[zaloguj się]
[pdf]

POTWARZ (317) sb f

o jasne, a pochylone (w tym 9 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N potwårz potwårzy, potwårze
G potwårzy potwårzy
D potwårzy potwårzóm, potwårzåm
A potwårz potwårzy, potwårze
I potwårzą potwårzami, potwårzmi
L potwårzy potwårzach
V potwårzy

sg N potwårz (57). ◊ G potwårzy (48). ◊ D potwårzy (4). ◊ A potwårz (51). ◊ I potwårzą (30). ◊ L potwårzy (11). ◊ V potwårzy (3). ◊ pl N potwårzy (16), potwårze (5); -y BibRadz, GrzegRóżn (3), SarnUzn (2), LeovPrzep, RejPosWstaw, ModrzBaz, SkarJedn, SkarŻyw (2), CzechEp, SkarKaz, SkarKazSej; -y : -e WujJud (1:5). ◊ G potwårzy (25). ◊ D potwårzóm (11), potwårzåm (5); -óm CzechEp, SkarKaz; -åm GrzegRóżn, NiemObr (2); -óm : -åm SarnStat (9:2); ~ -óm (6), -om (3) SarnStat (6:3), -(o)m (2). ◊ A potwårzy (37), potwårze (1) WujJud. ◊ I potwårzami (8), potwårzmi (1); -ami : -mi SarnStat (1:1). ◊ L potwårzach (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

Fałszywe posądzenie, oszczerstwo, obelga, znieważenie, kalumnia, obmowa; calumnia BartBydg, Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz, JanStat, Cn; contumelia PolAnt, Mącz, Vulg, Cn; (falsum) crimen, criminatio (falsa) Mącz, Cn; accusatio, convitium, sycophantia Mącz; ignominia, opprobrium PolAnt; diabole, maledictum Cn (317): BierEz M2; BartBydg 21b; Nikomu nie zazrzy, á nad wſzitko ſtrzez ſie potwarzy. BielŻyw 20; KrowObr 199v; Vcżynił [hetman] rázem grozę/ ná łup y ná potwarz/ Bo ták godzien karánia złodziey iáko y łgarz. RejZwierz 13; BibRadz Sap 2/19; [gdy] będźiemyli tylko állegowáć Krolmi ſtáremi Krolowi ſwemu/ á ſámi ſye imiemy potwarzy/ niewiáry/ y vporu nowego/ [...] Práwá áni pokoiá w Polſzce mieć niebędźiemy nigdy. OrzRozm T2v, E2; Potwarz záſmuca mądrego/ á łamie moc ſercá iego ſláchetnych obycżáiow [bibl. Eccle 7/8]. BielKron 80v [przekład tego samego tekstu StryjKron]; GrzegRóżn Fv, F2 [2 r.], I3v; Convitium, Potwarz/ Łáyánie. Mącz 64b; Calumnia vel Accusatio Potwarz álbo oskárżenie. Mącz 68d, 32b, 64b, 84b, 341a; SarnUzn C8; RejPos 127; BudBib Sap 12/19; SkarJedn A4v; Boże day nam táką ſkromność/ gdy obmowj podobno ſłuſznie ćierpiem. bo potwarzj á kto dźiś zmilcży? SkarŻyw 243, 41, 185, 391; StryjKron A6; On to potym/ cżego teraz ludźie znáć ábo y wyznáć niechcą/ pokaże: kto ieſt iego chwalcą: kto też bluźniercą: kto potáiemnie złośći broi/ á kto też w niewinnośći ſwey od tákich potwarzy ſtoi. CzechEp 55; Ty dwie rzecży/ cżymby w nas pokazáć mogł X.K. y onych dowieść nie tuſzę áby nálaſł. Nie tylko ſłuſznie y ſpráwiedliwie: ále y ták wedle podobieńſtwá: á náwet y wedle potwarzy/ ktoraby wżdy iedno mogłá mieć w ſobie nieco podobnego. CzechEp 382; Przećiw rozumowi mowi gdy to twierdźi/ co ieſt przećiw wſzytkim zmyſłom: [...] y przećiw [wbrew] wielum potwarzom/ ktore nas bez wſtydu od wielu ich potykáią. CzechEp 405, *3, 202, 209, 337 marg; Ale iż ták wiele tych potwarzy/ iż ledwie wiedźieć/ zá ktorąby ſię pierwey viąć NiemObr 91, 11; Głód iéy [cnoty] nie vmorzy/ Złoto nie przyſporzy. Potwarz téż nie płáći/ Zdrádá tákże tráći. PudłFr 4; PaprUp F4, Hv, I4v, L2v; Tá tedy bayká niech będzie zá náukę Senatorom vſtrzegáć ſie zdrády tych ktorzy potwarzámi tych náieżdzáią/ ktorym rowni cnotą być nie mogą Phil R2; KołakSzczęśl C2v; Widźiałem potwarzy ktore ſię pod ſłońcem dźieią/ y łzy niewinnych ktore poćiechy żadney nie máią SkarKaz 2a; SkarKazSej 704a; [PRzy wielkich páńſkich dworzech/ obfićie rośćie zyele/ ktore połáćinie zowiemy Cálumnia/ á po polſku Potwarz/ to ieſt złoſliwe á kłamliwe oſláwienie LorichKosz 52v (Linde)].

potwarz czego [= co przypisująca] (4): [Sabellijańczycy] ſámi niezbożnie rozumieiąc o wierze/ ludźie zbożne/ y tę ich proſtą ſtárą y Apoſtolſką w słowie Bożym opiſáną wiárę/ kácerſtwem zową/ y mnogich Bogow potwarzą ich złośćiwie obćiążáią GrzegRóżn Bv; To chce záiſte ſzátan potwarzą trzech Bogow/ ktorą ná słowo Boże kłádźie vcżynić/ áby nas od proſtoty słowá Bożego odwiodſzy/ áż do Babilonu záwiodł GrzegRóżn K2, D; CzechEp 222.

potwarz kogo [= na kogo] (1): Okazawſzy ták [...]/ ſproſne y grube potwarzy Bogá ſámego/ y pomázańca też iego/ [...] iuż też cżás ieſt/ áby ſię tymże ſpoſobem [...] pokazáło/ co też mnie y z bráćią moią/ I.M.X.K. nieſłuſznie zádáie CzechEp 211.

potwarz od kogo (2): SkarŻyw 390; Iać iáko zá tę y zá inne prace moie zapłáty y dźięki od ludźi dobrych y pobożnych nie żądam: ták ſię też potwarzy y niewdźięcznośći od złych y vpornych nie lękam WujNT przedm 27.

potwarz przeciw(ko) komu, przeciwko czemu (4): A owſſemem práwie zámilknął/ [...] áby oni y ſtąd nienábyli przećiwko mnie potwarzy. RejPs 59; LubPs aa5v; Złorzecżeńſtwo rozlicżne ieſth. Są bowiem przećiwko Pánu Bogu bluźnirſtwá/ ſą potwarzy przećiwko ludzyom/ ſzkáráde obmowiſká álbo ſzácowania RejPosWstaw [1102]v. Cf »potwarz mowić«.

