[zaloguj się]
[pdf]

PRZYGANA (121) sb f

Oba a jasne (w tym w pierwszym 4 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N przygana
G przygany przygån
D przyganie
A przyganę przygany
I przyganą

sg N przygana (14). ◊ G przygany (79). ◊ D przyganie (1). ◊ A przyganę (18). ◊ I przyganą (7). ◊ pl G przygån (1). ◊ A przygany (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Zarzut, nagana; stawianie zarzutu; reprehensio BartBydg, Mącz, Modrz, JanStat, Cn; vituperium Mącz, Modrz; vituperatio Modrz, Cn; crimen, culpa, indignum, nota, vitiosum Modrz; culpatio, improbatio, notatio, sugillatio Cn (74): BartBydg 131; Momus, Deus antiquis creditus qui omnium opera vel vitia summa cum libertate carperet. Nam μω¯med;μος Graece reprehensionem significat, Przigánę. Mącz 230b, 500b; ModrzBaz 46, 82; SkarŻyw 589; Gdyż ná Pánny przygáná/ ledá z cżego w bieży. PaxLiz D3.

przygana czego (3): áby ſię Iozeph innym rodzáiem báwić miał: máiąc tákiego/ ácż mniemánego ſyná [tj. Chrystusa]/ w ktorym nie tylo przygány niepłodnośći v ludzi vchodził/ ále teſz wielkiego y niebieſkiego błogſłáwieńſtwa nábywał. SkarŻyw 242; Iákóż śmieią/ o Mátko cna/ Cypru Pontſkiego/ Małżonkóm ſwym w twarz poyźrzeć? ćieniów domu tego? Co ich złość okrywáią/ nieboią ſie śćiány: By ſnáć nieprzemówiły ná ich ſprawy przygány. GosłCast 33; SkarKazSej 699b marg.

przygana z czego (1): A przeto y szwyąta anna y zmązem ſwym yoachymem byly wzgardzeny od byskupa nauyſſzego kyedy ſzrzvczyl ych ofyarą zoltarza dayącz ym przyganą znyeplodnoſzczy PatKaz II 86.

przygana czemu (3): ktoby ſłábé z przyrodzenia oczy [...] wodą tą léczyć chćiał y wodźie/ y rádźie/ przygáná rychléyſza/ niż oczóm popráwá. Oczko 14v; PaxLiz D3; ZbylPrzyg kt.

przygana za co (1): DiarDop 115 cf »i niełaska i przygana«.

przygana w czym [= za co] (11): CzechRozm 122v; Przygáná kroleſtwá tego w exekucyey. SkarKazSej 699b marg. Cf »przyganę da(wa)ć«, »przyganę mieć«.

przygana czyja [= kto gani] [w tym: pron poss (1), G sb (1)] (2): WujJud 112 cf »sroga przygana«; PowodPr 73 cf »przygana i przeklęctwa«.

W przeciwstawieniu: »przygana ... (po)chwała« (3): w thym trzebá ſobie mądrze poſtępowáć bo cżęſtokroć cżłowiek chcąc ominąć ieden doł/ wpádnie w drugi/ á miáſto pochwały/ przygánę odnieſie. GórnDworz N6; s tey iedney rzecży/ iż wdowá żebraká nie odpráwiłá/ trzy powieśći vroſły/ iedná ze ſtátecżną przygáną: druga s pomierną chwałą: trzecia z żárthem vſzcżypliwym. GórnDworz O4v; CiekPotr )?(3v.

Zwroty: »przyganę na się brać« = zasługiwać na naganę (1): Wielką záprawdę przygánę ná śię bierzeſz [Magno te crimine obstringis]/ ieſli łápáiąc twoiey chwały/ ieſli też twoiey przećiw komu waśni folguiąc ábo wykrącaſz/ ábo to co on [...] powiedźiał odrzucaſz. ModrzBaz 29.

»bez przygany, z przyganą być« = (nie) zasługiwać na naganę; esse indignum a. vitiosum, culpa vacare Modrz; abesse a reprehensione Cn [szyk zmienny] (3:2): Bo ktorzi ábo ſpawſzy cáłą noc/ ábo koſztownemi potráwámi y trunkámi báwiwſzy śię/ przychodzą do rády nierozmyśliwſzy śię/ áni śię do tego zgotowawſzy/ ći záprawdę bez przygány wtey mierze być niemogą. ModrzBaz 26v; ieſliby potrzebá Rzecżypoſpolitey vkázowáłá/ niebyłoby z przygáną dobremu á mądremu cżłowiekowi/ dobrowolnie ſię wtrącáć do rządzenia y ſpráwowánia iey ModrzBaz 43v, 44v; Vbogimi choćiaſz z przygáną ſą/ niegárdzić. SkarŻyw 589 marg, [197].

