Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 2. ROŚCIENIE

Następne hasło: [ROŚL] »

ROŚĆ (1001) vb impf

W inf -ó- (11), -o- (9); -ó- Strum, KochPs, OrzJan, SarnStat; -o- MurzNT; -ó- : -o- Mącz (7:8); w praet i con 3 sg m -o- (2) Opec Żyw (2), -ó- (1) KochPs; w imp 2 sg -ó- KochFr (2), -o- (1) Mącz; w pozostałych formach o jasne.

Fleksja

indicativus
inf	róść
praes
	sg	pl	du
1	rostę	rości(e)my	rościewa
2	rościesz		rościeta
3	roście	rostą

praet
	sg		pl
1	m	-m rósł	m pers	roślismy
2	m	-eś rosł	m pers
3	m	rosł, rostł	m pers	rośli, roszli
	f	rosła	m an
	n	rosło	subst	rosły, rosli

fut
	sg		pl
2	m	róść będziesz	m pers
3	m	róść będzie, będzie róść	m pers
	f	będzie rosła, róść będzie	m an	róść będą
	n	będzie rosło, róść będzie	subst	będą róść, będą rosły, róść będą

imperativus
	sg	pl
1		rośćmy
2	róść	rośćcie
3	niechåj, niechåjże, niechåć roście, rości	niech rostą

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	bysmy rośli, bychmy rośli
3	m	rosłby, by rosł	m pers	by rośli
	f	rosłaby, by rosła	m an
	n	by rosło	subst	by rosły, by rośli

inf róść (95). ◊ praes 1 sg rostę (14). ◊ 2 sg rościesz (1). ◊ 3 sg roście (488). ◊ 1 pl rości(e)my (1). ◊ 3 pl rostą (168). ◊ [1 du rościewa. ◊ 2 du rościeta.] ◊ praet 1 sg m -m rósł (1). ◊ 2 sg m -eś rosł (1). ◊ 3 sg m rosł (22), rostł (1); rosł : rostł OpecŻyw (1:1). f rosła (23). n rosło (35). ◊ 1 pl m pers roślismy (1). ◊ 3 pl m pers rośli (6), roszli (1) VotSzl. subst rosły (7), rosli (1) [n] SkarŻyw. ◊ fut 2 sg m róść będziesz (1). ◊ 3 sg m róść będzie (3) GliczKsiąż, Leop, RejZwierc, będzie róść (1) FalZioł. f będzie rosła (2), róść będzie (2); będzie rosła SienLek; róść będzie RejPs; będzie rosła : róść będzie RejZwierc (1:1). n będzie rosło (5), róść będzie (1); będzie rosło : róść będzie RejZwierc (1:1). ◊ 3 pl m an róść będą (1). subst będą róść (3) Leop (2), SienLek, będą rosły (2), róść będą (1); będą rosły RejWiz; będą rosły : róść będą FalZioł (1:1). ◊ imp 2 sg róść (8). ◊ 3 sg niechåj, niechåjże, niechåć roście (4) RejPos (3), KlonŻal, rości (1) RejWiz 22. ◊ 1 pl rośćmy (6). ◊ 2 pl rośćcie (14). ◊ 3 pl niech rostą (1). ◊ con 3 sg m rosłby, by rosł (14). f rosłaby, by rosła (18). n by rosło (16). ◊ 1 pl m pers bysmy rośli (4) SkarJedn, CzechEp, ArtKanc, SkarKaz, bychmy rośli (3) RejPs, RejPos, GrzegŚm. ◊ 3 pl m pers by rośli (5). subst by rosły (13), by rośli (1) [n] BielKron. ◊ part praes act rostąc (5).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (sześć z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Powiększać się (383)
- a. O wzrastaniu jako procesie rozwijania się (zwykle powolnego) organizmów żywych – roślin i zwierząt – bądź ich poszczególnych organów aż do osiągnięcia przez nie określonej wielkości i/lub kształtu (wzrost następuje równocześnie i równomiernie we wszystkich kierunkach lub tylko w jednym z możliwych rozmiarów) (155)
  - α. O roślinach (96)
  - - Przen (18)
    - αα. Wzrastając, stawać się czymś (2)
    - ββ. Wzrastając, rozwijając się, przybierać jakiś kształt, formę (10)
      - Przen (1)
    - γγ. Wyrastać do jakiejś wysokości, wzrastając, osiągać jakąś wysokość; być określonej wysokości (18)
  - β. O ludziach i zwierzętach (54)
    - αα. O całym organizmie (28)
      - Przen (5)
      - ααα. Przyrastać na grubość, na szerokość (4)
    - ββ. O częściach ciała, tkankach organizmu ludzkiego lub zwierzęcego (17)
    - γγ. O włosach, zębach, paznokciach (9)
- b. O obiektach materialnych, fizycznych (17)
  - α. Rozkurczając się (1)
  - β. Przybierać (o wodach w rzece) (1)
  - γ. Przybywa czegoś (10)
    - αα. O księżycu w jego kolejnych fazach (4)
    - ββ. O świetle słonecznym (3)
      - Przen (1)
    - γγ. O przypływach morza (3)
- c. O płynach ustrojowych: powiększać się objętościowo (3)
- d. O budowlach; przen bibl.: wzrastając tworzyć coś, stawać się czymś (6)
- e. O wzrastaniu jako procesie rozwoju fizycznego, psychicznego, umysłowego, niekiedy również duchowego, dziecka, młodzieńca (47)
  - Przen (3)
  - α. Wychowywać się, przebywać dzieciństwo i wczesną młodość (8)
- f. Wzrastać w czymś, postępować w czymś, osiągać w czymś wyższy poziom; rozwijać, powiększać, pogłębiać w sobie coś, stawać się coraz bardziej jakimś (24)
- g. O abstraktach (56)
  - α. Rozwijać się, doskonalić się (a. być doskonalonym) (5)
  - β. Z wyraźnym odcieniem znaczeniowym: wzmagać się, potęgować się, nasilać się, wzmacniać się, stawać się większym pod względem siły, mocy, intensywności; narastać (35)
- h. Rozwijać się, poszerzać się, być wzbogacanym o nowe elementy (o nauce, wiedzy, umiejętnościach) (2)
- i. O Kościele, religiach, państwach, narodach, rodach, Chrystusie, antychryście, też o pojedynczym człowieku: nabierać znaczenia społecznego lub politycznego, powiększać wpływy, rozwijać się, wzrastać w potęgę; też: rozszerzać się terytorialnie lub/i powiększać się o nowych członków; o Słowie Bożym, wierze: być znanym coraz szerzej, krzewić się, rozpowszechniać się; też: wzmacniać się (30)
- j. O rozgłosie, wieściach: rozszerzać się (3)
- k. O wojsku: nabierać większej sprawności militarnej (1)
- l. O postępach w pracach (1)
- ł. Powiększać się pod względem liczby a. ilości (22)
  - α. Rozmnażając się, wzrastać w liczbę; rozmnażać się, płodzić się; być płodnym (19)
  - β. O dobrach materialnych: przybywać, przyrastać (2)
- m. O tym, co może być przeliczone na pieniądze: wzrastać pod względem wartości materialnej (7)
- n. Stawać się dłuższym czasowo (2)
- o. Postępować w lata (4)
- p. O dźwięku: stawać się donośniejszym a. przedłużać się w czasie, przeciągać się (1)
2. Być większym, silniejszym, intensywniejszym (1)
3. Żyć, być, odbywać procesy życiowe (74)
- a. O roślinach: wegetować, rozwijać się; istnieć jako roślina; żyć życiem rośliny (50)
- b. O ludziach (w nawiązaniu do roślin); przen (7)
- c. O włosach, paznokciach; mieć coś jakiegoś, być jakieś (17)
4. Żyć, odbywać procesy życiowe, znajdując się gdzieś, będąc w jakimś miejscu (80)
- a. O roślinach (67)
  - Przen (6)
- b. O grzybach pasożytniczych, naroślach znajdujących się na roślinach (3)
- c. O larwach owadów żerujących w drewnie bądź pojawiających się u zwierząt (3)
- d. O zmianach skórnych, tkankach patologicznych, rogach (7)
5. W zwrocie: »bez pożytku nie rość« = przynosić pożytki rolno-hodowlane (o ziemi) (1)
6. Występować (133)
- a. O roślinach: pojawiać się na danym obszarze ze względu na panujące tam korzystne warunki dla wegetacji określonego gatunku roślin; też wyjątkowo o nisko zorganizowanych osiadłych organizmach zwierzęcych (zawsze zawiera element znaczeniowy: żyć, wegetować) (127)
  - α. O substancjach wydzielanych przez rośliny („kadzidło”, „żywica”, „gumi” jako metonimiczne określenia roślin dostarczających żywicy lub gumożywicy) (2)
- b. O zwierzętach: żyć, występować (1)
- c. O minerałach: występować, znajdować się (2)
- d. O ludziach (3)
  - α. Mieszkać gdzieś (1)
  - β. O określonym typie ludzi: jest wielu takich (2)
7. Znajdować się (4)
- a. Być umiejscowionym (1)
8. Istnieć, być (17)
- a. O budowlach; przen: o człowieku lub wartościach duchowych (1)
- b. O abstraktach (14)
  - α. Istnieć razem z kimś lub z czymś, towarzyszyć komuś, współistnieć, występować razem (11)
- c. O ludziach: trwać w jakimś stanie; wykonywać coś od dawna (2)
9. Żyć, pozostawać przy życiu, być żywym (o organizmach roślinnych i zwierzęcych) (3)
10. Wyrastać a. wyrastać na nowo (24)
- a. O roślinach (17)
  - α. Wschodzić, kiełkować, też odrastać (7)
  - β. Wyrastać z rośliny jako jej część (10)
    - Przen (7)
- b. O zębach, włosach (5)
11. Wyrastać po raz pierwszy a. odrastać i rosnąć dalej (o włosach; użycia zawierają element znacz. ujęty w znacz. 3.: żyć, być, odbywać procesy życiowe) (7)
12. Być wydawanym, rodzić się (o płodach ziemi) (2)
- Przen (1)
13. Wychodzić na wierzch (o pępku) (2)
14. Powstawać, tworzyć się, rodzić się, mieć początek, zaczynać istnieć (254)
- a. O obiektach organicznych, też deszczach: kształtować się, rozwijać się; pochodzić (17)
  - Przen (2)
- b. O abstraktach (234)
  - α. Wynikać, pochodzić, wywodzić się, wypływać (zwykle ze wskazaniem podstawy, na której coś powstaje, przyczyny, z której coś wynika); być konsekwencją, następstwem, skutkiem jakiejś przyczyny; mieć źródło, podstawę, fundament w czymś, opierać się na czymś (178)
    - αα. O tekście: wynikać z poprzedniego (3)
- c. O długu, drożyźnie (2)
- d. O osobach piastujących określone funkcje (1)
15. O sytuacji prawnej: przechodzić do kategorii zagrożonej wyższą karą (1)
16. Wrastać (7)
- a. Wrastając, łączyć się z czymś, zrastać się, spajać się; przen (6)
17. Być zespolonym, zrośniętym z rośliną macierzystą jako pęd, gałązka; przenikać się, łączyć tkankami organizmu (o pędach winnej latorośli zespolonych ze szczepem macierzystym); przen: trwać w kimś, pozostawać z kimś w łączności; będąc zjednoczonym, zespolonym z kimś, czerpać z niego dla własnego rozwoju duchowego (o łączności człowieka z Chrystusem) (1)
18. Zrastać się, goić się, zabliźniać się (1)
19. Stykać się ze sobą całkowicie całą powierzchnią, przylegać do siebie bezpośrednio, bez żadnej przerwy, ściśle (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (5)