potwarz na kogo, na co (16): Alye tego szad ma spilnoſczya doysrecz aby pothwarz nyebyla na spravyedlyve lvdzye LibLeg 6/116; cżemuſcie ſie tu ſebrali/ abyſcie potwárz na ſwiętégo ſyna bożégo nalezli/ a tako go falſſywie oſkarżyli/ ij bez winy zabili. OpecŻyw 83; Convenit ad eam haec contumelia w czas nań tá potwarz/ godzien tego Mącz 481d; Euzebius Arryánin/ y iego towárzyſze ſpiſane ná Athánázego potwárzy Iuliuſzowi Rzymſkiemu Biſkupowi poſłáli SkarJedn 127, 229, 240, 276; A Heretykowie Cżárnokśiężnikiem S. Chryzoſtomá zowiąc: inne potwarzy náń po mieśćie rozgłaſzáli. SkarŻyw 86, 183 marg, 389 [2 r.], 390; CzechEp 205. Cf »potwarz zmyślać«. Cf też »potwarz kłaść«, »potwarz wewlec«, »potwarz wieść«.

potwarz o kogo, o co (2): Diar 57; A gdy [krześcijanie] byli śćiſkáni potwarzą o Trzy Bogi/ tedy oni vćiekáli ſię do tego Iednego Bogá Iſtnośći/ ktorą Iſtnośćią zoſtał heretykiem Ieden on Bog Oćiec Kryſtuſow GrzegRóżn F2.

potwarz o czym [= co jest potwarzane] (1): GDY o káżdey náuce/ częſtokroć wſzczynáią ſye wielkie omowy y potwarzy/ ktorym ludźie niektórzy niedoſtáteczney mądroſci będąc/ ſzczerą prawdę/ álbo oſzpećic/ álbo zágubić vśiłuią LeovPrzep av.

potwarz o czym [= treść potwarzy] (2): Ieſli tedy będą prawdźiwe ich potwarzy y wykręty o dwu Bogách/ tedyć naprzod muſzą wſzythko piſmo kácerſtwem y mátáctwem názwáć y potępić GrzegRóżn B3; Potwarz, o słowie Bożym ná koniu białym. CzechEp 222 marg.

potwarz czyja [= od kogo, od czego] [w tym: pron poss (23), G sb i pron (14), ai poss (8)] (45): ForCnR A3v; LubPs I2v, bb2; BibRadz Eccli 51 /7, Rom 3 arg; Ceſarz miał tákie káznodzieie vſtáwić/ ktorzyby z obu ſtron bez potwarzy cżyiey zgodliwie powiádáli BielKron 207v; GrzegRóżn A4, Bv, B3 [2 r.], B4, C4 (9); A przeto tey ich zawiſney á niezmierney potwarzy/ vmyſliłem ná ten cżás krotko zábieżeć. LeovPrzep a2; RejPos 343; á tey prawdźiwey Wiáry/ y nas Kátholikow ſwoich od wſzelkich wymyſłow y potwarzy ſwowolnych ludźi rácż bronić WujJud b3, 180v, 187v, 230, 240v, 243 (9); CzechRozm Av; [Grecy] przed Synody vćiekáli/ á zboru ſie powſzechnego/ iáko winni ſędziego/ bali. Y oſmy (ná ktorym potwarzy ſię ſwoich wſtydzili/ y kośćioł Rzymſki ocżyśćili) rádziby zátłumili/ gdyby mogli. SkarJedn 164; Y vprośił to v Páná Bogá iż zá iego [papieża Mikołaja] żywotá Bulgárowie przed ſię w wierze S. przy kośćiele Rzymſkim trwáli/ á mieyſcá potwarzy Greckiey nie dáli. SkarJedn 220, 65, 229; SMiłuy ſye nádemną/ Boże litośćiwy/ Bo mię práwie w źiemię w bił [!] człowiek złośliwy. Nie mam odpoczynku/ nie mam y wytchnienia/ Od iego potwarzy/ y iego trapienia. KochPs 82, 186; SkarŻyw 57, 389 marg [2 r.]; StryjKron A6; CzechEp 73, 400; WujNT 3.Ioann arg; Auguſtyn ś. ſwym ádwerſarzom ták odpowiádał: Z ſtrony ludzkiego mniemánia/ mam doſyć świádkow co mię znáią: z ſtrony P. Bogá ſámo mam ſumnienie/ ktore przećiw wáſzym potwarzom nievſtráſzone nioſę. SkarKaz 352b; SkarKazSej 698a, 705a. Cf Wyrażenia przyimkowe.

potwarz czyja [= na kogo] [w tym: G sb i pron (2), pron poss (1), ai (1)] (5): Gdybyś vźrzał potwarzy niedoſtátecżnych ludzi/ á bez práwne ſądy/ áno ſie przewraca ſpráwiedliwoſć w źiemi: niedziwuy ſie tákowym rzecżam. Leop Eccle 5/7; wzbudził Pan duchá ſwego w onym Dánielu/ iż ią [Zuzannę] wywiodł ze wſzytkich vpadkow á z onych potwarzy iey. RejPos 167, 336; CzechRozm 217; ácżem y ſam miał był wolą nieco wedle bacżenia y rozſądku mego odpiſáć/ widząc ták wielkie y znácżne błędy: y iáwne potwarzy niewinnych: ktorych by ſię ślepy domácáć mogł CzechEpPOrz **3v.

Ze zdaniem przydawkowym referującym treść potwarzy [aby (2), iż (2), jakoby (2), żeby (2)] (8): KrowObr 199v, 219; Po śmierći tedy tego Bazylego. Owcżyná ieden z rády w wiązał ſie bárzo w opiekę Kſiężny wdowy. A gdy ią Michał Glińſki o tho karał ſłowy iako powinowátą/ włożyłá nań potfarz iż chćiał vćiec/ zdrádziwſzy/ do Litwy BielKron 430; SkarŻyw 390; StryjKron 767; Potwarz, żeby ſię ſyn Boży miał zstáć z duchá z bostwá y Aniołá. CzechEp 221 marg, 283; WujNT Act 23/25.

