, złączenie.

Wyrażenia: »blisko przeszły« = proxime praeteritus JanStat (15): Przetoż my [...] na blisko przeszłym sejmie prosiliśmy pokornie imieniem wszech WKM swego MP, abyś raczył [...] ukrajną rozmowę tu w krolestwie swem [...] postanowić Diar 84; źleśćie tám tuſzyli Seymowi Piotrkowſkiému/ bliſko przeſzłemu: názwáliśćie go Klątwą Bożą OrzQuin E3v; Myńcá wſzeláka Litewſka/ Czeſka/ áby byłá brána/ wedle Vniuerſału y wywołánia ſéymu Wárſzáwſkiégo bliſko przeſzłégo SarnStat 17; Daná nam ieſt ſpráwá/ iżby ſie niektórzy znáydowáli z Burgrábiów zamku Krákowſkiégo/ którzy nád Séymów/ ták Piotrkowſkiégo iáko y Wárſzáwſkiégo bliſko przeſzłych Conſtituciȩ y vchwały/ ná zamku Krákowſkim ná Burgrábſtwách obecnie nie mieſzkáią SarnStat 491, 80, 274, 347, 444, 607 (13).

»niedawno przeszły« (2): ZawJeft 22; IZeś W⟨asza⟩ Wieleb⟨ność⟩ był fantorem meorum ſtudiorum ná Séymie niedawno przeſzłym publicé przed Królem Iego M. y Senatem raczyłeś W⟨asza⟩ Wieleb⟨ność⟩ ſpontaneé wyſłáwiáć moie przedśięwźięćié z ſtrony wydánia Státutu y porządku iego. SarnStat 834.

»ninie przeszły« (1): tákżeć y teraz zá tego złączenia [planetów] ninie przeſzłego/ okrom wątpienia/ Pan Bog Wſzechmogący iákiego mocnego Krolá [...] dáć raczy LeovPrzep C2v.

»przeszłe poroczki« (1): Pozwánemu ná roki może mu być rok przełożon proſtą niemocą/ Ná wtorym roku prawdziwą niemocą/ Ná trzećim roku ma przyſiądz/ iż był w przeſzłe roki álbo poroczki chor. UstPraw G3.

»pośledzej przeszły« (1): raczysz WKM powinowactwo swe krolewskie rozpomnieć, na ktoreś się nam zdawna obwiązawszy Panem Bogiem poświadczył a hojnemi obietnicami od samego skoro zaczęcia panowania swego z sejmow do sejmow listy swemi powtorzył i z tego pośledzej przeszłego miłościwie uiścił Diar 21.

»przeszłe roki« [szyk 1:1] (2): UstPraw G3; KTóry ćię przypowieſcza ku doſyćuczyniéniu y zápłáceniu iemu ſtá grzywien/ przez ſąd Ziemſki N. któré ná Rocéch Ziemſkich w N. bliſko przéſzłych [!] [terminis Terrestribus proxime praeteritis JanStat 538] ná ćię ſą ſkazáné SarnStat 1248.

»przeszła sprawa« [szyk 1:1] (2): ActReg 109; Dawánie ſpráwy Poſłów Ziemſkich o ſpráwách przeſzłych Séymowych. SarnStat 44.

»teraz przeszły« (1): Item zeznal yſch wyarmark theraſz przeſli Cznurzow 2 Thachri ſ ſklyepu od panyey kachny hakyem przeſz okno wiczyagnall LibMal 1550/153.

Szeregi: »dawny i przeszły« (1): Nie tylko te prziymowáć Piſmá potrzebá/ o ktorych nigdy wątpienia nie było: [...] ále wſzyſtkie ktore od Kośćiołá ná Conciliach dawnych/ y ná tym przeſzłym Trydentſkim ſą podáne y deklárowáne zá prawdźiwe ſłowo BOże. WujJud 27v.