1. Powiększać się; crescere HistAl, PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz, Calep, Cn; increscere Modrz, Vulg, Cn; augeri, grandire Mącz, Cn (383): Grandio, Róść/ rozráſtáć ſie. Mącz 148c; Cresco, Augeor – Roſte, przibiwą mnie. Calep 269a.

a. O wzrastaniu jako procesie rozwijania się (zwykle powolnego) organizmów żywych – roślin i zwierząt – bądź ich poszczególnych organów aż do osiągnięcia przez nie określonej wielkości i/lub kształtu (wzrost następuje równocześnie i równomiernie we wszystkich kierunkach lub tylko w jednym z możliwych rozmiarów); adolescere, exire, grandescere Mącz, Cn; transire PolAnt; nasci, procedere Mącz; eluxuriari Calep; assurgere Cn (155): Grandesco, Roſtę/ mknę ſie wzgórę. Mącz 148c, 261d.

W połączeniu szeregowym (1): NIc było P. Bogu po tym ſtworzonym niebie/ ani po Aniołách/ áni potym wſzytkim co ieſt y co ſię ruſza y co rośćie y co żyie y rozum ma ná niebie y ná ziemi. SkarŻyw 258.

Zwroty: »rość na wyszszą« (1): In excelsitatem nascitur, Rośćie ná wyſzſzą. Mącz 46c.

»wzgorę rość« (1): In altitudinem crescere, W zgorę róść Mącz 68b.