W połączeniach szeregowych (26): Grzeſą przełożony y wſſyſcy poſpolicie/ ktorzy phalſziwą prziſięgą/ nieſprawiedliwe/ zapyſy/ liſty/ potwarzą/ omową/ zawyſczą/ domyſlem/ podeyrzenym/ naprawą/ przenaięczym/ ſkazanym/ ſſulbrifem falſzywym ſwiatczą przeciw bliznemu ſwemu. SeklKat M2v; LubPs K3v marg; przes wiárę bywáią ſercá ludzkie otzyśćione/ w ich vśćiech powieda Ian ſwięty/ nieieſt nálezione kłamſtwo/ zdrádá/ obłudá/ potwarz/ y zmamienie Papieſkie KrowObr 229v; Leop Ier 22/17; BibRadz Eccli 51/7; OrzRozm T2v; A przetoż my (áby kto nie wątpił) nie vſtráſzeni żadnym wołániem/ pothwarzą/ ábo kłamſthwy/ zdrádámi/ y okrućieńſtwem/ krwáwych Sofiſtow) ták záwſze wierzyć będźiem iákochmy drzewiey wyználi GrzegRóżn C4v, C4; Contumeliosae in aliquem literae, liſt przećiwko komu pelen yádu potwarzy/ gniewu y zley woley. Mącz 64b; Criminosa oratio, Pełna potwarzy/ Sromocenia y Przimówek Mącz 68d, 68d, 436b, 491d; SarnUzn H6v; RejPos 23v; Takać to będźie ſpráwá/ iáká y tá byłá nieprawdy/ potwarzy/ kłamſtwá/ bluźnierſtwá/ ſzaleńſtwá/ nieumieiętnośći á złośći pełna. WujJud 243v; RejPosWstaw [1102]v; SkarJedn 230; ći/ ktorzyby ſię vcżeſtnikámi ſtáli tey prawdy zbáwienney/ mogli być wolnymi nienawiśći/ vrągánia/ potwarzy/ krzyżow y prześládowania. CzechEp *2, 18, 382, 400; NiemObr 3; Dla tego ſię kocham w krewkośćiách/ w potwarzách/ w potrzebách/ w prześládowániach/ w vćiſkách dla Chriſtuſá. WujNT 2.Cor 12/10; SkarKaz 161a; SkarKazSej 702b.

W przeciwstawieniach: »potwarz ... prawda (2), cześć, niewinność« (5): A chceſz widźyeć iż to prawdá co ya powyádam á nye potwarz? KromRozm I Gv; A ieſli go [nieuczciwy dłużnik wierzyciela] cżym nie podejdzie w iego pieniądzach tedy mu bes przycżyny zoſtawa nieprzyiaćielem. Y nágradza mu to przeklinániem y złorzecżeńſtwem/ á miáſto cżći potwarzą oddawa. BudBib Eccli 29/9; KochPs 64; CzechEp *3; Ale niemacie zwaſniwſzi ſie nayeden dom/ Potlumiac y wygubiać go ſua temeritate á choc tez drugi przyczini niemaiac pomaga inſzem potwarzi á prawdy nievznawa tak ſie zwas kazdy zachowac ma/ yako Cicero vpomina: [...] PaprUp D4v.

W tłumaczeniu biblijnej nazwy miejscowej Esek ‘kłótnia, sprzeczka’ (1): A kopáiąc przy ſtrumieniu/ nálezli wodę żywą. Ale y tám ſwar záſſedł páſterzow Gerary przećiwko páſterzom Izáákowym/mowiących/ Náſſá tho wodá. I dlá thego: imię ſtudniey z onego co ſie było przytráfiło názwał/ Pothwarz [vocavit Calumniam]. Leop Gen 26/20.

W charakterystycznych połączeniach: potwarz mnogich (trzech) Bogow (3), gmatwania; potwarz grecka, heretycka (3), konfesyjonistow (3), ludzka, ludzi (niedostatecznych, pysznych, swowolnych) (3), sofistow, szacunkarzow; potwarz niewinnych; potwarz na Boga, na kościoł (łaciński, rzymski) (2), na sprawiedliwe ludzie; potwarz maże, napełnia, obraca się [na kogo], obrusza, potyka [kogo], przeszkadza, szkodzi; potwarzy nasłuchać się, przyczyniać, strzec (wystrzegać) się (2), szukać, uczyć, wstydzić się (2); do potwarzy ścięgać; od potwarzy (o)bronić (3); z potwarzy wywieść; potwarz naleźć, rozgłaszać, wygubić, wyrzucać (2), wytrwać (2), zmilczeć; na potwarz uskarżać się, zmowić się; o potwarz kusić się; potwarzą doświadczać, o gardło przyprawić, najeżdżać, obciążać, pokazać, prześladować, roztargniony, ściskany, świadczyć, trapić, uciśniony, ufarbować, umalować, ustraszony, walczyć, winić, wywrocić, zaszkodzić; w potwarzy kochać się, pokazać; potwarz(y) częsta, dziwna, marna, nieuchronna, niezliczone, niezmierna, nowa (2), prawdziwa, rozebrana, rozliczne (4), rozmaite (2), starodawna (2), szkodna, uporna, wniesiona, zawisna.

Zwroty: »potwarz cierpieć« = calumniam sustinere Vulg (5): Zła rádá y potwarz ktorą P.Kriſtus ćirpiał dla nas niewinnie. LubPs L3 marg; To mowi Pan zaſthępow/ Potwarz á beſpráwie ćierpią ſynowie Izráelſci/ ſpołu y ſynowie Iudſcy Leop Ier 50/33; GDY [...] ludźie niektorzy niedoſtáteczney mądroſci będąc/ ſzczerą prawdę/ álbo oſzpećic/ álbo zágubić vśiłuią/ á nawięcey tą náuką [lege: ta nauka]/ ktora vczy o Biegách Niebieſkich y o ich ſkutkách/ tę potwarz nád inſze záwſze ćierpi LeovPrzep av; WujJud 181; SkarKaz 161a.

»potwarz kłaść (a. wkładać), włożyć (a. położyć, a. złożyć itp.); potwarz włożona« [w tym: na kogo, na co (23)] [szyk zmienny] (18:7;1): BierEz M2; HistJóz D; Oſądziłem ſie ſam y vcżyniłem ſpráwiedliwoſc/ przetho nie wydaway mie tym ktorzy na mię potwarz kładą [non tradas me calumniantibus me]. WróbŻołt 118/121; Diar 57; KrowObr B3, 167v; Nie będzieſz potwarzy kładł ná bliźnego twego [non facies calumniam proximo tuo]/ áni go gwaltownie vćiſkáć będzieſz Leop Lev 19/13; KochZuz A3; Trzeći ſpiſek Moich kſiąg ieſt ná ty z oſobná ktorzy bronią złośći Rzymſkich iáwnych/ á potwarzy nanię [lege: na mię] wſzędzie kłádą/ ácż kolwiek piſałem przećiw im spopędliwośći. BielKron 196v, 430; GrzegRóżn K2; CzechEp 130; SkarJedn A4v, 27, 234, 244; Ale gdy ich [heretyków] wtym nikt nieſłuchał ine potwarzy nań [na Atanazego] dwie włożyli: iſz niewiáſtę iednę [...] kmyśli ſwey plugáwey zniewolił: á iſz ſwemu Klerykowi Arſeniuſzowi/ rękę ná cżynienie Cżárnokſięſtwá/ vćiął SkarŻyw 390, 390, 391, 457, 493; StryjKron 767; CzechEp 20; ReszPrz 26; Kiedi przijaciel ktori tego Domu ktoremu on niechetnim bel co vtzinyl komu/ zachodzono temu á prawie kupowano krziwde yego aby ſie nie yednal on obrazoni/ by tilko on Dom prziloziwſzi potwarzi zniſczic mogli PaprUp G4; O Pánie IEzu Chryſte/ wybaẃ mię/ iákoś wybáwił [...] Zuzánnę z potwarzy ná nię włożoney LatHar 585.

