Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PRZYGŁUSZSZY]

Następne hasło: PRZYGNANIE »

PRZYGNAĆ (27) vb pf

a jasne.

W temacie praet: przygna- (16), [przyżoną-].

Fleksja

inf	przygnać

praet
	sg		pl
1	m	-em przygnåł	m pers
3	m	przygnåł, przyżonął	m pers
	f	przygnała	m an
	n	przygnało	subst	przygnały

imperativus
	pl
2	przyżeńcie

conditionalis
	sg		pl
3	m	by przygnåł	m pers	by przygnali

impersonalis
praet		przygnåno, jest przygn(a)no
con		by przygn(a)no
participia
part praet act		przygnåwszy

inf przygnać (3). ◊ fut 2 sg przyżeniesz (1). ◊ 3 sg przyżenie (1). ◊ 3 pl przyżoną (1). ◊ praet 1 sg m -em przygnåł (1). ◊ 3 sg m przygnåł (10), [przyżonął]. f przygnała (1). n przygnało (1). ◊ 3 pl subst przygnały (1). ◊ [imp 2 pl przyżeńcie.] ◊ con 3 sg m by przygnåł (1). ◊ 3 pl m pers by przygnali (1). ◊ impers praet przygnåno (2), [jest przygn(a)no [może N sg n od przygnan]]. ◊ con by przygn(a)no (1). ◊ part praet act przygnåwszy (2).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Przemieścić, przenieść do innego miejsca (21)
- Przen: Sprawić, że ktoś się gdzieś znalazł (4)
- a. Przyprowadzić, doprowadzić pod swoim przewodnictwem (14)
  - α. Zapędzić przemocą (11)
    - Przen (1)
    - αα. O jeńcach i łupach wojennych (3)
    - ββ. O bydle: przypędzić (7)
- b. O wietrze: przywiać dokądś powietrzem lub wodą (3)
2. Przypędzić szybko, podbiec (1)
3. Ścigając przestępcę przybyć dokądś (3)
4. Zmusić (2)

1. Przemieścić, przenieść do innego miejsca [w tym: kogo, co (żywotne) (19); dokąd (14)] (21):

Przen: Sprawić, że ktoś się gdzieś znalazł (4): Ná ktorym vrzędzie [tj. opata] doyrzeć teſz imion/ ktore miał klaſztor w Angliey/ muśiał. Tám go teſz y oglądanie [tj. pragnienie ujrzenia] Lánfránka oycá iego w Duchu y miſtrzá [...] przygnáło. SkarŻyw 334.

Frazy w znacz. ‘dobrze a. źle się stało, że się tu znalazłem’: »mnie (Pan) Bog przygnał« [w tym: do kogo (1)] (2): moy pánie náucżże mie tego/ Iákobych iá ſwe ſpráwy do końcá tákiego Mogł przywieść/ ktoreby ſie potym podobáły/ Bogu [...]. Bo widzę iż mie Pan Bog tu do ciebie przygnał RejWiz 49, 75v.

»alboć mię tu diabeł przygnał« (1): [ten, kto „ciągnie kota”] Lapa brzegu a wola hup [...] Albocz mię tu diabel przignal RejRozm 398.

a. Przyprowadzić, doprowadzić pod swoim przewodnictwem; adducere Vulg; appellere Mącz; reducere JanStat (14): y zábrał [Szymon Machabeusz] one ktorzy byli w Gálilei y w Arbáthys/ [...] ze wſſyſtkim co iedno mieli y przygnał do źiemie Iudſkiey z wielkim weſelem. Leop 1.Mach 5/23; Mącz 287a; iż cáłą Hordę Tátárow Witołd do Litwy w ten czás przygnał StryjKron 507.

α. Zapędzić przemocą (11):

[przygnać przed kogo: Stadnicki, z obozu zasię nocą wypadłszy ku nim [tj. kozakom] pobrał i chłopy z jałowicami do obozu hetmańskiego przed urząd przygnał. PiotrDzien 314.]