α. O roślinach (96): Drzewo to nieroſcie przykthorym to ziele [omieg, tj. tojad mocny] roſcie. FalZioł I 93c, I 86d, 154a; Cżemu cżoſnek, czebula, y inſze oſtre rzecży lepiey roſtą na ſuchey ziemi niż na mokrey. GlabGad I3v, I3v; MurzNT Matth 13/30; Gdyż ćwicżenie ná rozum ieſt by deſzcż Máiowy/ Ktory káżdemu zyołku bywa bárzo zdrowy. Iż po nim záwżdy káżde bárzo ſporo roście/ Tákżeć też pewnie rozum od ćwicżenia prośćie. RejWiz [1]v; Leop Matth 13/30; Dopuśććie oboygu [tj. pszenicy i kąkolowi] ſpołu rość áż do żniwá BibRadz Matth 13/30 [przekład tego samego tekstu MurzNT, Leop, RejPos (2), CzechEp (2), NiemObr, WujNT (2)]; BielKron 92, 276v; In excelsum emicant rami, Gáłęzie roſtą á pną ſie w zgorę. Mącz 46c; Frondeo, dicuntur arbores, Kiedy liście poczináyą rość/ Zielenieć/ ſie. Mącz 137c; Veniunt sponte ex arboribus, Sámy z ſiebie roſtą. Mącz 480a, 44c; RejPos 5v, 52; Ale iż náſze przyrodzenie ieſth ták zgwałcone/ iż ſie záwżdy rychley ku gorſzemu niżli ku lepſzemu ciągnie/ nielza iedno ágárykiem dębowym [= mocnym kijem] co trzy látá roſł/ [...] pohámowáć go muśi. RejZwierc [78²]; Wieprz powiedáią iż kiedy trawá roſcie tedy ſłyſzy/ ácż ſie mnie thego wieprz poprawdzie żadny nigdy nie zwierzał. RejZwierc 99; bo im ſie zboże napiękniey vſciele ná źimę/ thym mu ſporzey będzie rość ná Wioſnę RejZwierc 109v, 107, 109v; Wſzák tę dawno przypowieść wſpomináią báby/ Gdy przeſádziſz ſzáłwią iuż poważniey roſcie PaprPan P4v; SkarŻyw 130; CzechEp 34, 40; NiemObr 18; Tudźież też niechay Bromius [przydomek Dionizosa] cnotliwy/ Wſzcżepi winnicę/ niechay vrodźiwy Płod rośćie/ niechay śięgáią rámioná Hyperyoná. KlonŻal D2; KRoleſtwo Páńſkie/ ktoreś gorcżycżnemu Ziárnu podobne/ co więc/ gdy cżás temu/ Rość/ rodzáynym bydź/ drzewku podobne/ Zywić/ y ćięniem chłodźić/ ieſt ſpoſobne GrabowSet O2; WujNT Matth 13/30, s. 57, Mar 4 arg; SkarKaz 420b; Inſze źiarno/ inſzy groſz: Ziárno gdy kto wśieie/ Sámo rośćie bez prace KlonWor 77.

rość w co [= rozwijać jakąś część] (1): In angulos exire dicuntur folia, W koniuſzczki róść. Mącz 105a.

rość jak (2): Mącz 436c; Eluxuriari, Luxuriari – Buino roſcz. Calep 357b.

W przeciwstawieniu: »rość ... uschnąć« (2): Y iako ſie tho grżeſznici vkazuią á wſchodzą iako trawa/ (koment) Kthora rychło roſcie ale richło zaſię vſchnie. (–) Takci ſie vkazuią wſzitci ktorżi źle cżinią WróbŻołt ff4; BibRadz Ps 89/6.

W porównaniu (1): Niech nam ſynowie roſtą ták/ iáko źieloné Iábłonki roſtą nowoſzczépioné KochPs 209.

W charakterystycznych połączeniach: cebula roście(-stą), czosnek, drzewo (drzewko) (3), gałęzie, jabłonki, kapusty, kłos, latorośl winna, liście, naci (złota nać) (2), nasienie (2), płod, rożdże, młode szczepy, trawa (2), wirzba (wirzbowa witka) (2), ziarno, ziele(-a) (ziołko) (4); po deszczu rość, przez lato, na wiosnę (2); bujno rość, jednako, lepiej (niedobrze) (3), mniej, poważniej, rychło, (barzo) sporo (3); samo (samy z siebie) roście(-stą) (2).

Przysłowie: Ktore [przyrodzenie] w buyney młodośći by wirzbowa witká/ Kędy ią chceſz náchylić tedy roście wſzytká. RejWiz 5v; RejZwierc 7.

Zwroty: »rość na gorę, wzgorę« (1:1): Gdyż y zyele y drzewo nie roście ná gorę/ Aż korzeń zácżnie pirwey w zyemi ſwą náturę. RejWiz 128; Mącz 50d.

»rość wysoko (ku gorze), wzwysz« = crescere alte HistAl; exire ad caelum Cn [szyk zmienny] (2:1): po pięci ziarn w iedno mieſcze ſadzą/ ſthądże rożdże wynikną/ ktore potim dla buynoſci roſcie wyſoko ku gorze FalZioł I 39c; HistAl K7; BielKron 267.

Szeregi: »kwitnąć a rość« (1): z poránku będą [synowie ludzcy] iáko źiołko w czerſtwośći. Z poránku kwitnie á rośćie [florebit et transibit]/ á ku wiecżoru bywa poſiecżone y vſchnie. BibRadz Ps 89/6.

»wschodzić i rość« (1): Tákći ieſt kroleſtwo Boże/ iáko gdyby człowiek wrzućił naśienie w źiemię/ á ſpałby y wſtawał w nocy y we dnie/ á naśienieby wſchodźiło y roſło [germinet et increscat] gdy on nie wie. WujNT Mar 4/27.

Przen [często w nawiązaniu do przypowieści biblijnych o pszenicy i kąkolu oraz o nasieniu gorczycznym] (18): Bo iżeś zápomniał Bogá zbáwienia twoiego [...]/ dla tegoż będźieſz ſzcżepił roſkoſzne ſzcżepy/ á będźieſz ſiał naſienie obce. Daſz rość we dnie ſzczepowi twoiemu/ á ráno daſz kwitnąć naſieniu twemu/ ále żniwo będźie wźięte cżáſu vżywánia BibRadz Is 17/11; doſyć tu ſrogą ſentencią Pan ná ten nieſláchetny kąkol/ á ná ten złośćiwy narod ludzki vcżynić racżył/ ktory ták záraża tę niewinną pſzeniczę iego/ mowiąc: Iż niechay ták roſcie poſpołu s tą pſzenicą/ áż gdj przydzie żniwo moie/ to ieſt okrutnego ſądu moiego/ tedy ia to każę przebrawſzy związáć w ſnopki/ á wrzućić do ogniá wiecżnego. RejPos 54v; Słuchayże záſię/ gdy ták hoyną zapłátę robotnikom ſwym w they Winnicy obiecowáć racży/ á zowie ie látoroſlámi ktore z niego roſtą/ iáko s práwey máćice winnice tey/ tedy też tego od nich potrzebuie/ áby robili á roſli według woley iego/ á nie odradzáli ſie od ták błogoſławionego ſzcżepu máćice ſwoiey RejPos 59v, 54v, Ooo5v; RejZwierc 100v; wielkie y pożyteczne drzewo rośćie/ niewymowney poćiechy ná duſzy/ y nádźieie w niebie SkarKaz 83a; Wśiawſzy záś to máluczkie pokory Chryſtuſowey y podłego rozumienia o ſobie źiarneczko/ polewaymy ie áby roſło/ ſłuchániem ſłowá Bożego/ y kazániem SkarKaz 83b.

rość czym [= jako co] (2): A wżdy on [nędzny człowiek]/ [...] dał ſie zwieść temu złemu á okrutnemu Hetmánowi ſwemu/ thák iż cżyni z niego z oney wdzięcżney pſzenice przemierzły á ſproſny kąkol [...]. A nie doſyć ná tym/ áby tylko ſam roſł tym kąkolem/ ále ieſzcże rozſzyrza liſcie ſwoie/ według woley tego ſproſnego Hethmáná ſwoiego/ iż im głuſzy/ tępi/ vćiſka/ á zátłumia tę wdzięcżną pſzenicę Páná ſwoiego. RejPos 54, 62.