»potwarz mowić« [w tym: przeciw komu (1)] = loqui calumniam PolAnt (2): zły [...] choć przećiw bliźnyemu yáką potwarz mowi/ Záwżdy ſie ſam vplecye pirwey ſwymi ſłowy. LubPs C2; BibRadz Is 59/13.

»od potwarzy oczy ściąć (a. oczyścić się)« (2): [Sabellijańczycy] niechayże máią ſobie [wiarę] ktorą chcą/ by tylko ſie od potwarzy ſwych (ktore ná nas prawdźiwe wyznawce Apoſtolſkiey wiáry zmyſláią) ocżyśćili GrzegRóżn Bv; SkarKazSej 698a.

»potwarz (na sobie) odnieść (a. nosić); noszenie potwarzy« = calumniam sustinere Vulg [szyk zmienny] (3;1): KrowObr B2v; SkarŻyw 185; Pan y zbáwiciel náſz/ ktory będąc [...] bez wſzelákiey winy/ y zmázy/ przedśię wiele nienawiśći/ vrągánia/ ſromoty/ háńby/ y potwarzy/ ná ſobie odnośił NiemObr 3; ábowiem [hetman Klaudiusz Lizjasz] ſię bał by go [Pawła] ſnać nie porwáli Zydowie/ y nie zábili; á onby potym odnośił potwarz/ iákoby wźiąć miał pieniądze WujNT Act 23/25.

»[na kogo] potwarz wewlec (a. wewłoczyć)« (2): przetoż [...] [ksiądz Powodowski] zmyślił ſobie iákieś dźiwne opiſánie y okazánie tey rzecży [sposobu przywrócenia utraconego przywileju po upadku aniołów]/ ktorym náporząd ná Bogá y Chriſtuſá ſyná iego potwarz we włocży: zádáiąc mu to/ żeby ſię z ſzátánem nie ſzcżyrze/ ále obłudą iákąś y chytośćią obchodźić miał CzechEp 203, 170.

»potwarz [na kogo] wieść [= rzucać]« (1): Falsum crimen bonis viris obiectat, Szczirą potwarz ná dobre ludzie wiedzie. Mącz 162c.

»wybawić, obronić, oswobodzić, wywieść, wybawienie z potwarzy; wybawić od potwarzy« [szyk zmienny] (3:1:1:1:1;1): Opiſałem teſz krotko moie krziwdy y ciężkoſci proſzę aby ie w.K.m. racżyli łaſkawie vſnac/ a mnie ſłvżebnika ſwego ſtych czięzkoſci y potwarzi obronić/ właſkę ſwoię krolewſką prziać SeklWyzn 4v; BibRadz Eccli 51/7; RejPos 153; Dziwne wybáwienie z potwarzy. SkarŻyw 390 marg; CzechEp 206; ZVZANNE/ święty Bog ſłyſzał/ moc ſwą ziáwił/ Dźiećię śrzod ludźi ſtáwił/ Chcąc/ by niewinność/ z potwarzy wybáwił. GrabowSet B3v; LatHar 656; GosłCast 74.

»z potwarzy się wyprawować« = oczyścić się z zarzutów (1): Ktorego [papieża Grzegorza IX] iáko im máluie [cesarz] dáiąc też o ſobie y o wierze ſwey/ z potwarzy ſię wypráwuiąc/ ſpráwę/ y iáko waży Papieża dobrego/ á iáko ſię też fráſuie ná złego z tego iego liſtu (iákom rzekł) káżdy wyrozumieć może. CzechEp 401.

»potwarz wyrządzać« (1): Ieſżcże krześćiány niebyli oni żołnierze/ ktorych Ian ś. ſumnienie ták informował: Nikogo nie kukłayćie/ nikomu potwarzy nie wyrządzayćie [neque calumniam faciatis Vulg Luc 3/14] PowodPr 63.

»potwarz zadać« (1): Chriſtus Pan [...] ná potwarz Zydom odpowiada/ ktorą mu zádáli/ żeby ſię Bogiem cżynić miał CzechEp 283.

»potwarzami zamietować« = zasypywać oskarżeniami (2): cnotliwe w nienawiśći máią á bez winy ich ſwemi potwarzámi zámiátáią/ á iákoby pod pokrywką pokoiu á przyiacielſthwá obłudnie ſie obchodzą z nimi. LubPs I2v; RejPos 238.

»potwarz zmyślać (a. zmyślić, a. wymyślać); wynajdowanie potwarzy« [w tym: na kogo (3), nad kim (1)] (5;1): GrzegRóżn Bv; á wiele rozlicżnych potwarzy vſtáwicżnie ſwiát muśi wymyſlać nád tymi/ ktorzy ſie/ [...]/ nie zgadzáią z nim/ y s thymi márnemi poſtępki iego. RejPos 336; SkarJedn 218, 219; Był ten Cyryllus wielką podporą wierze Katolickiey przećiw Arryanom/ [...] ktorzy [...] ná ſeymiku ſwym niezbożnym/ iego z Biſkupſtwá z łożili y mocą wygnáli/ potwarzy nań wielkie zmyſliwſzy. SkarŻyw 278; SkarKazSej 659a.

»potwarz (cierpliwie a. skromnie) znosić« [szyk zmienny] (3): BO tho y ſámi wiećie bráćia/ że weśćie náſſe do was/ nie było daremne: ále żeſmj pierwej ćierpieli wiele/ y potwarzy znośili [contumeliis affecti] (iáko wiećie) w mieśćie Filippis Leop 1.Thess 2/2; SkarŻyw 574; Epáminondás Tebáńſki/ korego [!] Cicero principem totius Graeciae appellat, też ćirpliwie znośił potwarzy/ vkázuiąc że to należy ná męſtwo/ złorzecżeńſtwá wzgárdzáć. Phil Q3.

»potwarz z siebie zrucić« (1): Calumniam contudere, Potwarz á przimówkę z ſiebie zrućić. Mącz 468d.

Wyrażenia: »fałszywa, powieści fałszywej potwarz« [szyk 2:1] (2:1): ábowiem lepſza mi ieſt śmierć niż żywot/ gdyżem ſię náſłuchał fáłſzywych potwarzy [quia opprobria mendosa audivi]/ á ſtrapionem ieſt wielką boleſćią. BibRadz Tob 3/6; LatHar 316; Kłopot ten ſwóy/ ia zlécam Bogu pod obronę/ Z którégo ma niewinność dość mężną zaſłonę. A iż czás wſzytkowiędny świádek prawdźiwy/ Wybáwi mię z potwarzy powieśći fałſzywéy. GosłCast 74.