»da(wa)ć przyganę; przygana się daje; przygana dana« [w tym: w czym (7); że, iż (4)] [szyk zmienny] (19;1;1): y mnyemal ſymeon/ aby to ktory zaſyą nyeroſtropnye napyſſal/ czuſz nyechczącz dacz przygany yzayyyaſouy a tedy ſymeon ſkazyl powtore ono pyſmo PatKaz II 60v, 86; BibRadz *5, *5v; KochZg A4; WujJud 126v; Owa im w żadney ſpráwie nie da nikt przygány. PaprPan X3v, Iv, K3v, R, S2; SkarJedn 251; NiemObr 74, 176; WerGośc 260; Przygáná ſpráwom Boſkim dána/ ábo ná Páná Bogá nárzekánie. LatHar 114, 327; SkarKaz 44b; Złym przygáná, á dobrym pochwałá ſię dáie. CiekPotr )?(3v; Nie dáię ia przygány komu ſię co godźi/ Ze ſię on według ſtanu ſtroi/ ábo chodźi ZbylPrzyg ktv; Káżdey przygánę moiey ſpráwie dáią SzarzRyt B; [StryjKron 228 (Linde)].

»mieć, mający przyganę« = zasługiwać na naganę [w tym: w czym (2); że (2); z przeczeniem (7)] [szyk zmienny] (9:1): Acżkolwiek báby ktore krzćić zwykły/ przygány niemáią/ ieſliby cżáſem przy bytnośći mężcżyzny/ ktoryby tey Swiątości ſpráwowáć nie vmiał/ [...] Krzeſt ſpráwowáły. KuczbKat 130, 255; SkarJedn 274; SkarŻyw 162; CzechEp 47; Nie mogą tedy mieć náſze zborecżki w tym przygány/ iż ſię ſchadzamy ná mieyſcu tákiem/ iákiego nam Pan Bog kiedy/ y kędy vżycżáć racży NiemObr 23; O nadobrotliwſzy Oycże [...] dźiękuię tobie zá święte iego [Jezusa] wćielenie/ y národzenie/ zá vboſtwo iego/ y żadney przygány nie máiące poſtępki LatHar 565; Dobra rzecz pokoy, y nie ma przygany KlonKr B4; Przygánił mu też o niedoſkonáłość wiáry/ ktora niemáłą ma przygánę/ gdy máiąc inne dowody/ cudow prágnie. SkarKaz 416b; Iáko to ma przygánę górą ſie wynośić/ Ták téż to nieprzyſtoi/ podłośćią ſie tłoczyć. GosłCast 44.

»przyganę odnosić (a. odnieść)« (3): GórnDworz N6; CzechRozm 124; Bo ieſli w káżdym ſynu nieod⟨dawáiącym c⟩áłey powinnośći rodzicom ſwym/ go⟨dno to ieſt str⟩ofowánia/ y przetho w ohydę do ludzi ⟨przechodzi/ i⟩áko dálek o [!] then więtſzey przygány y od wſzech niewdzięcżnośći odnośić nie ma/ kthory będ⟨ąc wycho⟩wány in gremio Oycżyzny ſwey/ y omnibus ornamen⟨tis vſl⟩áchciony/ sſtáie ſie niewdzięcżnym iey dobrodziey⟨ſtw⟩á. Phil B.

»zasłużyć przyganę« (1): prze co też zaſłużyłem mnieyſzą przygánę: bo gorzey [...] ieſt/ niechcieć dobrze cżynić/ niż nie umieć. GórnDworz C8.

Wyrażenia: »przygany godny« = reprehensione a. vituperatione dignus, vituperabilis Modrz (6): Czo [tj. pogarda do nauki] iáko przygány godno/ zna to ten káżdy/ ktory/ iákiżkolwiek z náuki wziął pożytek GórnDworz C; Bo rzecży złey pożądánie niemoże być dobre/ ále y ſzkodliwe y przygány godne. ModrzBaz 59v, 17, 26v, 61v; Nienaydzieſz nic w wierze y obycżáiách ich/ co by przygány godnego było. SkarŻyw 306.

»sroga przygana« (1): Lecż tákich ktore tu gánićie miedzy wámi doſyć: ktorzy ſie tey ſrogiey á státecżney wáſzey przygány nie lękáią. WujJud 112.