W połączeniu szeregowym (1): á náśyenye ono náuki á ſlowá ſwego ſwyętego vſſymá przyyęte/ łáſlą [!] ſwoyą ſpráwował/ iż ſye w ſercach ludzkich przyymowáło/ ożywyáło/ roſlo/ y owoc dawáło KromRozm II c.

W przeciwstawieniu: »obumierać ... rość« (1): Muśi to co ma naśienie śmierći záwſze obumieráć przez vmartwienie/ y do końcá przez śmierć/ á to záś máiąc naśienie żywothá wiecżnego/ muśi ná káżdy dźień rość do żywotá wiecżnego GrzegŚm 52.

W porównaniach (2): Przirodzenye iáko witká roście. RejWiz 5v marg, Cc8v.

Zwroty: »ku gorze rość« (1): Iáko młode ſzcżepy polewáne lepiey roſtą: ták wiárá náſzá przeſládowánim kwitnie/ á więcey ku gorze rośćie. SkarŻyw 130.

»co nawyzszej rość« (1): A pleć ią [marną rolę, tj. siebie, swój charakter] s tego chwaſtu [tj. z wpływu ludzi wszetecznych] áby nie zároſłá/ A iżby ku cżći Pánu co nawyzſzey roſłá. RejWiz 78v.

Szeregi: »rość i (a) kwitnąć« [szyk 1:1] (2): życżącći od Páná Bogá/ áby tá twoiá zácżęta w dobrych á w pocżćiwych ſpráwach młodość/ roſłá y kwitnęłá w tobye/ ku cżći pánu Bogu naprzod/ á potym ku pocyeſze ſławnemu narodowi twemu RejZwierz A3; SkarŻyw 130.

»rość a szyrzyć się« (1): iáko to naſienie narodu ludzkiego iemu [Bogu] ku cżći rość á ſzyrzyć ſie miáło/ á vmnożyć mu pożytek s ſiebie RejPos 52v.

αα. Wzrastając, stawać się czymś (2): Arboresco, Roſtę yáko drzewo. Mącz 14b.

Zwrot: »w drzewo rość« (1): Arborescere, Arborem fieri, vel in arborem crescere – W drzewo roſtę. Calep 88a.

ββ. Wzrastając, rozwijając się, przybierać jakiś kształt, formę (10): Bumamma et bumastos idem, genus quoddam Uvae grossioris, Yágody nieyákie które ná wzrok [= na kształt] cicków roſtą Mącz 28a, 64b; Circumnascor – Wkoło roſtę. Calep 198b.

rość jak (6): Caulesco, dicitur herba, Głąbiſto/ ſzeroko á liſtowáto rość. Mącz 42b; Fluere etiam Rami dicuntur, Roſpościeráć ſie á gałęźiſto róść. Mącz 131b, 139d [2 r.], 377c; my teraz ćiebie [Pergrubiusie] prośimy/ żebyś zboże náſze záſiane/ y ktore ſiać mamy raczył hoynie rozmnożyć/ áby kłośiſto rosło StryjKron 160. [Cf też γγ. »wysoko rość« FalZioł I 54c.]

W charakterystycznych połączeniach: jagody rostą(-ście), zboże; gałęzisto rość (2), głąbisto, kłosisto, listowato, rogato, szeroko (2); wkoło rość; na [jaki] kstałt rość, na wzrok [czego].

Przen (1):

Zwrot: »w słup rość« = wzrastać nie rozkrzewiając się, wypuszczając samą łodygę (1): O márneſz to naſienie [tj. księża katoliccy] á záwżdy w ſłup roście RejWiz 59v.

γγ. Wyrastać do jakiejś wysokości, wzrastając, osiągać jakąś wysokość; być określonej wysokości (18): Plinius [...] piſze iże Poligonium ieſt krwawnik ktory przy ſamey ziemi roſcie FalZioł I 115b; támże też były ná onym rownym polu drzewká niezlicżne/ ktore nád miárę łokciá więtſze nie roſly HistAl K7v.

rość na co a. na ile czego, a. ile czego [= na jaką wysokość] (9): FIſtula paſtoris ieſt podobna pſiemu ięzikowi/ nałokieć roſcie FalZioł I 55a. Cf »rość wzwysz«.

W charakterystycznych połączeniach: drzewo (drzewka) roście(-stą) (2), ziołko.

Zwroty: »nisko rość« (1): TO ziele [...]/ ma liſt rownie iako końſkie kopyto/ niſko roſcie FalZioł I 154a.

»wysoko (a. wyszszej) rość« [szyk zmienny] (6): liſt ieſt tego ziela [orzeszki] piothruſzcżanemu podobny: ale wyſzſzey roſcie niżli piothruſzka FalZioł I 54a; TRędownik ieſth ziele podobne rumienkowi roſcie wyſoko á ſękowato FalZioł I 54c; [ślaz] ieſt dwoiaki/ domowy albo ogrodny á drugi polny kthory zową wyſoki ſlaz ábowiem wyſzſzey roſcie y ſzirſze ma liſcie FalZioł I 81a, I 62b, 147d; BielŻyw 105.

»rość wzwysz (od ziemie), na wzwysz, wzgorę [na co a. na ile czego, a. ile czego (z podaniem jednostki miary)]« [szyk zmienny] (5:2:1): Skocżek mnieyſzi [...]/ roſcie wzwyſz na łokieć FalZioł I 62b; Oleſznik ieſt ziele znaiome w polſzcże/ [...] na dwa łokhcia iakmiarz na wzwyſz roſcie FalZioł I 88b, I 106c, 140d, 146d; Subsistit proceritas Balsami intra bina cubita, Nie rośćie dáley w zwſz [!] ná dwá łokciá/ przeſtáye dwu łokciu wziwyſz [!]. Mącz 397b; Extat ex terra sesqui pede, Pułtori ſtopy wzwyſz od ziemie roście. Mącz 418c; Rośćie tedy to źiółko [posłonek] ná dobrą piądź wzgórę SienLek Yyyv.