»jadowita potwarz« (1): lud wſzyćiek Athánázyuſza ná ſtolicę Biſkupią iednoſtáynie obrał: Ná ktorey iako wiele od Arryanow vćierpiał: w rozmaitych á iádowitych przenáśládowániąch [!] y potwarzách/ dla Kátholickiey prawdy: teraz ſię iuſz pokaże SkarŻyw 389.

»potwarz kłamliwa« (1): [heretycy] ſtáráli ſię/ ze wſzelką vśilnośćią/ áby z ſtolice Biſkupiey Athánázego zrzućili. Y zmowili ſię ná potwarzy ſproſne y kłamliwe/ ktore do Ceſarzá [...]/ przynieśli: mieniąc iáko liſtámi Ceſarſkimi gárdził/ y nie ieſt wiernym Pánu ſwemu SkarŻyw 389.

»nieprawdziwa potwarz« (1): A więc teſz to ieſztze będzie/ iáko ty powiedaſz/ niewſtydliwą y nieprawdziwą potwarz/ ábyśćie kośćiołow/ y ołtarzow tym ſwoim Iednatzom y przytzyńcom vmárłym ludziam niebudowáli? KrowObr 219.

»nieuleczona potwarz« (1): Contumelia insanabilis, Nieuleczona potwarz. Mącz 367d.

»niewstydliwa potwarz« (4): KrowObr 219; Teraz iako wpieniadzach [!] ludzie ſmak pocżuli/ Cnota/ i przyſtoieńſtwo do kąta ſię tuli. A ich plac niewstydliwa potwarz zaſtąpiła KochSat B2; SkarŻyw 391; CzechEp 417.

»okrutna potwarz« (1): Bo wſpomni też ſobie onę Zuzánnę/ ktora byłá vćiſniona okrutną potwarzą á okrutnym á nieſpráwiedliwym ſądem w niewinnośći ſwoiey/ iáko wnet pan Bog wpuśćił Duchá [...] iż ią wywiodł z onego niebeſpiecżeńſtwá iey. RejPos 127.

»potajemna potwarz« (1): Ieſli maſz ſpráwiedliwość/ niech cie wſzem okaże/ A potáiemna potwarz/ niechay cie nie máże. RejZwierz 22v.

»potwarz sprosna« [szyk 3:2] (5): WujJud 243; SkarŻyw 389; Zoiluſſow ſie też zawiſnych nie lękam/ áni hardych storzypietkow [...] Ná ktorych ſproſne złorzeczeńſtwá/ y potwarzy wiele ſie ludzi vczonych y on mędrzec w Piſmie S. częſto vſkarża. StryjKron A6; CzechEp 211; Pomnię krzywdy y zelżywośći y prześladowánia ſrogie y potwarzy ſproſne/ ktoreś dla mnie ćierpiał. SkarKaz 161a.

»szczera [= prawdziwa] potwarz« = falsum crimen Mącz (10): bo ſpráwiedliwość bes prawdy/ á bes wiáry/ nic inego nie ieſt/ iedno ſzczyra potwarz. OrzRozm E3v; Mącz 162c; A iż poſpolićie mowią Rzymſcy Theologowie/ obrázy ſą kśięgámi proſtych ludźi [...] (–) Toć ſzcżera potwarz. WujJud 49, 158v, 243v, 246v; SkarJedn 234, 236 [2 r.], 237.

»(barzo) wielka potwarz« = summa contumelia Mącz (7): A wyelka potwarz przećiw mnye od nich yeſt zácżętá/ Y mowili przećiwko mnye z vporu ze złośći LubPs aa5v; BielKron 193; Mącz 431d; LeovPrzep av; SkarŻyw 278, 391; Wielka tedy ieſt przewrotność odſzczepieńcow/ ktorzy z tych ſłow/ nie iednego ktorego Rzymſkiego Papieżá/ (coby byłá bárzo wielka potwarz) ále wſzytkie Papieże co ich było od tyśiącá lat/ (co ieſt bluznierſtwo nieſłycháne/ y wielka krzywdá Boża) Antychriſtem onym przednieyſzym vczynić chcą WujNT 716.

»potwarzą zarzucony« (1): wiedząc niewinnégo/ niezáſłużonégo/ Potwarzą nieuchronną ták zárzuconégo: Iżechmy go świadectwem ſwym nie rátowáły/ A ledwiechmy oczymá ná to niepátrzáły. GosłCast 70.

»potwarzą (z)hańbiony, zesromocony« (2:1): Tákći ieſt iáko powiedam: przeyrzał tho Bóg/ że moiá chuda itéż nikczemna w Kośćiele iego poſługá/ miáłá być od Kácérzów tą potwarzą háńbióna OrzQuin G4v; LatHar 266; SarnStat 1267.

»potwarz złośliwa« (1): Wybaẃ Pánie duſzę ſługi twego/ iákoś wybáwił Zuzánnę z potwarzy złośliwey. LatHar 656.

»potwarz żywa« (1): Niewinność/ pánie/ moię Przyymi w obronę ſwoię: Przećiw potwarzy żywéy/ Y powieśći fałſzywéy KochPs 64.

Szeregi: »potwarz a bezprawie« (2): OBroćiłem ſie ku rzecżam innym/ y vźrzałem pothwarzy á bezpráwia ktore ſie pod ſłońcem dzieią [et vidi calumnias, quae sub sole geruntur]/ á łzy niewinnych/ á żadnego poćieſſyćielá Leop Eccle 4/1, Ier 50/33.

»potwarz a (i) fałsz« [szyk 1:1] (2): KromRozm I I4v; przyſzłá iuż zá náſzego złego wieku/ nieſłychána przed thym przewrotność ludzka/ ktora prawdę w fáłſz/ á Práwo w potwarz obroćiłá/ kthora nam náczyniłá Prokuratorow/ to ieſt/ iáwnych Práwá poſpolitego fáłſzerzow OrzRozm E2. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»potwarz i kłamstwo« (3): GrzegRóżn B4, D3v; Ale ktoreżeśćie wy złośći we Mſzey pokazáli? Nie vkażećie mi prawdźiwey namnieyſzey okrom wáſzych ſproſnych potwarzy/ y iáwnego kłamſtwá. WujJud 243. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»matactwo i potwarz« (1): Ian Ekkius Doktor piſmá s. piſał y wydał ná iáwność wielkie rzecży przećiw Luterowym temom/ [...] Luter mu odpiſał/ iż ty twoie kſiąſzki ſą od cżártá nadzyewáne matáctwem wiecżnym y potwarzą wielką/ z bluźnieniem przećiw ſynu Bożemu. BielKron 193.