»przeszły, (i) ten« [szyk 1:1] (2): Diar 21; ROki Ziemſkié/ [...] iść máią obyczáiem zwykłym pod niebytność náſzę/ iáko y przy nas. O retentá prowentów ſtołu náſzégo/ [...] y o retentá dawne Quárty/ ták przeſzłych lat/ któré ſie ná przeſzłym y ná tym Séymie odſądźić nie mogły SarnStat 6. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]

»przeszły i teraźniejszy« (2): Iákóż iuż wſzyſtki [listy, tj. przywileje] mocą vchwały poſpolitéy Séymu przeſzłégo Piotrkowſkiégo/ y teráznieyſzégo Wárſzáwſkiégo/ z zwolenia Pánów Rad koronnych/ y Poſłów źiemſkich vtwiérdzamy w zupełnéy mocy SarnStat 85, 93.

a. O czasie (120): Veczwarthek przeszly przislal sa mnv Voyewoda Valaszky pana Thome Lugopheta LibLeg 9/52; ZapWar [1540] nr 2598; RejPs 64; Item wpyſzdrach przeſlego yarmarku myecz vkradli wſchithczi trzey LibMal 1543/75; Item zeznal yſch Macziey kmyecz Gąſſy v Zydow byl pokradl zymy przeſley LibMal 1545/98; panu Sobyeſzyerskyemv wkleczewye vkradl dwanaſczie lozek ſrebrnich wpyathek przeſchli LibMal 1554/192v, 1543/97, 1544/80, 1545/98, 1546/117, 120 (16); Názáiutrz potym rzekłá ſtárſza [siostra] ku młodſzey/ Iaćiem przeſzłey nocy z oycem ſwym ſpáłá BibRadz Gen 19/34, Gen 31/29, 42; BielKron 211; Mącz 251a; Tákiéż Ieśieni przeſzłéy/ Dymitr Wiśniowiecki/ z czelnymi z Wołyniá Kozaki/ w Wołoſzéch zginął OrzQuin Z4; HistRzym 127v; przeſzłey nocy/ [...] Wilhelm Krol Angielſki ná ſąd Boży wezwány/ obżáłowány y oſądzony ieſt. SkarŻyw 336, 511, 565; StryjKron 532; Przydáne ieſt krotkie opiſánie nabożeńſtwá RZYmſkiego/ pierwey potocżnego: á potym oſobnego w przeſzły Iubileuſz/ ábo Miłośćiwe láto pokazánego. ReszPrz A; ArtKanc T5v; ActReg 101; DNi te 40. ktoreſmy ná pokuty náſzey podpárćie záczęli/ zálecáią ſię nam nie tylo przykłádem P. náſzego/ iákoſmy w przeſzłą Niedźielę ſłyſzeli/ ále też y przykłádem tych wielkich v Bogá mężow y Prorokow/ Moyzeſzá y Heliaſzá. SkarKaz 119a.

W połączeniu szeregowym (1): Bo ponieważ przez cáły dźień przyrodzony/ y przez cżęść przeſzłego/ y przez drugą dniá pośledniego w grobie trwał [Pan Chrystus]/ dla thego prawdźiwie powiedamy/ iż trzy dni w grobie leżał/ y trzećiego dniá zmartwychwſtał. KuczbKat 50.

W charakterystycznych połączeniach: przeszłe(-y, -a) Boże Ciało, czwartek, gody, jarmark (4), jesień (2), jubileusz, niedziela (16), noc (10), piątek (4), poniedziałek (5), post (2), sobota (9), sześć miesięcy, środa (3), święto, święty Jan (Michał, Mikołaj) (4), Wielkanoc, wtorek (2), zima (2).

Wyrażenia: »blisko przeszły« (2): Iſch weſzrzode bliſko przeſchla ydacz spywa od schwaba krawcza wyeczor wzyąla rąbek Hannye. LibMal 1551/162v, 1551/161; [DokumPłock 1579 nr 722].

[»niedawno przeszły«: Item then ze vozny zeznal yz cztery pozwi [...] Na vyelmoznego piotra ligąze [...] wesrzodze bliską po podviszenyv sywenthego krziza nyedawno przeslego iest polozil ZapKrak 1544 31/726, 1544 31/726.]

»ninie przeszły« (2): Item zeznal yſch zwadzywſchi ſzyą ſſluzebnyky yego Mczi pana poznanſkiego wſſobothą thą nynye przeſzla, do ffilczewey wdom vczyekl y tamze yey proſzil abi go gdzie zachowala LibMal 1545/99v; Proximis sex mensibus, Tych bliskich ninie przeſzłych ſześć mieſięcy. Mącz 326a.