β. O ludziach i zwierzętach (54):

αα. O całym organizmie (28): [małże purpury] Do roku roſtą [tj. osiągają pełnię rozwoju w ciągu jednego roku] FalZioł IV 38c; Cżłowyek ſam dothąd roſcye áż vroſcye y wyęcey yuż rosć nye będzye GliczKsiąż O2v; (marg) Zonę iáko obieráć. (–) Pytayże ſie z dáleká gdy ſie ożenić maſz [...]. Ieſli ieſt w poſłuſzeńſtwie rodzicow pocżćiwych/ Ieſli też dobrze roſłá/ iż cżłonkow nie krzywych. RejWiz 60; Mącz 19b, 262a; ná Wioſnę ſpuść á rozſadzay ié [młode karpie] w więtſzé Stawki [...]. Ieno tego ſtrzeż/ ábyś nie przeſádźił: bo iákoby gęſto ſádźił/ thedy róść nie będą. Strum Pv, P2, P4; Calep 390a.

rość gdzie (4): a dzieciątko náſwiętſſeé Iezus mily w zywocie roſl OpecŻyw 13; Ale práwa miárá miéć wodę w Stáwie Cztérzy álbo pięć łokći. Abowiem w tákim ſtáwie lepiéy Rybá rośćie/ y ſtaw ſye nie rad chwaśći/ y záplugáwi. Strum D2, D2v; Zadna tobie koſteczká táyna nie byłá/ Gdy mię ieſzcze w żywoćie mátká nośiłá: Gdźiem ia róſł oſobliwym kuńſztem wiązány KochPs 203.

rość jak (1): Pámyętáć ná to [rodzice] máyą/ iż yáko dzyecyę záraz powiyáyą/ áby krzywo/ álbo poprzecżno nye roſlo/ ták też ono práwye/ gdy yeſſcże będzye w pyeluchách/ vcżyć máyą/ tego co by należáło ku náuce GliczKsiąż K.

W połączeniach szeregowych (2): Iuż wieſz iáko ſie ciáło poſpolicie rodzi/ Iuż też wieſz iáko roście/ ruſza ſie y chodzi. RejWiz 117; CzechEp 308.

W charakterystycznych połączeniach: ciało roście(-stą), człowiek, dziecię, ryba(-y) (4); dobrze (lepiej) rość (5), krzywo, poprzeczno.

Zwroty: »w ciało rość« = stawać się coraz większym (1): A dzieći ktore oni ſynowie Boży z onymi niewiáſtámi ludzkiemi z pokolenia Kaimowego/ rodzili: ieſzcże dáleko były gorſze/ y wzłość roſtąc/ w ćiáłá teſz ták roſli/ że znich byli obrzymowie. SkarŻyw 269. [Cf też e. Przysłowie SkarKaz 420a.]

»wielki rość« (1): Albo gdy w máłym Lewku rzkomo ſie kocháią/ Więc áby wielki nie roſł/ ieść mu nie dawáią. RejWiz 191.

Przen (5): Bo tá Swiątość [Ciała Pańskiego] nieodmienia śię w iſtność náſzę/ thák iáko Chleb y Wino: ále śie my nieiáko w náturę iego obrácamy: ták iż ſłuſznie óny ſłowá Auguſtiná S. tu przywieśc możemy: Ieſtem vroſłych y mocnych ludźi pokármem: rość/ á pożywáć mię będźieſz KuczbKat 180; (nagł) Lakomſtvvo. [...] (–) PIecża/ co rośćieſz y żywiſz ſię złotem/ A w tyśiącu trwog/ y rożnośćiách ſzkody W teſkliwych pracách/ chcąc w ſkárbiech mieć gody/ On tráćiſz/ co miał wiecżnie ćieſzyć/ potem. GrabowSet G3v.

Fraza: bibl. »ciało roście« = corpus crescit Vulg (3): NApiſał Apoſtoł ś. Páweł o Heretykách y o odſzćżepieńcách [!]: iż nádęći dumą ćieleſnośći ſwoiey głowy [tj. Chrystusa] ſię/ powiáda/ nie trzymáią: z ktorey ſię wſzytko ćiáło [tj. Kościół] po żyłách y ſtáwách ſpráwuiąc y buduiąc rośćie ná pomnożenie Boże. SkarJedn 40, 156; prozno ſię nádymáiąc z vmyſłu ćiáłá ſwego: á nie trzymáiąc ſię głowy chriſtuſá, z ktorego wſzytko ćiáło [tj. Kościół] przez ſpoienia y związánia zrządzone y ſpolnie złączone/ rośćie ná pomnożenie Boże. WujNT Col 2/19 [zawsze przekład tego samego tekstu].

ααα. Przyrastać na grubość, na szerokość; crassescere Mącz, Calep; latescere Mącz; pinguescere Calep (4):

rość jak (1): In ventrem latescere, Siádło [tj. krępo] rość. Mącz 185d.

Zwroty: »rość w mięsz« [szyk zmienny] (2): po dwudźieſtu lath y iednym/ męſzczyzná záraſta/ y od tego roku w ſzerość przyſtawa: á po dwudźieſtu lat y ośmi [...] iuż dáley człowięk [!] przeſtáie rość w mięſz LeovPrzep I; Crassescere, Est Crassum fieri, pinguescere – Tłuſzczieć, w miązſz roſzc. Calep 267a.

»na szerzą rość« (1): Crassesco, Miąſzeyę/ Na ſzerzą roſtę. Mącz 67b.

ββ. O częściach ciała, tkankach organizmu ludzkiego lub zwierzęcego (17): Też teⁿże plaſtr [z ziela świnia wesz] prziłożony na pierſi młodziuchney panienki/ nie dopuſzcża ym roſć. FalZioł I 35a; Condylus, Członek v pálców/ też koſtká która czáſem roście nád zwyczay. Mącz 63a.

rość u kogo (2): Maſć z Nietoperza/ pierſiam roſć nie dopuſzcża v dziewek: gdy nią za młodu powazuie [!] FalZioł IV 27c; SienLek 86 marg.

rość z czego (3): Tu by pytał niekto ktora rzec z tich dwu [pokarm czy powietrze] ieſt potrzebniejſza, y zda ſie to rozumowi, iakoby pokarm był takowy, iż to ieſt potrzebnieyſzego z cżego ſie ciało mnoży, cżłonki roſtą, krwie przybywa GlabGad F4v, F5 [2 r.].

rość komu (5): A gdiby te^go [ziela świnia wesz] plaſtr przykładał na cżłonek thaiemny młodemu męſzcżiznie tedy mu nie będzie roſć/ thakieſz pierſi młodey białej głowie nie będą roſły pod tym plaſtrem. FalZioł I 34d; GlabGad C8v, D6v; Serperastum, Nieyákie naczinie które dźiećióm poki yeſzcze w powiyániu leżą do nożek prziwięzuyą áby yim krziwo nogi nie rosły. Mącz [388]c.

rość w czym (2): Długi ſmolnik ieſt ocieraiączy y zagrzewaiący/ á tak ieſt dobry w goieniu ran roſcieć wnich ciało. FalZioł I 9d; Mola aliquando, Nieyáka ſztuká ciáłá niextałtowna która pod czás w żywocie niewieściem w Mácierziznie króm plemienia męskiego rośćie/ krá zową niektórzi. Mącz 229a.

rość jaki (2): Rozdźiał Dwudźieſty trzeći. [...] o Cyckach białych głow/ á iáko ie z młodu ſkromnić áby wielkie á obwiſłe nie roſły SienLek 82v, 86 marg.

rość jak (3): yáko ſkoro ſie dzyecyę vrodzi/ onego cżłonki máyą powiyáć áby proſto á nye krzywo roſly. GliczKsiąż K2; Mącz [388]c; ále tu tylko záś będźie o ſámych pierśiach ſámiczych/ to ieſt ſutkoch/ álbo cyckoch: á naprzod áby ſkromnie á nieobwiśle roſły SienLek 86.

W charakterystycznych połączeniach: ciało roście(-stą) (3), cycki (cyce) (4), członek tajemny, członki (2), kostka, nogi, piersi (3), sutki; krzywo rość (2), nieobwiśle, prosto, skromnie.