»potwarz i natrząsanie« (1): Bądźcie pozdrowione vſzy naśláchetnieyſze Páná Iezuſá Chryſtuſá zbáwićielá náſzego/ dla nas potwarzą y nátrząſániem zeſromocone. LatHar 266.

»nieprawda, potwarz« (1): POwiedaſz teſz/ iż tho ieſt nieprawdá/ potwarz. ábyśćie mieli ludziom proſtym bronić krwie Páná Kryſthuſowey. KrowObr 199v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»niesprawiedliwość i potwarz« (1): Roſkázuie áby [...] ſie wyſtrzegáli kradźieſtwá/ przyſięgi/ y krzywd. Nieſpráwiedliwoſći y potwarzy. Nienawiſći/ pomſty y wſzelkiey nie słuſzney rzeczy. BibRadz Lev 19 arg. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»potwarz, nieuprzejmość« (1): tákie potwarzy/ nievprzeymośći w ſpráwách wſzytkich y w práwách nápełniły źiemię/ y to grzeſzne kroleſtwo: iż trudno poznáć ieſli tu Chrześćijánie/ á ieſli Bogá znáią ná tym mieyſcu. SkarKaz 351b.

»potwarz a niesprawiedliwy sąd« (1): RejPos 127 cf »okrutna potwarz«.

»potwarz, obelżenie« (1): Niemoc/ potwarz/ obelżenié/ Siéroctwo/ zły ſąśiad/ żoná/ Miedzy złémi policzoná. KochMRot B3.

»o(b)mowa i potwarz« (2): Wylicza obmowy y potwarzy niektorych. A okázuie Zydy y pogany być grzeſznymi z przyrodzenia. BibRadz Rom 3 arg; LeovPrzep av. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»obwinienie i potwarz« [szyk 3:1] (4): ſpoſob vſpráwiedliwienia [przez wstawiennictwo osób możnych ludzi niesłusznie oskarżonych]/ ácżkolwiek ieſt dobry y chwalebny: á bárzo niewinnym/ w ich potwarzy y obwinieniu nieſłuſznym/ ſłużący: wſzákże y ten BOgu/ dla nas ludźi/ żadną miárą nie należy CzechRozm 217v; [w czwartej części pisania] ná rozlicżne obwinienia/ y rozmáite potwarzy/ ktoremi X.K. nie tylko nieſpráwiedliwie/ ále y nie obácżnie/ ludźi niewinne ſzácuie/ ſądźi/ y potępia odpowiedáć będę. NiemObr 91, kt, 3.

»potwarz a omylność« (1): Dla tego iżeſcie wzgárdzili ſłowá prawdziwe/ á położyliſcie nádzieię w potwarzy á w omylnoſciach [calumnia et tumultus Vulg Is 30/12; extorsio et perversitatio PolAnt Is 30/12]/ á przyſtáliſcie mocno k niey/ przeto ſpuſżcżę ná was złość wáſzę RejPos 63v.

»potwarz i powieść fałszywa« (1): KochPs 64 cf »potwarz zywa«.

»potwarz i prze(na)śladowanie« [szyk 1:1] (2): Ale coż to zá Apoſtołowie/ co ſie rádźi kriją? Nie tákći cżynili Apoſtołowie Chriſtuſowi/ ktorzy ſie y z tego kocháli/ że ie Pan Bog miał zá godne/ áby dla Imieniá iego potwarze/ y prześládowánia ćierpieli. WujJud 181; SkarŻyw 389. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»potwarz i przewrotność« (1): Gdyż grzeſzymy y kłamamy przećiw Pánu/ a odſtępuiemy od Bogá náſzego/ mowimy potwarz y przewrotnoſć [loqui calumniam, et perversitatem]/ á pocżynamy y zmyſlamy w ſercu ſłowá kłamliwe. BibRadz Is 59/13.

»potwarz a (i) przymowka« [szyk 1:1] (2): A przeſtho ia żadnych roſthyrkow [tj. zwad] nietzynię. Aleć thę ſtárodawną przymowkę y potwarz [tj. że czynią roztyrki]/ noſzą ná ſobie wſzyſcy wierni y prawdziwi ſludzy Boży. KrowObr B2v; Mącz 468d. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»potwarz i wykręt (a. wykrętny wykład)« (2): GrzegRóżn B3; Páś owce moię: Páś bárány moie. To ſą ſłowá Ewánieliey y prawdy Chryſtuſowey/ ták iáſne iż ſię żadney potwarzy y wykrętnego Heretyckiego wykłádu nie boią. SkarJedn 64. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»potwarz a (i) wymysł« [szyk 2:2] (4): A wſzák wieſz iż nigdy ſwiát nie náydował prawdziwych przycżyn do wiernych Páńſkich/ iedno potwarzámi á rozlicżnemi wymyſły záwżdy przeſládował wierny Koſcioł iego. RejPos 336, 336; WujJud b3; potwarzy y wymyſły Heretyckie opuśćiwſ[z]y/ ſłuchaymy ſtárożytnych y świętych Doktorow Láćińſkich y Greckich SkarJedn 65.

»potwarz i wywracanie słow« (1): będą Marćinowi nieprzyiaćiele iego złorzecżyć: [...] poki ſię też [...] nie vzna y nie náwroći: y poki ſię miáſto złorzecżeńſtwá dobrzemowić [!] á miáſto potwarzy y wywrácánia ſłow prawdy wyznawáć nie náucży. CzechEp *3.

»potwarz i wzgarda« (1): Kto wniewinnośći ćierpi/ dla Chryſtuſá ćierpi/ y kto go w noſzeniu potwarzy/ y wzgardy v ludzi náſláduduie [!]. SkarŻyw 185. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»złość (a. złorzeczeństwo) i potwarz« = maledictum et contumelia Mącz [szyk 4:1] (5): LubPs bb2; Mącz 87d; [pan do sługi swego]: Spráwiwſzy tę rzecż ktorąm ći roſkazał/ nátychmiast ſię do mnie wroć. Ktoryż sługá ták ieſt ſproſny/ żeby to słowo/ nátychmiast/ ták wykładał/ gdy od páná nowe roſkazanie o wroceniu będę miał? Mnimam iże żaden/ chybá żeby był ſzalon/ ábo żeby roſkazánie páńſkie iáſnemi słowy dáne/ potwarzą y złośćią [calumnia et malicia] wywroćić chćiał. ModrzBaz 98v; StryjKron A6; Tám obacżyſz krewkość ludzką w Apoſtolech: obłudę y zdrádę w Iudaſzu: pochlepſtwo w ſłudze Annaſzowym: niewdźięcżność w Zydźiech: zawiſną złość/ y potwarz cżęſtą w Biſkupiech LatHar 262. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

Wyrażenia przyimkowe: »dla potwarzy« = contumeliae causa Mącz (5): Mącz 42c; ieden kápłan Báſſus [oskarżył papieża Sykstusa]/ żeby miał być cudzołożnikiem/ ſtąd go chcieli precż wygnáć. On potym vdzyáłał Synod ná LVIII Biſkupow/ y wywiodł ſie przez ſwiádki. A ták Báſſá ſkazano wypędzić z zyemie precż dla potwarzy BielKron 160.