Szeregi: »i niełaska i przygana« (1): u braciej swej i niełaski i przygany za to mieć my nie możemy, gdyż my to czyniemy, co nam przystoi. DiarDop 115.

»przygana i przeklęctwa« (1): Zadnego weſela [...] niemogą odpráwić [...]/ żeby przed ſługámi ábo domownikámi/ tego co wypili niemieli zwroćić/ ábo pod ſtoł niewſtydliwie vpuśćić/ z wielką ludźi dobrych y bogoboynych przygáną y przeklęctwámi. PowodPr 73.

»przygana i przymowka« (1): by záś wáſzá kró: M. gdyby ſie nic tákiégo nie náydowáło/ coby ſie z ták wielkim imięniem niezgadzáło/ niepopadł téy przygány y przymówki OrzJan 95.

Wyrażenie przyimkowe: »bez, przez przygany« = nie zasługując na naganę; sine reprehensione JanStat (6:2): GórnDworz Kk8v; Ale gdźie ſie ich piſmá poſpołu z Apoſtolſkiemi zgodźić niemogą/ tám vććiwie bez krzywdy y przygány ich odſtępuiemy. WujJudConf 34v; Sędźia od którégo było áppellowano/ ma przez wſzelkiéy przygány zoſtáć. SarnStat 535, 807.

~ bez przygany czyjej (1): nie możeſz tego poniecháć/ bes wielkiéy przygány ſwéy OrzQuin M2v.

Wyrażenie: »bez haniebnej przygany« (1): czego [przeciągnięcia Wołochów przez cesarza tureckiego do siebie na służbę] mu bez hániebnéy przygány/ y nie bez złégo v Pánów Krześćiáńſkich rozumienia zdrády iákiéy/ pozwolić nie możećie: albo [...] OrzJan 10. Cf »bez przygany być«. ~
Przen: Obiekt nagany, ten kogo wszyscy ganią (1): Ale ia com ieſt? com ieſt/ prze Bóg żywy? Robak/ nie człowiek: robak nieſzcześliwy. Smiéch tylko ludzki/ wzgárdá oſtáteczna Podłégo gminu/ y przygáná wieczna. KochPs 30.
a. praw. Zakwestionowanie wyroku sądowego (2):
Zwrot: »przyganę dać« (2): A ieſli on/ który ſkazániu Sędźiégo przygánę dał [Sin autem arguens de falso JanStat 649]/ zechce tego co mowi dowodźić: tedy [...] SarnStat 796 [idem] 560.
2. Wada, skaza, przywara; vitium Modrz, JanStat, Cn; culpa Vulg, PolAnt; crimen, querela Vulg; iniquitas, reprehensio PolAnt; labes, macula Cn (46): BudBib 3.Esdr 4/37; Co ieſli on Vrząd ieſt zprzygáną ktory ieſt vproſzony/ áza niewiętſza przygáná gdy zá pieniądze bywa otrzyman? ModrzBaz 44v; KochPs 140; SkarŻyw 325.

przygana czego (1): Noſa ij vſt żádná owſſéki nie ieſt przygana OpecŻywList C.

przygana w kim, w czym [= kto, co ma wadę] (5): w náuce/ w porządnym piſániu Hiſtoryey/ to ieſt/ rzeczy/ które ſye dźiáły/ ieſli prawdę piſáł/ przygány niemáſz. BiałKat 163v; Ta wniey tylo przygáná byłá/ iſz dawáłá názbyt y cżęſto pożyczáłá y lichwę dawáłá/ áby ſię nikomu iáłmużny proſzącemu/ nie wymowiłá. SkarŻyw 140; Nie máſz przygány żadney w tym nabożeńſtwie. LatHar 511 marg; SkarKaz 277a, 347b.

przygana w czym [= pod jakim względem] (2): Y w głádkośći téż/ Ero/ nie miáłá przygány. PudłFr 68. Cf Wyrażenie przyimkowe.

W połączeniu szeregowym (1): Zadna [religia] tákich praw nie ma około cnoty y poczćiwych obyczáiow/ w ktorych namnieyſzey przygány/ nieſpráwiedliwośći y niepoczćiwośći nie máſz/ iáko tá náſzá. SkarKaz 277a.

