Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZYRAŃSZYM

Następne hasło: [PRZYRASTAJĄCY] »

PRZYRASTAĆ (16) vb impf

Pierwsze a pochylone, drugie jasne.

Fleksja

indicativus
inf	przyråstać
praes
	sg
1	przyråståm
3	przyråstå

praet
	sg
3	n	przyråstało

fut
	sg
3	n	będzie przyråstało

conditionalis
	sg
3	n	by przyråstało

inf przyråstać (1). ◊ praes 1 sg przyråståm (6). ◊ 3 sg przyråstå (6). ◊ praet 3 sg n przyråstało (1). ◊ fut 3 sg n będzie przyråstało (1). ◊ con 3 sg n by przyråstało (1). ◊ [part praes act przyråstając.]

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII w. s.v. przyrosnąć.

Znaczenia

1. [Zrastać się, stawać się ponownie częścią organiczną czegoś]
2. Powiększać się, pomnażać się (15)
- a. Pod względem ilości lub wielkości (6)
  - Przen (1)
  - α. O organizmach rosnących (roślinach) (1)
- b. Pod względem wartości materialnej (2)
- c. Pod względem wartości niematerialnej (2)
3. Przybywać dodatkowo (1)

1. [Zrastać się, stawać się ponownie częścią organiczną czegoś; adcorporari Cn: gdyż w źwierzętach cżłonek od cżłonká odćięty [...] nigdy nie przyraſta. Cresc 1571 61.]

2. Powiększać się, pomnażać się; accrescere Mącz, Calep, JanStat, Cn; augescere PolAnt, Calep, Cn; multiplicare PolAnt; adaugescere, crescere, grandescere Cn (15): Accresco, Przyraſtam/ Przymnażam. Mącz 68c; Adnascor – Nad potrzebę prziraſtąm. Calep 26a; Augesco – Przimnazam ſzie, prziraſtam. Calep 114b, 14a, 72a.

a. Pod względem ilości lub wielkości (6):

przyrasta czego a. ile czego (3): A tak przez ręce Apoſtolſkie dźiało ſię wiele znakow y cudow miedzy ludzmi [...]. Y tym więcey przyraſtáło wielkośći wierzących Pánu/ mężow ſpołu y niewiaſt. BibRadz Act 5/14; Więc by ſię bydło twoie y droby twoie rozmnożyły/ ſrebro by teſz y złoto rosło tobie/ y wſzego by przyraſtáło co maſz. BudBib Deut 8/13; Słod káżdy z ozdu ma mierzyć Vrzędnik: áby bacżył iáko go wiele przyraſta GostGosp 136.

przyrasta czego na jaki czas (1): Ze iuż ták wiele tych ſtátutów róznych y Conſtituciy nároſło, y ná káżdy rok przyraſta, że [...] SarnStat *7v.

Przen [przyrasta czego komu] (1): Tákżeć y my [jak wół] w tym iárzmie tęż trawkę ſkubiemy/ A gdy rogi położyć/ tákże też niewiemy. Coż ná to nalepſzego/ iedno żyć pocżćiwie/ A tę trawkę nádáną/ tárgáć ſpráwiedliwie. Wierz mi że iey káżdemu będzye przyraſtáło RejZwierz 128v.

α. O organizmach rosnących (roślinach) (1): Congermino, Przyraſtam/ wſchodzę ochotnie. Mącz 144d.

[przyrastać od czego: w tych gáłąſkách/ co od vćięćia wilkow pozoſtáły/ odraſta więc przy kolankách pączek/ ſtąd záś grono pochodźi/ ktore y od tłuſtośći źiemie y od vgrzewánia ſłońcá przyraſtáiąc/ z rázu bywa kwáśne CiceroBBud 25.]

b. Pod względem wartości materialnej (2): iemu [podskarbiemu] niech będźie płácono po cztérzy grzywny ná tydźiéń: którą płacą z tego pułzłotégo/ któré przyraſta w bićiu [tj. wartość wybitych monet jest większa niż wartość użytego kruszcu] SarnStat 340, 1273.

c. Pod względem wartości niematerialnej [przyrasta czego komu] (2): Ze świętemu dźiewictwu małżeńſtwo rownáć/ álbo wierzyć że nic zaſługi tym nieprzyraſta/ ktorzy dla vtrapienia ćiáłá ſwego od mięſá álbo winá ſie wſtrzymawáią/ iuż to nie chrześćiáńſka ále Iowiniáńſka/ y odſzcżepieńſka ieſt. WujJud 196v; [Bo gdy przybywáło bitwy/ przyraſtáło też walcżącym chwały WujPos 1590 588 (Linde)].

Fraza: »[komu] serca przyrasta [na kogo]« = ktoś nabiera odwagi, śmiałości (1): Zá cżym niecżułość á oſpáłość náſzę ieſzcże tu domá obácżyć możemy: [...] Skąd obce^mv możnieyſzemu nieprzyiaćielowi ſercá ná nas przyraſta. PowodPr 73.

3. Przybywać dodatkowo (1): od których [Ptolomeusza i Alfonsa] Kopernik troſzkę rózny licząc 365/ godźin 6/ minut 9/ ſecund 29: óny godźiny ſtaczáiąc/ dźiéń ſye zdał przyraſtáć [tj. rok stawał się dłuższy o dzień]. Oczko 29v.

Synonimy: 1. jednoczyć się, łączyć się; 2. pomnażać się, przybywać, przysparzać się.

Formacje współrdzenne cf ROŚĆ.

Cf [PRZYRASTAJĄCY], PRZYRASTANIE

SBu