γγ. O włosach, zębach, paznokciach (9):

rość od czego [= od jakiej substancji] (1): Też Spicanardi w ług włożona roſtą włoſi od onego ługu/ y vmocnia włoſi niedopuſzcżaiąc gim leſć. FalZioł I 137d.

rość u kogo (1): GlabGad O4v cf »broda roście«.

rość komu (1): GlabGad B cf »rostą włosy«.

rość jakie (1): A iżby piękne długie włoſy roſły: Weźmi chlebá ięczmiennego/ á dobrze ij oſol [...] SienLek 47.

Frazy: »broda roście« (1): Broda pocżyna roſć v otrokow po cżternaſcie lat poſpolicie, wſzakoż z nie nagła zprzodku GlabGad O4v.

»paznogty rostą« (2): Cżemu paznokti roſtą aż do ſmierci. (–) Bowiem ony iako y zęby mnożą ſie z wilgoti potrawney, á tak poki cżłowiek ſie karmi poti y paznochti roſtą. GlabGad D5.

»rostą włosy« [szyk zmienny] (4): FalZioł I 137d; Cżemu ſzubienczom wiſſzącim roſtą włoſi (–) Bowiem oni wiſſzą na gorączu ſłonecnym, ktore, wilkoſci w ciele ich roſtopiaiąc podnoſi aże w głowę, ſtądże włoſi roſtą. GlabGad B; SienLek 47.

»zęby rostą« (2): Gdy dzieciom roſtącze zęby pomazuie [miodem]/ tedy roſtą bez boleſci. FalZioł IV 28a; Cżemu ſame zęby roſtą aż do ſmierci, á nie inſze koſci. (–) Gdiby to niebyło tedi by ſie przygryzły cżęſtem iedżeniem GlabGad C3.

b. O obiektach materialnych, fizycznych (17): Thedy w pępku zalęże mu [kapłonowi] ſie kamień/ kthory gdy pocżnie roſć: Iuż on kur nigdy nie pije. FalZioł IV 19c; Ale ieſli dopiero po ſpániu [bolączkę, tj. wrzód] obaczyſz/ s przećiwney ſtrony kreẃ puśćić możeſz/ á przedſye chwilę ná tho nie ſpi [...]: á przed ſpánim ſye trzebá trudźić/ bądź chodem/ álbo iázdą/ álbo czymkolwiek inym/ tedy choć bolączká będźie roſłá/ nic ſzkodźić niemoże SienLek 125.

W przeciwstawieniu: »rość ... umniejszać się« (2): Mozg v niego [wilka] z kxiężyczem roſcie j vmnieyſzaſie. FalZioł IV 12b; Potym [kapłan] wnidzye á opátrzy ieſli ieſt zarázá trądowa ná domu [tj. na ścianach pojawił się grzyb]/ á vyrzyli ná ściánach iáko dołki bláde álbo żołte ſzkáráde á głębſze niż ine mieyſcá ná ścienie/ wynidzye z domu á záwrze gi zá ſiedḿ dni/ ſiodmego dniá záſię przydzye ogląda ieſli ſie ſzerzy álbo vmnieyſza ráná. Ieſli roście/ każe (ieſli mur) wybráć kámienie/ ná ktorych tá plagá będzye [Vulg Lev 14/39] BielKron 37.

W porównaniu (1): Bo iáko máła ráná ná pocżątku co dzień więcżſza/ gdy iey nie goiſz rośćie: ták odſzcżepieńſtwo od Kośćiołá/ co dzień w nowe y więtſze błędy idzie SkarJedn 341.

α. Rozkurczając się [od czego] (1):

W przeciwstawieniu: »zsychać się ... rość« (1): námázuyże koniowi thą máśćią kopytá/ gdy ſye mu zſycháią/ ábowiém od tego miękną y roſtą. SienLek 177.

β. Przybierać (o wodach w rzece) (1): á ón [Nil] nabárźiéy rośćie/ á Egipt wſzyſtek pod Kánikułą/ kiedy czas naſuſzſzy/ przez dni trzydźieśći poléwa? Oczko 7v.

γ. Przybywa czegoś (10):

αα. O księżycu w jego kolejnych fazach (4):

Frazy: peryfr. »poki krąg rość będzie miesięczny« = do końca świata; wiecznie (1): Zákwitnie cnotá/ pokóy ſye zrodźi/ Któremu żaden bóy nie przeſzkodźi: Aby nie miał trwáć/ póki krąg wdźięczny Y róść/ y niknąć będźie mieśięczny. KochPs 105.

»księżyc, miesiąc (a. krąg miesięczny) roście« = księżyca „przybywa”, tj. widzimy coraz większą część jego tarczy (od nowiu do pełni) (2:2): á tę mocz ma ten kamień [celonites]: Ieſtli kto [...] będzie gi noſił w vſciech: iż może przyſzłe rzecży przepowiadać pewnych cżaſow/ to ieſt od ſlończa wſchodu ażdo ſzoſtej godziny przed pełnią poki mieſiącz roſcie. FalZioł IV 50d; póki Xiężyc rośćie/ wody bywáią ćiepleyſzé/ y do wſzyſtkiégo vżytecznieyſzé. Oczko 29v, [42]. Cf »poki krąg rość będzie miesięczny«.

Szereg: »i rość, i niknąć« (1): KochPs 105 cf »poki krąg rość będzie miesięczny«.

ββ. O świetle słonecznym (3): Acz o Pánie náſzym nie właſnie ſię mowi/ iż roſł w mądrośći. Bo on od poczęćia ſwe^go miał wſzytkę mądrość [...]/ y nábywáć mu iey nie było potrzebá. Ale ſię mowi o wynikániu y odkrywániu mądrośći oney w nim/ iż co dźień więtſzą pokázował y wypuſzczał. Iáko świátłość ſłoneczna/ gdy ſłońce wſchodźi/ pomáłu rośćie. nie iżby iey ſłońce nábywáło iáko nowey świátłośći/ ktorą záwżdy w ſobie ma/ ále iż ſię pomáłu ziáwia y nieiáko z ſtrony nas rośćie. SkarKaz 45b.

Przen (1):

Szereg: »postępować i rość« (1): Spráwiedliwych tedy sćieſzká iáko świátłość świecącża poſtępuie y rośćie áż do dniá doſkonáłośći [tj. do południa] [Vulg Prov 4/18]. KołakSzczęśl B4.

γγ. O przypływach morza (3):

W przeciwstawieniu: »rość ... ginąć« (3): Iedenżeſmy tám [u wybrzeży Afryki] dźiw widźieli nawiętſzy ná morzu/ ktory ſie inácżey v nas záchowuie/ tho ieſt/ morze kthore v Wenecyey według ſwego przyrodzenia ſześć godźin ginie á ſześć godźin rośćie w iednę miárę/ ále tám cżterzy godźiny rośćie á ośḿ godźin ginie/ prędzey rośćie niż ginie BielKron 452.

c. O płynach ustrojowych: powiększać się objętościowo (3): Ale iż rozmáithe przyczyny przypadáią/ ktore człowiekowi z bácznośći miárę biorą/ iż pod czás przeleie/ álbo przełoży miárkę [tj. nadużyje jedzenia i picia]: s ktorego przełożenia/ roſtą zbytnie wilkośći kreẃ pſuiące SienLek 45.

rość skąd (1): Bo co daſz do żołądká toć ſie w kreẃ obraca/ A wſpák do wſzytkich cżłonkow záſię ſie náwraca. Stądże roście Kolerá/ ſtąd Melánkolia RejWiz 61v.

