« Poprzednie hasło: PRZYMOWISKO | Następne hasło: PRZYMOWNY » |
PRZYMOWKA (125) sb f
-ó- (13), -o- (1) KochPij; a jasne.
sg | pl | |
---|---|---|
N | przymówka | przymówki |
G | przymówki | przymówek |
D | przymówk(o)m, przymówkåm | |
A | przymówkę | przymówki |
I | przymówką | przymówkami |
L | przymówce | przymówkach |
sg N przymówka (22). ◊ G przymówki (20). ◊ A przymówkę (13). ◊ I przymówką (2). ◊ L przymówce (2). ◊ pl N przymówki (11). ◊ G przymówek (27). ◊ D przymówk(o)m (2) KochOdpr, LatHar, przymówkåm (1) ModrzBaz. ◊ A przymówki (18). ◊ I przymówkami (6); -ami (5), -(a)mi (1). ◊ L przymówkach (1).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVI(XVII) – XVII w.
przymowka czego (1): Raz w Rzymie o tym ſłodkim przemożnym imieniu Iezus/ gorące y bárzo vcżone kazánie máiąc: miał [św. Bernardyn] od niektorych przymowki kácerſtwá/ iſz go nierozumieli SkarŻyw 462.
[przymowka dla czego: O krzywdę przyiaćielſką mów/ czyń/ o Boſką milcz: o przymówkę dla ſzláchectwá czyń/ o przymówkę dla Bóstwá Kryſtuſowégo vſtá zátul. SkarUp 19.]
przymowka komu (3): BielKron 155v; O nędzni niedowiárkowie/ ieſli nie vźrzycie iákich dziwow ábo znákow/ tedy nigdy nie vwierzycie. O ſzpetnaſz to przymowká nam wſzytkim/ do kthorych vſzu dochodzą ty ſłowá Páńſkie RejPos 244; SkarŻyw A5.
przymowka przeciw(ko) komu (2): RejPs 45; Piſał też [Erazmus] y Luterowi przyiacielſkim obycżáiem/ áby przymowek przeſtał przećiw Stolcu Rzymſkiemu BielKron 195.
przymowka na kogo (12): Przimowká ná ludzi co wzgárdziwſzy prawdę ſłowá Bożego/ fáłſz miedzi ludźmi ſieią. LubPs B3v marg; A iáko thákie ſercá Pan y przezywáć y przeklináć racży/ iedno cirniem/ drugie opoką/ trzecie podle błędney drogi zyárnem pádáiącym. A to wſzytko ná ty przymowká/ kthorzy dla márnego ſwiátá tego/ [...] zátłumiáią náukę ſwiętą/ á ſzcżyre ſłowá Páná ſwego RejPos 65v, 14, 29v, 30v, 354v; RejZwierc 91; ModrzBaz 53v; A Pan [Jezus, który ukazał się św. Piotrowi] odpowiedział/ idę do Rzymu ábych był drugi raż [!] vkrzyżowan. A Piotr S. porozumiał iż to nań przymowká byłá á cżás iego przyſzedł SkarJedn 88; Ná to [na złe obyczaje] wołał ná kazániu Chryzoſtom S. nikogoy niemiánuiąc/ wſzákże oná [Eudoksja] złem ſumienim przeświadcżoná/ rozumiáłá iſz ná nię ſamę byłá przymowká. SkarŻyw 88, 601; WujNT 512.
przymowka o co (2): Papież tedy dla tych przymowek y dla innych/ ktorych wiele miał o thy ſwoie wnucżki młode Kárdynały/ [...] chcąc ſie z wierzchu v ſpráwiedliwić/ [...] wybrał ſobie ludzi vcżone ktorzyby go bronili piſánim BielKron 216; RejZwierc 62.
przymowka miedzy kim (1): ReszPrz 66 cf »sporki i przymowki«.
przymowka o kim (1): Azaſz tho nie ſrogie práwo ná łgarzá/ iż wiárę ſtráci miedzy poććiwemi ludźmi/ Azaſz wſzędy rzkomo w żárcie nie ma ſrogich przymowek o ſobie? á cżáſem y bez żártu RejZwierc 96.