»teraz przeszły« (39): LibLeg 7/8v; Zeznall yſch wewthorek theraſch przeſly v pvchali wſolaczu bądącz tham na pywye, vkradl ſvknya ſcharą na ſtholie LibMal 1544/81v; Item Znyedzielye theraſz przeſchley dwv konyv yednego ſziwego drugiego gnyadego zabili ſtemze thowarziſchem LibMal 1545/107v; Petrus de Kszyasch [...] recognovit Iſch ssobothi theraſz przeſchley na Nyedzielyą wnoczy wlayaſl do Iathek myąſznych na Rynku lyezaczich y pokradl myeſſo kthore wyedney yathcze nalyazl LibMal 1548/147v; Anna de Oborniky [...] recognovit Iſch zoſtawſchi Brzemyenna Zyanka kucharza pana Nowowyeiskyego vrodzila chlopcza przed szwyathem Bozego Narodzenya therasz przeſlym wdomu Anny popky LibMal 1554/187, 1546/120v, 1547/127v, 128v, 130, 132 (38).

Wyrażenia w funkcji przysłówka (44):~ [»czasu przeszłego« = wczoraj: Gdy czasu blisko przeszłego, to je we czwartek po niedzieli przewodnej w roku niniejszym był wezwany od sławnego pana Marcina Gaynowskiego [...] ku oświadczeniu aktu niniejszego DokumPłock 1579 nr 722.]

»przeszłego dnia; w dzień przeszły« = wczoraj [szyk 3:1] (3:1): Andreas de Mielzino [...] recognovit Iſch wdzien bozego wnyebo wſtąpyenya theraſz bliſko przeſli zelyaza pluſzne puchalye wſolaczu pokradl LibMal 1551/161; ále yuż ſłuchaymy/ yáko Mnich z Dworzáninem z ſſedſſy ſye w krucganku/ gdźye ſobye przeſzłego dnyá myeyſce dáli/ roſpráwya. KromRozm II a2v; Pridie, Przeſzłego dnia/ wczorá. Mącz 321d; ActReg 49.

»roku, lata przeszłego; od roku przeszłego; w roku przeszłym; tak rok przeszły [= przeszłego roku]« = anno praeterito a. priore Vulg; anno antecedenti a. superiori Mącz [szyk 24:16] (27:8;2;2;1): Ian Mrosz szrasznow barthnyk kszyaszący pvsczey kamyenyeczskyey dal dwye Raczcze myodv dobrego nyephalszyvego dany kszyaszaczey latha przeszlego ZapWar 1507 nr 2015; BielŻyw 2; therasz lyatha przeſlego vyelye szyą lvdzy roſbyezalo y vyelką ſzya skoda sthala w Valaſkyey zyemy, przesz voyſką roſzmaythych lvdzy LibLeg 7/8v, 7/37, 11/63, 106v, 139, 158v; MetrKor 223v; SeklWyzn 3v; Napyerwſcha kradzieſz poczal v damyana zlothnyka myſtrza ſuego roku theraſz przeſzlego przed godi LibMal 1550/153; Item zeznal yſch liatha przeſlego wthorvnyv bąndąncz vkradl trzi Lokczye Zrzynkv na wozye chlopv LibMal 1554/184v, 1547/125v [2 r.], 132, 1552/169v; Dáliſmy odpowiedź y náukę tak rok przeſły Legatowi pierwſzemu iáko temu zábieżeć mamy BielKron 200; Kárzeł Kſiążę Borbońſkie/ ktory był odſtąpił krolá Fráncuſkiego przeſzłego roku przyſtał do Ceſárzá BielKron 204v, 205v, 417 [2 r.], 421v; Mącz 44c, 435a; OrzQuin B3, E3, H2v, R2; To tobie o Ziemienniku Boże náſz ofiáruiemy/ y czynimyć dzięki/ żeś nas Roku przeſzłego dobrze zdrowych w okwitośći wſzech dobr zboża y máiętnośći záchował y ſczyćił StryjKron 160, 161, 697; ActReg 82; GostGosp 70; Znam bowiem ochotne ſerce wáſze: [...] Iż y Acháia gotowa ieſt od roku przeſzłego/ á vprzeymość wáſzá wiele ich pobudźiłá. WujNT 2.Cor 9/2, 2.Cor 8/10; wedle Conſtituciy náſzych ten Séym Wálny ſpólny w Roku przeſzłym złożyliſmy SarnStat 1026, 417, 1057, 1186; SkarKazSej 685b; [ZapWpolActCon 1550 14/66]. ~