Szereg: »rość a rozmnażać się« (1): Tego cżaſu [tj. latem] roſcie á rozmnaża ſie Kolera cżyrwona, Kthora mieſthcze ſwoie ma w żołci. FalZioł V 53v.

d. O budowlach; przen bibl.: wzrastając tworzyć coś, stawać się czymś (6):

rość w co (4): Leop Eph 2/21; A przeto iuż nie ieſteśćie obcy/ y przychodnie/ áleśćie ſąśiedzi świętych/ y domownicy Boży. Pobudowáni ná fundámenćie Apoſtołow y prorokow/ ná ſamem iſtem podwęgielnem (kámieniu na) Chriſtu Ieſuśie. Ná ktorem wſzytko budowánie zgodnie złożone/ rośćie w kośćioł święty w Pánu. BudNT Eph 2/21; NiemObr 36; WujNT Eph 2/21.

rość na kim, na czym (3): CzechEp 290; ábowiem ná tym fundámenćie/ ná ſynu Bogá żywego/ wſzytkie dźiatecżki Boże/ przybudowáne być máią/ y ná nim rość: y z niego pomnożenie bráć NiemObr 32, 36.

W porównaniu (1): Owſzem iáko zá ieden ſkráyny żywy/ wegłowy koſztowny kámień y fundáment/ one^go [Jezusa Chrystusa] nam dáć racżył: ná ktorym byſmy ſię my y budowáli/ y iáko żywe kámycżki rośli/ ábyſmy ſię domem duchownym ſtali CzechEp 290.

Zwrot: »rość w Panu(-ie)« = crescere in Domino Vulg, PolAnt (3): A thák iuż nie ieſteśćie gośćie áni przychodniowie/ ále ieſteśćie mieſzcżánie ſwiętych/ y domacy Boży/ wywiedzieni ná fundámenćie Apoſtolſkim/ y Prorockim/ thym ſámym nawyſſſzym węgelnym kámieniem Iezuſem Chryſtuſem. Ná ktorym wſzelkie budowánie wywiedzione/ rośćie w kośćioł ſwięty w Pánie. Leop Eph 2/21; BudNT Eph 2/21; WujNT Eph 2/21.

e. O wzrastaniu jako procesie rozwoju fizycznego, psychicznego, umysłowego, niekiedy również duchowego, dziecka, młodzieńca; adolescere PolAnt, Cn (47): A dźiécię [św. Jan] roſło i mocniło śię duchem MurzNT Luc 1/80 [przekład tego samego tekstu RejPos 296v]; Też ieſzcże pewnie niewieſz coć zá dzyeći roſtą/ Ieſlibyś ich nie vżył potym z więtſzą chłoſtą. Gdyćby márnie ſłynęły zá żywotá twego/ A ſnadźbyś więcey záżył cżáſu żáłoſnego. RejWiz 105v; I był Bog ſnim [Izmaelem]: Thenże roſl/ y mieſzkał ná puſtyni Leop Gen 21/20 [przekład tego samego tekstu BielKron 12v]; WAńkowie á Kluſiowie/ to dawny dom w Ruśi/ A też ſie nie ledá kto/ cżáſem o nię [lege: nie] kuśi. Acż iuż ſtárzy podeſzli/ ále roſtą młodzi RejZwierz 86; A gdy ſie im [Manoachowi i jego żonie] vrodził [syn]/ [...] dáli mu imię Sámſon/ roſło dzyecię ono prętko [Vulg Iudic 13/24] BielKron 51v, 12v, 62v; A gdyż tho dziećię rosło/ káżdemu miłe było HistRzym 33v; RejPos 28v, 40v, 296v, 297 [2 r.]; Iż thedy [Chrystus] dzyeciątkiem ſie sſtáć racżył/ y rość tákże po wſzytki látá iáko iny cżłowiek/ ſtąd ſie iáſnie pokázuie/ że zaſługą iego/ y dzyatki/ y młodzyeniaſzkowie/ y inſzy w leciech podraſtáiący/ zbáwieni bywáią. RejPosWstaw 41v; SkarŻyw 285; Tákći ſye méy namilſzéy Orſzuli doſtáło: Przed oczymá rodźiców ſwoich roſtąc/ [...] duchem záráźliwym Srogiéy śmierći otchnioná/ rodźicom troſkliwym V nóg martwa vpádłá KochTr 6; CzechEp 346; piſmo ś. vcży/ iż Márya Pánná pocżąwſzy/ cżáſu ſłuſznego donośiłá/ y dźiećiątko vrodźiłá/ ktore roſło/ y pomnażáło ſię w zwierzchownym wzrośćie/ wedle lat/ y w duchu ś. NiemObr 144; (nagł) Máłe^mv wielkiéy nádzieie Rádziwił[owi] (–) TAk rósć/ máły Michniku/ iákobyś mógł ſławnych Przodków ſwych dorósć/ onych Rádźiwiłów dawnych. KochFr 121, 122; LatHar 531, 553; A dźiećię roſło/ y vmacniáło ſię (marg) w duchu. (–): nápełnione mądrośći/ á łáſká Boża byłá w nim. WujNT Luc 2/40; Rość Iároyśiu namilſzy/ w lećiech ſię pomnażay/ A vćiechy z lat młodych Rodźicom przymnażay. SkorWinsz A3v, A3v.

rość do czego [= rosnąc osiągać] (1): Ták z mlodu gdy był chowan a Rády korone y Rycerſtwá wſzyſtko to bacżyli/ że mu wſzyſtko dobre przyſtało/ y z dobrego/ y Swiętego oycá/ ſyná do wſzyſtkich cnot oycowſkich rość wydźieli [...] w dźieśiąći lećiech Sigmuntá Auguſtá/ teras zmárłego ſobie zá Páná y Krolá w źięli [!] y koronowáli. BiałKaz I4.

rość z kogo (1): Małżeńſtwo teſz [Mojżesz] poſtánowił/ y wychowánie dziátek/ áby znich godni ſłudzj Bogu y rzecżypoſpolitey rośli. SkarŻyw 482.

rość jakie (2): Roſło dziećię [Mojżesz] im dáley tym milſze Krolewnie y Krolowi/ y wſzytkim dworzánom. SkarŻyw 478, 331.

W połączeniu szeregowym (1): Lecż młodzieniec Sámuel poſtępował á rosł/ y lepſzał/ y v Bogá y v ludzi. BudBib 1.Reg 2/26.