Zwroty: »mieć przyganę« [z przeczeniem (5)] = być złym, niestosownym; z przeczeniem: być nienagannym, doskonałym, bez zarzutu [szyk zmienny] (9): iśćie nád zwycżay y nad ludzkie ſzcżęśćie być muſiáło żadney niwcżym nie mieć przygány BibRadz *6; Mać wino przygánę ſwoię/ y krol ma przygánę ſwoię/ máią niewiáſty przygánę ſwą/ y wſzytek narod ludzki ma przygány ſwe [Vinum iniquum, iniquus rex, iniquae mulieres, iniqui omnes filii hominum] BudBib 3.Esdr 4/37; PudłFr 68; ktora [przenajświętsza Matka] żadnego grzechu nie máiąc/ áni przygány namnieyſzey mieć mogąc/ tákie boleśći [...] odnośi. SkarKaz 45a, 279b; Ponieważ w klubie ſwoiey domowy porządek/ Ták iż niema przygány y namnieyſzy ſzcżątek. PaxLiz B2v.

»naleźć (a. najdować) przyganę; szukać przygany [czemu]« [szyk zmienny] (2;1): GNiewam ſię ná té pieſczoné źiemiány/ Co piwu rádźi ſzukáią przygány. KochFr 10; NIechay kto chce cnotliwie żyie tu ná świećie/ Przedśię wy mu przygánę wnet iáką naydźiećie. PudłFr 6; Y nodze nie pomyślay náydowáć przygány. PudłFr 70.

Wyrażenie: »prozny od przygany, przygany« [szyk 2:1] (2:1): gdiż ten dawny á iuż wźięty obycżay ieſt/ ludźiem znamienitim takowe kxięgi przypiſować za ktorych zaleczenim mogłyby ony być poważnieyſze á od prżygany prożnieyſze. WróbŻołt A2v; Páńſkié ſłowá ſą czyſté/ y prózné przygány KochPs 17; Pánienki śliczné/ prózné od wſzelkiéy przygány. GosłCast 31.
Wyrażenie przyimkowe: »bez, przez, (o)krom przygany«; irreprehensibilis Vulg, PolAnt, Cn; inculpatus, irreprehensus PolAnt, Cn; culpa vacare, sine crimine, sine querela Vulg; absque reprehensione, candidus Cn (17:1:2): KrowObr 7, 129v; A byli oboie [Zachariasz i Elżbieta] ſpráwiedliwych przed Bogiem/ chodząc we wſzyſtkich przykazaniach y vſprawiedliwieniach Páńſkich bez przygany Leop Luc 1/6; Nihil ex omni parte beatum. Proverb. Zadna rzecz nie może być bes przygány. Mącz 23d; BudNT Philipp 2/15; Znáć iſz ten cżłowiek był przez przygány/ á iáko piſmo mowi/ doſkonáły przed Bogiem/ ktorym [lege: ktoremu] rowny nálezion nie był. SkarŻyw 241; Aby go ſobie ſtáwił chwálebnym Kośćiołem/ ktoryby niemiał zmázy álbo zmárſku/ álbo cokolwiek tákowego/ ale iżby był święty/ y okrom przygány. WerKaz 286; GrabowSet Yv; LatHar 685; ábyśćie byli bez przygány y ſzczerymi dźiatkámi Bożymi/ nienágánionymi w pośrzodku narodu złego y przewrotnego WujNT Philipp 2/15, Philipp 3/6, 1.Tim 3/2, Tit 1/7, Hebr 8/7; SkarKaz 85a, 277a marg; Aby ten przykład przy mnie był ták przywiązány Zoſtał/ byłábym iśćie króm wſzelkiey przygány. GosłCast 46, 12.

~ bez przygany w czym (1): Zeby vtwierdził ſercá wáſze bez przygány wświątobliwośći przed Bogiem y oycem náſzym BudNT 1.Thess 3/13.

Szereg: »bez zmazy i przygany« (1): powiedam tobie [...]: Abyś chował te przykazánia/ bez zmázy y przygány [immaculatum, irreprehensibile]/ áż do obiáśnienia páná naſzego Ieſuſa Chriſtá. BudNT 1.Tim 6/14. ~
a. praw. Wada dokumentu, powodująca jego nieważność (1):
Wyrażenie przyimkowe: »przez przygany« (1):
~ Szereg: »przez podejźrzenia i przygany« (1): ábyſmy [...] liſt Párgáminowy potwiérdzenia Przywileiu [...] przez wſzelkiégo podeyźrzeniá y przygány [omni ... vicio et suspensione carentem JanStat 1017] [...] przed Námi przynieśiony/ raczyli on potwiérdźić SarnStat 951. ~
3. Buta, zuchwałość, pycha (1): Arrogantia, przygana BartBydg 13b.

Synonimy: 1. nagana, przymowka, uszczypek; 2. ale, brak, makuła, przywara, wada; 3. chełpa, chełpienie, chełpliwość, chlubienie, chłuba, chwalenie, dufanie, nadętość, pycha, sławienie.

PP