~ W połączeniach szeregowych (3): PowodPr 66; SkarKaz 2b; Kroleſtwo ſię przenośi od narodu do narodu: dla nieſpráwiedliwośći y krzywd/ y potwarzy/ y dla rozmáitych zdrad. SkarKazSej 702. ~

»z potwarzy« (3): Rzekł Iozeph/ [...] pámiętay ná mię przed Krolem/ á podwodź go áby mię kazał puśćić bociem nic nie winien/ z domum przedan potáiemnie/ tu s potwárzy ſiedzę BielKron 16v; ná ktorego [z nieprzyjaciół] kiedy zá to/ lub przed zwierzchnośćią/ lub przed poſpolſtwem [apostołowie] inſtygowáli nierzkąc z potwarzy iákiey/ ále y zá naſłuſznieyſzą ktoraby ſię im od nieprzyiaćioł podáłá przycżyną. CzechEp 18.

~ z potwarzy czyjej (1): Kryſpuſá [...] dał Konſtántynus zábić s potwarzy ſwey żony Fauſty/ ábowiem go ſpotwarzáłá by ią miał poniewaláć gwałtem/ á on niechciał ná iey żądość niewſtydliwą przyzwolić. BielKron 156v. ~

»prze(z) potwarz« = per calumniam Mącz, Modrz (6): Per calumniam, malitiam aliquid petere, Przes potwarz co ná kim wyſtać chcieć/ álbo wypráwowáć Mącz 32b; CzechRozm 217v.

~ prze potwarz czyją (1): BOże [...] przykłonić ſie rácz miłoſćiwie ku mnie ábowiem prze żáłobliwą prozbę moię zaburzyłá ſie myſl moiá/ á to prze potwarz ſprzećiwnikow moich/ ktorzy by rádzi wgniewie ſwem wbili ná mię niewinnego wſſytki złoſći co ich ná ſwiećie. RejPs 81.

Wyrażenie: »przez chytrą potwarz« (1): [Trojanie zabili Palamedesa] Wſzakże drudzy piſzą/ iż go ſámi Grekowie przez chytrą potwarz zábili BielKron 58v.
Szeregi: »fałszywie a przez potwarz« (1): Ieſliby ktory z nich co tákiego fáłſzywie á przez potwarz [falso ac per calumniam]/ dla oſzukánia ábo ſędźiego ábo przećiwney ſtrony w práwie vcżynił ábo wyrzekł/ to y niemoże ſię długo zátáić/ y karánia nieuydźie. ModrzBaz 94.

»przez sromotne pisanie i przez potwarz« (1): ale y onym też złorzecżenim/ y tymi vſzcżypliwymi przymowkámi bárzo śie Pan Bog obraża/ ktore śie dźieią przez kśiąſzki álbo ſromotne piſánie/ y przez inſze potwarzy tákoweż. KuczbKat 340. ~

»z potwarzą« (1): Y támże záraz vkázuie w cżym go wierni náſládowáć máią/ gdy ták dáley mowi: ktory grzechu nie vcżynił/ áni náleźioná byłá zdrádá w vśćiech iego. A wżdy on/ będąc z potwarzą nieiáką złáiány/ nie odłáiował: á cierpiąc/ nie groźił. CzechEp 233.

Personifikacja (1):

Szereg: »szkalowanie z potwarzą« (1): TV [na obrazie] záś przeklęta zázdrość mátká woyny iedźie: Szkálowánie z potwarzą konie liwor [tj. zazdrość] wiedźie KochMRot Cv.

W przen (10): Tyś mię wybawił dla wielkiego miłośierdźia twego/ [...] Z żywothá głębokiego grobu/ od ięzyká nieczyſtego/ y od fáłeſznego oſkárżenia przed Krolem/ y od potwarzy ięzyká nieſpráwiedliwego. BibRadz Eccli 51/7 [przekład tego samego tekstu] KochPs 186; POtwarzy ſproſna/ Potwarzy ſzkodna/ Ty ná niewinność/ Nigdy niegodna/ Zárzucaſz śiatki. Ty prawdę tłoczyſz Mową twą hoyną/ Fałſz przykry złóćiſz. GosłCast 75, 76.

W połączeniu szeregowym (1): (marg) by cnotá byłá śiłáby złego vſtało. (–) Vpádłáby wnet oná iádowita nieſpráwiedliwość/ oná ſroga ludzka ſkaźcá potwarz/ vpádłáby wſzytká niecnotá wymyſlna niepobożnych ludzi/ vpádłyby roſterki/ kłopoty/ záwikłáne á nieſpráwiedliwe z dziwnemi hánſzlaki ony práwá obrzydłe RejZwierc 96.

Fraza: »potwarz szczypie« (2): Mógłbym tu przypomiónąć przed wámi/ zacné y święté ludźie/ którym ia ni w czym rowien ieſtem: któré zazdrość z potwarzą záwſze ſzczypáłá. OrzQuin E3; GrabowSet N3.
Zwroty: »[na kogo] potwarz knować« (1): Oſtrzeyſzy nád náoſtrzoną Brzytwę ięzyk twoy/ pilnuie Nieprawdę zmyśláć ſzaloną/ Y ná dobre potwarz knuie. SzarzRyt A4.

»nadawać potwarzą« = potwarzać (1): [Jerozolimo] lichwę y przybytek bráłáś/ nádawáłáś przyiaćiele twoie potwarzą [fraudabas proximos tuos cum oppresione]/ á mnieś przepomináłá/ mowi Adonái Iehowá. BudBib Ez 22/12.

a. Fałszywe oskarżenie, fałszywy zarzut przed sądem (51): Ták że też y o rany/ zgniewa ſię ſąśiad ná ſąśiádá/ rani go kto iny/ á on wnet ná ſwego ſąśiádá [...] choćiá on we czterdźieſtu y dáley milách ná on czás będźie/ rány opiſze. [...] á o tey potwárży/ ták w Státućie nápiſáno/ iż o nię nikt pozwáć nie śmie GórnRozm G3, G3; PaprUp B2; To téż nie mnieyſza/ iż ſie záśię ták wiele potwarzy námnożyło/ że też té bez przyczyny criminaliter pozywáią perſony niewinné/ y wyćiągáią Akci SarnStat 147; potwarz ieſt fałſzywé názbyt świádectwo bez wſtydu. SarnStat 710; A ták przy któréy ſtronie potwarzby ſie nálázłá, ten ſam reconuetionaliter pozywa. SarnStat 1821, 257, 505, 572, 626, 710, 712.

potwarz czego (1): ABy ná obie ſtronie około Gléytowéy przeſpiecznośći onych/ którym nieprzyiáźni bywáią opowiedáné/ było obwárowano: á iżby ći/ którym karánié przynależy/ potwarzmi gléytownych liſtów niewinnie nie byli wikłáni SarnStat 157.

potwarz o co (5): Pozowie/ prżyśięgę mu ná rány ſkażą nieſpráwiedliwą/ tu ow nieboraczek niewinny płáćić muśi. (marg) Potwarz o rány. (–). GórnRozm G3, G3 marg. Cf »potwarz zadać«.

potwarz w czym (2): SkarKaz 351b; A kto wyliczy náſze potwarzy v práwá/ w pozwách/ y zdrády w ſpráwách/ y w ſądách/ y oſzukánia/ y obłudnośći/ y pokrytośći miedzy námi? SkarKazSej 705a.