Wyrażenie w funkcji przymiotnika: »[co] dnia przeszłego« = wczorajsze (wczorajszy) (3): KuczbKat 50; Co noc/ to rozbiérayćie dniá przéſzłégo ſpráwy KochPs 6; Tyśiąc lat/ by też było wieku cżłowiecżego/ Nie więcey iák mrugnienie będźie oká twego/ Nie więcey będźie nád cżás dniá przeſzłego wcżorá/ Nie dłużſzy nád godźinę zeſzłego wiecżorá. GrabowSet E.
Szereg: »przeszły, (i) przyszły« (1): ActReg 82; [A przyawszi zesnal dostatecznye then tho Stanislaw Ligąza yss arenduye thy tho dobra Kolanowka, Zeklcze, Chorkowka, ponyebile Themu tho urodzonemu Janowy Myszkowskyemu od thych god przeslych do god blysko przislych god a nycz daley ZapKrakBiec 1543 9/245].
b. O ludziach (18): A ktoſz tedy naprzod ty Lámpy wymyſlił? Sábinianus Papieſz/ kthory namieſtniká ſwego Grzegorzá przeſſlego/ roſkazáł kxięgi popalić. KrowObr 90v; Prot D2v; Theż by ten [moskiewski, tj. car] nie zámieſzkał czego/ ták iáko zá Zygmuntá Krola/ iako theż y zá tego Krolá przeſzłego dwie źiemi pobrał MycPrz II C2v, I B2v, B3v, II A3, A3v, B2v (9); Panu Staroscie tez Piotrkowskiemu przeszłemu tez Gleit dano in forma simili. ActReg 156, 156 [2 r.], 171.

W przeciwstawieniu: »przeszły ... nowy« (1): [jeden szlachcic mantuański] rozmawiáiąc to o ſmierći/ á pánowániu przeſzłego Papieżá/ to o tym nowym/ czoby zá páſterz być miał/ ták powiedział. [...] GórnDworz O5.

Przen (1):

W przeciwstawieniu: »nowy ... przeszły« (1): Náſtań ſzcżęſliwie/ ty Mieſiącu nowy [o Janie Krzysztofie Tarnowskim]/ S táką pogodą/ y ták ludziom zdrowy/ Iáko ten przeſzły [tj. hrabia Jan Tarnowski, ojciec Jana Krzysztofa]/ po ktorym thy wſchodziſz KochSz kt.