przymowka w czym [= w sprawie czego, o czym] (1): Iáko znośi rzecży przećiwne/ ábo w nabożeńſtwie przymowki. LatHar 134; [SenekaGórn 36 (Linde)].
przymowka czyja [w tym: G sb i pron (6), ai poss (6), pron poss (1)] (13): RejPs 44v, 106v; A też tá przymowká Páńſka [czemu mię kusicie pokryci ludzie] może ſie ſłuſznie ſciągnąć ná káżdy ſtan y ná káżdą oſobę ſwiátá tego. RejPos 253v; KochPs 100; ReszPrz 66; GórnRozm E4 marg; Iać przymowki w; iuz tak wprawdzie zem nanie nie zarabiał iuz tak przyimę zwyczaiem moim cierpliwym naktore byłoby co pisac, ale iuz opuscząm ActReg 167; LatHar 331; [Lecż nam tu práwie przymawiaſz o náſze niedbálſtwo [...]. Owa zá tákimi przycżynámi ktore dáiećie/ y ſtey wáſzey przymowki może nas kiedy Pan Bog wybáwić. Respons G2v]. Cf »przymowki ludzkie«.
Ze zdaniem przydawkowym wyjaśniającym [jakoby (2), zaimek względny (1)] (3): y zá przymowki/ w cżymkolwiek by go [Frydrycha] kto chćiał nágánić ſamby Krol o to cżynił BielKron 325; WujJudConf 10v; Słábieie doſtoyność y władza krolewſka [...] Co ſię godźi [...] iáko wielkie/ y vtrátę ludu Bożemu przynoſzące/ grzechy pogromić: nie boiąc ſię oney przymowki/ iákobychmy wolnośćiom ślácheckim życzliwemi nie byli SkarKazSej 691b.
Z przytoczeniem (2): A ieſli iáki vcżćiwy cżłowiek/ zá ich [ludzi sprośnych] powabem/ pomoc im tego [wulgarnego zachowania] niechce/ to wnet przymowká: Daicie pánu pokoy/ wſzytko tu z reyeſtru GórnDworz N2v; Ieſli kto iednym porządnym ſtárſzym ſwoim wzgárdziwſzy/ ſłyſzy onę ſrogą przymowkę od Páná Bogá: nie ćiebie wzgárdzili ále mnie SkarJedn 287.
Z połączeniem przytoczenia ze zdaniem wyjaśniającym (2): KochSat A4v; gdybychmy Páná s poyśrzodká ſiebie obráć mieli/ tedy byłyby rozmáite przymowki miedzy ſtany panięcymi/ że byłem ia tego godnieyſzy niż on [...]. Drugi by theż rzekł/ żem miał więtſzy doſtátek. MycPrz II A3.
W połączeniach szeregowych (11): Convicium, est adversus bonos mores vociferatio ad iniuriam et invidiam, vrąganye, przymowka, sromoczenye BartBydg 35; RejRozpr H; Czuią ſámi Ráyce/ Przyſyężnicy/ y Mieſzczánie [...] tey niedbáłoſći częſto wielkie záwſtydzenia/ przymowki/ y ſzkody z nieſpráwnego piſánia GroicPorz e, n4; BielKron 155v, 255; Dicteria, Náſmiewſtwá/ Przekwintowánie/ Vſzczypliwe przymówki. Mącz 86d, 68d [2 r.]; Nie ieſt v ćiebie táyné moie vrągánié/ Moie przymówki/ mé zápałánié. KochPs 100; Inſze tákie y owákie przymowki/ ſzácunki/ vſzcżypki/ drapánia/ przezwiſká/ káptury/ [...] puſzcżam imo ſię: iáko rzecży niegodne CzechEp 71.
W przeciwstawieniu: »przymowka ... chwała« (1): ále záſzedſzy w miłość/ [mądry dworzanin] miłował by ſnadź tákim kſtałtem/ z iákiego nie telko przymowki mieć by niemogł/ áleby owſzem wielką chwałę odnioſł/ y poſzcżęſcienie GórnDworz Kk8.