W połączeniach szeregowych (6): Iáko świeckiego ták y duchownego mieczá bárżo/ á bárżo potrżebá: mnieyby było v was mordow/ mniey gwałtow/ mniey náiáżdow/ mniey fałſzow/ mniey potwarży/ mniey nie vććiwego mieſzkánia/ mniey krżywoprżyśięſtwá/ mniey bluźnierſtwá. GórnRozm D, L; A Iżby ſie okázia potwarzom, ſwarom, y krzywoprzyśięgániu odćięłá, ktemu iżby Sędźia pewnieyſzy był, o co, y o którą rzecz grá idźie, et de quali et quanta iniuria ma ſąd czynić. SarnStat 1284; PowodPr 64; SkarKazSej 705a [2 r.].

W przeciwstawieniach: »potwarz ... prawda, sprawiedliwość« (2): Prokuratorowie potwarzy ſye z Státutu vczą á nie ſpráwiedliwośći Bożey OrzRozm E2; Mącz 32b.

Zwroty: »potwarzą iść« [w tym: na kogo (1)] (2): Item kogoby przeszwyanthczono yſzby pothwarzą na kogo sedl. A vyną wczem pothwarnye dawał, przed prawo czyagnal pothwarnye. LibLeg 6/116; GórnRozm G4v.

»odwieść się potwarzy« (1): [kto] ieſli ſię odwiedzye potwarzy/ tedy ten co mu zádał potwarz ma mu dáć [...] trzy grzywny UstPraw C3v.

»świadczyć potwarz« (1): Thakyemv pothwarzczi mayą thwarz przepalicz y them szwyathkom, czoby za nyem szwiathczily Thaką pothwarz LibLeg 6/116v.

»z potwarzy się wywodzić« = oczyszczać się z zarzutu fałszywego oskarżenia (1): A ktory [prokurator] ſię trzy rázy z potwarzy wywodzi/ tákiemu czwarty raz niema być dopuſzczono UstPraw C3v.

»[komu] potwarz zadać; potwarz zadana« [w tym: około czego (1), o co (3)] [szyk zmienny] (2;6): Komu potwarz około Prokurácyey w prawie zádádzą/ tedy ieſli [...] [udowodni swą niewinność]/ tedy ten co mu zádał potwarz ma mu dáć zá winę trzy grzywny/ á ſądowi trzy. UstPraw C3v; O potwarzy zádánéy y potwarcy. SarnStat 571, 572, 710 [2 r.], 912, 912 marg.

Wyrażenia: »potwarz ludzka (a. złych ludzi)« (2): ABy potwarzóm złych ludźi drógá byłá zámknioná: iż zwykli niektórzy ludźie ſwarliwi/ ludźi niewinné potwarnie o vczynek mężobóyſtwá przed wielą lat vczyniony/ żáłobliwie oſkárżáć SarnStat 611, 408.

»oczyścienie potwarzom« = wykazanie przed sądem swojej niewinności; purgatio calumniatoribus JanStat (3): A tákowé oczyśćienié potwarzóm trzykroć tylko ma być ſkazano: á ieſli czwarty raz będźie kto obwinion o vczynek potwarny/ więcéy ku ſpráwowániu ſie nie ma bydź dopuſczon SarnStat 572, 710, 912.

»w potwarzy uznany« = ten, któremu dowiedziono, że dopuścił się potwarzy (3): Który gdy w potwarzy vznány będźie [Quo in calumnia comperto JanStat 588]: my tákowégo z powinnośći y z zwierzchnośći náſzéy bezecnégo ſkażemy bydź: y na twarzy znák mu przepálić roſkażemy. SarnStat 711, 506, 933.

Szeregi: »potwarz a fałsz« (1): Iuramentum de calumnia vitanda, Przyſięgá ktorą w práwie ſtrony/ álbo ych procuratorowie czynili/ że ſie niechcieli potwarzą á fáłſzem w práwie obchodźyć yedno prawdą. Mącz 32b.

»potwarz, krzywoprzysięstwo« (1): iż kto ſię ná czyię máiętność vſádźi/ [...] prżyśięgą fałſzywą wyżuie ſąśiádá ze wſzyſtkiey máiętnośći. To tákiey potwarży/ krżywoprżyśięſtwá/ liczbá niezliczona [...] w Státućie nápiſáno/ iż o nię nikt pozwáć nie śmie GórnRozm G3.

»potwarz i plotka« (1): Niech przeto v ſądu niebędą tákie potwarzy y plotki [eiusmodi calumniae et ineptiae]. Do káżdego też ártykułu práwnego/ niech będźie przydána iáka przycżyná okázuiąca słuſzność. ModrzBaz 98v.

»potwarz i prawo [= procesowanie się]« (1): Ale kiedy ſię ludzi ſkrzętnych namnożyło/ Ktorym potwarz/ i prawo uſtawicżne miło: Kiedy o namnieyſzą rzecż kazdy na Seym ruſzi [...] Kto tak żelazney głowy/ albo tak cirpliwy/ Zeby mogł wſzitkich ſłuchać/ i uznać kto krzywy KochSat B2v.

»wykręt a potwarz« (1): gdzieby prawa piſanego nie ſtało, priores similes sententias a prokuratorowie in diffugium iustitiae wykręty a potwarzą dla ſwego pożytku czyniliby dylacyje nieſłuſzne, niepobożne ku krzywdzie drugiej ſtronie [...] tedy niechaj pirwej położy winę Diar 93.

Wyrażenie przyimkowe: »przez [= bez] potwarzy« = citra calumniam JanStat (1): á zá tym świádectwem iáko ważnym y doſtátecznym powodowa ſtroná przeſpiecznie y przez potwarzy/ v ſądu Ziemſkiégo ſámotrzeć ſobie równémi przyśiągſzy/ wedle ſtárégo zwyczáiu może obwinionégo pokonáć. SarnStat 616.

Synonimy: fałsz, kalumnija, kłamstwo, nieprawda, obelżenie, obełganie, obmowa, omowa, oskarga, oskarżenie, oszczerstwo, przymowka, sromocenie, szkalowanie, urąganie, uwłaczanie, znieważenie.

Cf POTWARSTWO, POTWARZANIE, POTWARZENIE

JR