α. W funkcji rzeczownika (1): (nagł) Leſzko ſzoſty Czarny. (–) LEſzek po przeſzłym zá Páná przyięty, Pan czuyny, hoyny, y v obcych wzięty. KlonKr D3v.
c. O tekście pisanym i wypowiedziach (40): W Przeſłym Thractacie [...] powiadaliſmy o narodach ktore mieſzkali w Sarmatiey Aziyſkiey albo Scitiey MiechGlab 64, 35; WróbŻołt kk5; MurzNT 36; MurzOrt B3; A ták gdy był wybáwyon od onego krolá/ tedy ten Pſalm ſpyewał ku cżći Pánu Bogu. A ták s przeſzłym Pſalmem máło nie iednáki Argument máią. LubPs Iv, Z5v; Trunki ktoré w przeſzłym Rozdźiale ſą opiſáné ná dokończeniu/ ktemu dobrze ſłużą/ gdy ſye ktho vrwie/ vtraśnie/ álbo vtłucze SienLek 148v, 156v; Atochmy głoſno ſłyſzeli w tey przeſzłey roſpráwie/ cżego Pan potrzebuie po tey káżdey wierney owiecce ſwoiey RejAp 37, 7v; RejPos 118v; CzechRozm 26v, 36v, 42, 131, 161; A tu niech nikt onych głupich Heretyckich ſłow nie przywodzi/ ná ktore ſię pocżęśći w przeſzłym rozdziale powiedziáło SkarJedn 56, 228 marg; W tym iáko ſię potym zgadza y iáko piſmá ś. dobrze vżywa/ bacżyć káżdy może y z przeſzłey kápituły/ y ze wſzytkiego Wędźidłá iego [księdza Powodowskiego]. CzechEp 174, 41, 109, 139, 140, 183 (9); Modlitwę ná końcu/ álbo według świętá iey/ álbo według nabożeńſtwá twego kłáść y odmieniáć możeſz/ wyiętą z przeſzłego rozdzielenia. LatHar 506; Aby ſię kto nie domyślał z przeſzłego diſkurſu Páwłowego/ o obrániu y przeyrzeniu Bozkim/ żeby ludzie nie mieli mieć żadney zapłáty zá dobre żyćie y zá dobre vczynki WujNT 566; (nagł) Argument wtorego liſtu do Tymotheuſzá. (–) IZ w przeſzłym liśćie Tymotheuſzowi vczynił był [Paweł] nádzieię przyſzćia ſwego k niemu WujNT 733; Ale ten Státut iuż iest ingroſſowan ná przeſzłéy páginie. SarnStat 544, 19, 412, 509; PowodPr 81; [LubWiryd 33].

W charakterystycznych połączeniach: przeszły(-a, -e) dyskurs, ewanjelija, kapitulum (6), kazanie, list, napominienie, paina, psalm, rozdział (4), rozdzielenie, rozmowa (3), rozprawa (2), statut (3), świadectwo, traktat, wi(e)rsz(yk) (3), wypisanie.

Wyrażenia: [»blisko przeszły«: Y wtem świádectwie toż duch ś. co y wbliſko przeſzłem twierdźi/ że Chriſtus/ lub pozmazániec/ ieſt Syn Boży. BudArt T8.]

»mało wyszszyj przeszły« (1): wſzakże ieſli powtoręm i tudźiéſz idźie iaki inſzy wokáliſz/ tedy wedle mało wyſzſzyi przeſzłego napominięniá/ má to/ i / ku poślednięmu nie ku tęmu ktory przeſzedł wokaliſzowy być przyłączono MurzOrt B2.

»przeszła rzecz« [szyk 2:1] (3): (nagł) Do thego co cżedł thy przeſzłe rzecży. (–) PRzetomći ten pániámi koniec záhártował/ Byś lepiey myſl y ſerce/ ná ocel vkował. RejZwierz [472]; A trzećią [rzecz, tj. sprawę] też záraz przypomionę: ktora ácż nie ſłowy/ áni też tymi babimi wywody podobna ieſt przeſzłey: wſzákże ſie z nią ná iednę rzecż zgadza CzechRozm 262, 34v.

3. jęz. Zestawienie: »przeszły czas« [szyk 1:1] (2): v Prorokow częſtokroć cżas przeſzły bywa położon zá przyſzły BibRadz I 303c marg; CzechEp 68.
Szereg: »i niniejszy i przeszły i przyszły« (1): oni [Hebrajczycy] cżáſu ninieyſzego/ praeſens, nie máią: przetoż też tám [Vulg Ex 3/14] ták ſtoi. Będę ktory będę: á nie ieſtem ktorym ieſt etc. Dla cżego mędrſzy regułkę tę wynáleźli/ iż cżas przyſzły zámyka w ſobie/ y ninieyſzy y przeſzły y przyſzły cżás. CzechEp 68.
*** Bez wystarczającego kontekstu (6): Antecedens, Przeſzły. Mącz 44c, 105c; Pristinus – Prżedtim będączi, prżeſzły. Calep [849]a; Transactus – Przeſzłi, odprawioni Calep 1080a, 74a, 835b.

Synonimy: 1. dawny, minęły, przeminęły, stary; 2. niedawny, ostatni, zeszły.

Cf NIEPRZESZŁY, PRZEDESZŁY, PRZEŚĆ

MN