»przymowki(-kę) ci(e)rpieć; cierpliwość w przymowce« (5;1): W Pánu ſwym vfánie mam tu káżdey godziny/ Y przecżże ty przymowki ćirpię bez przycżyny LubPs C3v; RejZwierc 39; SkarŻyw 575 marg; NiemObr 92; OrzJan 18; CzahTr F2.
»przymowki(-kę) czynić« [szyk zmienny] (3): RejPs 45; SZpetną á ſtráſzliwą thu przymowkę á nápoły z wielkim vciążeniem Pan náſz ná nas ná niedowierne Krześćiány ſwoie czynić á wſpomináć racży RejPos 332v; Phil C.
»przymowkę(-ki) (niesłusznie) odnosić (a. nosić na sobie, a. znosić)« [szyk zmienny] (5): KrowObr B2v; CzechRozm 128v; przy potomſtwie ktore ſzło od Semá ſyná Noego/ zoſtawáłá znáiomość y ſłuſzbá y náuka Bogá iednego/ [...] ale iſz ſię towárzyſtwem báłwochwálcow mázáli: przeto tę przymowkę odnośili. SkarŻyw [282], 242; LatHar 134.
»odwołać przymowkę; przymowki odwołane« (1;1): ktoby pozwány do ſędźiego/ nie zárázem ſie záprzał ábo nie odwołał oney przymowki [vel neget, vel recantet dictum]/ áby táki iáko przimowcá był ſądzon. ModrzBaz 99, 98v.
»słyszeć przymowki(-kę); przymowek nasłuch(yw)ać się« [szyk zmienny] (4;3): RejPs 44v; Ták iż s ſmutku kruſſą ſie we mnyę nędzne kośći/ Słyſſąc ſrogye przymowki od onych złoſnikow/ Co myę trapyą okrutnie od mych ſprzećiwnikow. LubPs L4v; Iákoż ſie tedy vſtráſzyć nie maſz/ ieſliżeś ktory ieſt fałeſzny á omylny Proroku/ gdyż ſłyſzyſz thák ſrogie dekretá á tákie przymowki od Páná ſwego RejPos 188v, 213; RejZwierc 62; SkarJedn 287; ActReg 167.
»przymowką zawstydzić« (1): NIe záraz wyſłuchał/ y przymowką záwſtydźił y wyćwiczył tego krolewicá Krol ná krolmi Pan IEZVS SkarKaz 416a.
»przymowki zmyślać; zmyślona przymowka« (1;1): LubPs Z; Quomodo crimen commentitium confirmaret non inveniebat, Yáko miał zmyśloną przimówkę potwierdzić/ álbo dowieśc nie mógł náleść. Mącz 482d.
»przymowki dotkliwe« [szyk 1:1] (2): Oycżyzná gdzieś dáleko/ przyiaćioł nie widzę/ [...] iam ſamá coś máło Od niewolnice rozna/ przymowkom dotkliwym Y złey sławie podległá KochOdpr Bv; LatHar 598.
[»fałszywa przymowka«: Aczby ſie też kto niwczym niebaczył/ áni czuł/ tedy iednák kożdy dobry/ ffałſſywey boi ſie przymowki/ od człowieká przymowcego/ álbo vſſczypliwego ięzyká ErazmJęzyk Y2.]
»przymowka kłamliwa« (1): Bo będą zágłuſſone niemoſćią wárgi ich/ kthorzy zwykli czynić przymowki kłamliwe przećiwko ſpráwiedliwemu [Vulg Ps 30/19] RejPs 45.
»przymowki ludzkie, ludzi« [szyk 3:2] (4:1): WDowá młoda gdy rychło iákoś zá mąż chciáłá/ Iedno iż ſie przymowek ludzkich przeſtrzegáłá. RejFig Eev; BibRadz *4v; RejZwierc 160v; A poki tych [sposobów oczyściania się] vżywáć niebędźieſz/ poty ty y wyſtępku tobie zádánego winnym/ y przymowkam ludzkiem poddánym będźieſz ſię zdał być [et conviciis hominum expositus videberis]. ModrzBaz 61v; LatHar 254.