Przen (1):

Zwrot: »do sieci przygnać« = oszukać, otumanić (1): DOſyć ſie inſzy w Polſcze błazeńſtw nápiſáli [...]. Gdzie poyźrzyſz/ áli fráſzki/ [...] S ktorych ſnádnie proſtaká do śieći przyżenie. BielSpr c2.

αα. O jeńcach i łupach wojennych (3): Moſkiewſki [książę] [...] poſłał woyſko ſwoie proſto ku Wilnu przećiw krolowi/ [...] y roſkazał im áby ich [tj. jego wojska] nie bili/ iedno w koło otocżywſzy do Moſkwy przygnáli BielKron 411; Názáiutrz bitwá byłá: Moſkwá tył podáłá [...]/ Synów Boiárſkich wielką liczbę náwiązano/ Y ſtrzelców Duńſkich poczet niemáły przygnano. KochJez B2.

przygnać skąd (1): [Lestko] woiował źiemie Ruſkie áż do Lwowá/ ſkąd wielką korzyść do Polſki przygnał/ thák ludzi iáko dobytká BielKron 364v.

ββ. O bydle: przypędzić (7): Páſterz powiedzyał iżem ia tę owcę z inſzemi do Wśi przygnał UstPraw Fv, Fv; á ieſli [bydlę] zábłądziło gdzye/ á niewieſz czyie ieſt/ przyżenieſz ie ná mieyſce iáwne/ iż ie naydzie cżyie ieſt. BielKron 44, 15, 28v; KochMon 23; SarnStat 667; [ponieważ pieniędzy niemaćie/ przyżeńćie dobytek wáſz/ dam wam zań zboża. Leop Gen 47/16 (Linde s.v. przyżonąć)].

[przygnać skąd: wszakoż od JMP starosty powiedziano, iż to bydło jest do tego folwarku z imienia dziedzicznego JM przygnano do wychowania. LustrRus II 71.]

b. O wietrze: przywiać dokądś powietrzem lub wodą (3):

Fraza: »wiatr(y) przygnał(y)« [w tym: skąd (2)] (3): BielKron 40; KochPs 116; y chcąc ſię [płynący okrętem św. Antoni] do Hiſzpániey wroćić/ niewiádomie y nád nádzieię/ do Sycyliey ziemie Włoſkiey wiátry go przygnáły. SkarŻyw 543; [Wiſſedł wiátr od Iehoui/ ktori prziżonął zmorzá kuropátwi do Izráelſkich obozow. FarnZnaj 153v (Linde s.v. przyżonąć)].

2. Przypędzić szybko, podbiec [k komu] (1): Tedy rycerz Grzegorz [...] pocżąwſzy boiowáć vfy przebijáiąc áż do namiotu Kſiążęcego przyiáchał/ á kniemu przygnawſzy głowę iemu śćiął HistRzym 35.

3. Ścigając przestępcę przybyć dokądś (3):

Zwroty: »gorąco przygnać« = wyruszyć w pościg natychmiast po dokonaniu przestępstwa (1): aby stharoſtowie sobvdwv stron ſprawyedlywoſcz czynyly [...]/ A szwlaſcza o rzeczy thy, kthore by szwyezo albo goranczo ktho przygnal. LibLeg 6/156.

»ślad przygnać [dokąd]« (2): yeſthliby ktora viess zaprzala yze by dony szladu nyeprzignano. tedy then ktho za ſzlyadem byezi zoną obczyzną ma przyſzyancz yze ſlyad nagnal do oney wſſi. LibLeg 40/812, 40/813.

4. Zmusić [kogo do czego] (2): Nye wádzić też podcżás dziecyęciá wezbráć/ á do náuki álbo łáćiny onego przygnáć. GliczKsiąż I8; który [Józef] [...] Chciał mię był zwiéźdź y przygnáć do ſzkárádéy winy. GosłCast 61; [głodem obumieráiąc vpornie ſię poddáć niechćieli/ áż iuż práwie wielka niewola do tego ich przygnáłá/ że [...] PaprHerby ***v (Linde)].

Synonimy: 1. przenieść; a. doprowadzić, dowieść, przyprowadzić, przywieść.

Formacje współrdzenne cf GNAĆ.

Cf PRZYGNANIE, PRZYGNANY

LWil