»nietrefne przymowki« (2): Lecż rádzęć dzierz ſie cnoty by piyány muru/ Niechceſzli mieć z nietrefnych przymowek kápturu. RejZwierc 29v, 62.
»niewinne [= niezawinione] przymowki« (1): Y z wámi pocżćiwemi [wilk, tj. zdrajca] weſpoł w rádźie ſiada. Táiemnie o ktorym wy wiem nie wſzyſcy wiećie/ Y dla tego niewinne przymowki ćierpićie. CzahTr F2.
»pogrozne przymowki« (1): Stałem ſie był łáżdemu [!] niepotrzebny [...] iákoby gárnek roſpádły/ [...] Słyſſąc rozmáite pogrozne przymowki około ſiebie ſtoiących [quoniam audivi vituperationem multorum commorantium in circuitu Vulg Ps 30/14] RejPs 44v.
»pokątne przymowki« (1): A przetoż w tym vpewnieni będąc/ nic ſię nie lękamy pokątnych przymowek ludźi BibRadz *4v.
»sprosne przymowki« (1): LubPs Z cf »k ćci przymowki«.
»srogie(-a) przymowki(-ka)« (5): LubPs L4v; RejPos 14; RejZwierc 96; A choćby też gdzie indziey nędznicżek ſie vdał/ Pewnie ſrogich przymowek doſyćby zewſząd miał. HistLan Bv; SkarJedn 287.
»szkodliwa przymowka« (1): Ták iż y niebo y ziemiá niebyłá prozna od ſzkodliwych przymowek ich [ludzi pysznych] ták iż ſie zámieſſáłá myſl ich RejPs 106v.
»uszczypliwe przymowki« = dicteria Mącz [szyk 2:1] (3): Mącz 86d; BielKron 312; ale y onym też złorzecżenim/ y tymi vſzcżypliwymi przymowkámi bárzo śie Pan Bog obraża/ ktore śie dźieią przez kśiąſzki álbo ſromotne piſánie KuczbKat 340.
[»kryminacyje i przymowki«: te wſzytki criminácie y przymowki ktorich tám pełno/ ná przećiwną ſthronę/ odrzucáć będę muſiał. NiemJJedn [B]2v.]
»przymowki i łajanie« (1): W cżym naywięcey ſumnienie ſwe rozbieráć ma/ ktory [...] cżęſto ſpowiedźi S. vżywa. [...] Ieſli w poſądzániu ſkwápliwym/ y w ſłowiech/ á oſobliwie w przymówkách/ y łáiániu popędliwym nie ieſt. LatHar 135.
»przymowka i obrażenie« (1): A ktemu gdy by był do możnieyſzych ſzedł/ á do innych nie ſzedł/ przymowkiby był y obráżenia v wiela zbyć nie mogł. SkarŻyw 87.
»przymowki(-ka) i niesława (a. zła sława, a. uszczerbienie sławy)« [szyk 2:1] (3): KochOdpr Bv; wierzę żebyśćie zrázu [...] rzućili ſie z ochotą ná nieprzyiaćielá tego: ánibyśćie ná ſobie tákiéy przymówki y nieſławy długo ćiérpieli. OrzJan 18; Nie máſz [w królestwie niebieskim] vſzcżerbienia ſławy/ y dotkliwych przymowek LatHar 598.
»posądzania (a. sądy) i (a) przymowki« (2): Ale naprzod rozlicżne ſądy á przymowki ná nas kłádli/ iákobyſmy pod zákryciem tey świętey prawdy mieli ſobie iákie bunty/ iákie nowe wolnośći wymyśláć WujJudConf 10v; LatHar 253.
»przymowka i potwarz« (1): Aleć thę ſtárodawną przymowkę y potwarz/ noſzą ná ſobie wſzyſcy wierni y prawdziwi ſludzy Boży. KrowObr B2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
»przezwiska i przymowki« (1): ktorzy [nauczeni w Zakonie] go [Chrystusa] tylko zwáli miſtrzem/ á nie przywłaſzcżáli mu Boſkiey możnośći iego: [...] y náſłuchywáli ſie też cudnych przezwiſk y przymowek od niego. RejPos 213.
»przygana i przymowka« (1): Y wolałeś rádniéy bydź tákim królem krześćiáńſkim/ niżeli áby ćię tylko nim zwáć miano: by záś wáſzá kró⟨lewska⟩ M⟨iłość⟩ [...] niepopadł téy przygány y przymówki/ w którey ſą ći/ którzy [starają się o swoją zbytnią chciwość] OrzJan 95.
»sentencyja a przymowka« (1): Idź á opowieday ludowi temu wolą moię/ [...] ieſli im nie powieſz prawdy/ tedy krwie ich będę pátrzył z ręku twoich. O ſrogasz to ſentencia á ſroga przymowká/ ná ty ktorym ſą niſzſze ſtany od Páná Bogá porucżony. RejPos 14.
»sporki i przymowki« (1): Niechcę tu ſámych ſporek y przymowek Lutheranow miedzy ſobą dla przewłoki wſpomináć. ReszPrz 66.
»sromota i przymowka« (1): ále wolał [Mojżesz] z onymi złemi trwáć/ y wiele ćierpieć od nich/ y lecżyć ie iáko mogł: tylko żeby Pan Bog ſromoty y przymowki v nieprzyiaćioł ſwoich niemiał. SkarŻyw 482. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.: sromocenie.]
»szacunki a (i) przymowki« (2): RejZwierc 160v; Nie nowiná to v nas/ tákich ſzacunkow ſłucháć: y przymowek rozmáitych od wiela ludźi ćierpieć. NiemObr 92. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
»uszczypki i przymowki; [przymowka abo uszczypliwe słowo]« (1): ſławá [...] ták dotkliwym vſzcżypkom y przymowkom niezlicżonym podlega. LatHar 602; [Tego téż nie trzebá/ żeby w czynieniu dobrodźieyſtwá przymówká/ ábo iákié vſczypliwé było ſłowo SenekaGórn 36 (Linde)]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
»wymawianie i przymowki« (1): bo pierwey się wymawiania y przymowek nasłuchąm a skutku namniey coby skość nie widzę. ActReg 167.
»przymowki i złorzeczeństwo (a. złorzeczenie)« [szyk 1:1] (2): KuczbKat 340; Przetoż Pogáńſki Poetá wſzyſtkie przymowki y złorzecżeńſtwá zámknął w iednę niewdźięcżność mowiąc: Omnia dixeris, ingratum ſi dixeris. PowodPr 17.
»z przymowką« (1): Criminose Sromotnie/ S przimówką. Mącz 68d.
»za przymowkami« (2): A ſnadz by miał y trzy garła Iuż bych gi żywo rozdarła Za przymowkami takiemi Czo wſzem pluska w kaſzę imi RejJóz H7v; Phil C.
[przymowka przeciw czemu: ArgWykład 38/120 cf Szereg.]
Ze zdaniem przydawkowym wyjaśniającym (1): Tedy náſzé ćieplice téż podobno pod ten czás żadnéy przymówki nie vżywią/ áby miáły odmiánę á niedoſtátek iáki ciérpiéć/ zá tákim Przybyſzem/ álbo Rokiem Przeſtępném Oczko 30.
Z przytoczeniem (2): A karz ſie onych przygodą Co ſie przelękli tą wodą Niekochay ſie w tey przymowce Da Bog ná piecu komu chce RejRozpr K2; (nagł) Przymowká chłopſka. (–) [...] Iáko mówią/ poſtáwy doſyć/ wątku máło. KochPij C4.
Z połączeniem przytoczenia ze zdaniem przydawkowym (1): A nigdy od żadnego wichru poruſzon nie będzie/ [...] nic ſie nigdj nie lękáiąc oney ſtárey przymowki ſwieckiey: Iż kto ná ſię co czuie mnima áby o nim wſzyſcy ſzeptáli RejZwierc 51v.
Synonimy: 1. kalumnija, naśmiewstwo, obelżenie, oszczerstwo, potwarz, przekwintowanie, przygana, sromocenie, szacunek, szkalowanie, urąganie, uszczypek, uwłaczanie, zelżenie, znieważenie; 2. powieść; a. opinija, sentencyja; b. przypowieść, przysłowie.
LW