W porównaniach (5): Iuż was Bogu porucżam moie miłe dzyatki/ Rośćcie ku ozdobieniu iáko polne kwiatki. BielKom C7; [Karność mówi o Młodości:] Náchylże iey ſerwitorze/ Niech ſie vcży álbo orze/ Albo pátrzyłá rzemioſłá/ By iáko bydlę nie roſłá BielKom E4; Niech nam ſynowie roſtą ták/ iáko źieloné Iábłonki roſtą nowoſzczépioné KochPs 209. Cf Przysłowia.

W charakterystycznych połączeniach: dziecię (dzieciątko, dziatki) roście(-stą) (16), młodzieniec (młodzi) (2), potomstwo, synowie; do cnot ojcowskich rość; z dziatek [kto] roście; rość w młodości; rość po wszytki lata; rość prętko.

Przysłowia: Ale bez zbytniey grozy á bez fráſunku nadobnym nápominániem przedſię mu [dziecięciu] potroſze trzebá vymowáć obrokow/ áby nie roſło iáko wirzbá/ ktorą iáko náchyli tákże też rość będzie. RejZwierc 7.

Z wielką ſię ſkłonnośćią do złego ludźie rodzą: ále od tego P. Bog rodźice dáie/ áby z nich ſkłonnośći złe/ iáko z roley nieczyſtey chwaſty wykorzeniáli: á nie dopuśćili im rość iáko drzewu w leśie/ tylo w ćiáło/ bez dobrych y Chrześćijáńſkich obyczáiow. SkarKaz 420a.

Zwrot: »rość ku męstwu« = zacząć zachowywać się dojrzale, jak dorosły (1): Perge in virum, Rość [imp] ku męſtwu. Mącz 350d.

Przen (3):

Zwroty: »rość w męża« (1): A gdy thák piſmo iednego cżłowieká iákoby ná dwoię dźieli [tj. na człowieka cielesnego i duchowego]/ przez to śię rozumie/ iż niezáras bywa cżłowiek odrodzony we wſzythkim/ ále naprzod śię rodźi iáko dźiećiątko máłe/ roſtąc vſtáwicżnie w mężá doſkonáłego/ ktorego nie może zábić cżłowiek żaden iedno Bog. GrzegŚm 33.

»w Panie(-u) Chrystusie rość« (2): A niechay niemnima [ten, który uczy katechizmu] [...]/ áby miał iednym y pewnym obycżáiem/ wſzytki wierzące vcżyć y ku prawdźiwey pobożnośći iednáko ćwicżyć: ále ponieważ iedni ſą iáko dźiatki nowo národzone/ drudzy pocżynáią w Pánie Chriſtuśie róść/ á niektorzy theż iuż nieiáko ſą vmocnieni w lećiech/ tedy [...] KuczbKat 5, 130.

α. Wychowywać się, przebywać dzieciństwo i wczesną młodość (8): Ten kto rośćie przez kárnośći/ Nie pozbędzie nigdy złośći BierEz L4; BibRadz 3.Reg 12/8; BielKron 112v; A nalepiey go [dzieciątko] domá do cżáſu pochowáć/ bo wżdy y rodziczow y precepthorá potroſze ſie przeſtrzegáć będzie [...]/ y wżdy z onemi ſproſnemi chłopięthy ſzkolnemi poſpołu rość nie będzie/ y ich obycżáiow ſobye do młodey głowy nie nábije. RejZwierc 7v; Ale on [Roboam] opuśćiwſzy rádę ſtárſzych ktorą mu rádzili/ wſzedł wrádę z młodzieńcy ktorzy z nim weſpołek roſli [qui nutriti erant]/ á ktorzy mu służyli. BudBib 2.Par 10/8, 2.Par 10/10.

rość w czym [= rozwijać się w jakiejś dziedzinie, zdobywać wiedzę, umiejętności w jakimś zakresie] (1): CIkowſcy nie proſtacy/ y zá młodu byli/ Pewnie ſie nie zá piecem/ v cieląt ćwicżyli. Bowiem ná Páńſkim dworze/ á w Rycerſkiey ſpráwie/ Ták záwżdy od młodośći/ ieſzcże roſli práwie. RejZwierz 58.

rość gdzie (2): RejZwierz 58 cf rość w czym. Cf W przen.

W przen [przy czym] (1): Więc y potomſtwo młode/ [Komorowscy] pięknie wychowáli/ A ktemu im przy pługu/ domá rosć nie dáli. RejZwierz 63v.

f. Wzrastać w czymś, postępować w czymś, osiągać w czymś wyższy poziom; rozwijać, powiększać, pogłębiać w sobie coś, stawać się coraz bardziej jakimś; proficere PolAnt, Vulg (24):

rość w co (1): SkarŻyw 269; [á wſzyſcy trzey [książęta litewscy] w ſpolney zgodzie trwáiąc [...] nieroſtárgnioną pomoc y prętki rátunek dawáli/ w ktorey zgodzie y ſámi w sławę/ w możność/ y w potężne pánowánie roſli StryjKron 266 (Linde)].

rość przed kim [= w czyjejś obecności, otoczony czyjąś opieką] (1): á młodzieniec (on) Sámuel rosł przed Iehową. BudBib 1.Reg 2/21.

rość w czym (22): niebędziem [na starość] rozumnymi/ ieſliże z młodośći niepoczniemi w dobrey roſtropnośći rość. KwiatKsiąż E2v; GrzegŚm 34; Lecż rośććie właſce y (w) vznániu Páná náſzego y zbáwićielá Ieſuſa Chriſtuſa BudNT 2.Petr 3/18 [przekład tego samego tekstu GrzegŚm]; O iákobyſmy ſię w ſobie vćieſzyli/ y wchwale Bożey rośli/ gdybyś my [...] ſpolne v ołtarzá iednego/ lubo po Grecku/ lubo po Rzymſku/ Ofiáry przenaświętſze cżynili SkarJedn 366; [św. Wilhelm] bárziey ſię dręcżąc niſzli pierwey [...]: im dáley tym więcey w miłośći Bożey roſł/ y mocnieyſzym wprzedſięwzięćiu ſwoim [tj. pokucie] zoſtawał. SkarŻyw 167; A oná [św. Maryna] tym więcey w cnotach wielkich/ y w ćiáłá ſwoiego vmartwieniu/ y w poſłuſzeńſtwie á pokorze roſłá SkarŻyw 183; [św. Bonifacjusz] Wyrozwſzy z pácholąt/ roſł w wielkich cnotách młodzieniec/ idąc z iedney w drugą lepſzą y doſkonálſzą. SkarŻyw 516; Day [Chryste] byſmy tu rośli w wierze y ſtałośći ArtKanc B12v; WujNT 368, Col 1/10, 2.Petr 3/18; SkarKaz 84a. Cf Zwrot.

W charakterystycznych połączeniach: (im dalej) tym więcej [w czym] rość (2); z młodości [w czym] rość; w złość rość; rość w chwale bożej, w wielkich cnotach (2), w łasce (3), w miłości (bożej) (2), w pobożności, w pokorze, w posłuszeństwie, w poznaniu [kogo], w roztropności, w rozumie duchownym, w sprawiedliwości, w stałości, w szczęściu, w świątobliwości, w ciała umartwieniu, w uznaniu [= poznaniu] [kogo] (2), w wierze, w znajomości (bożej, Chrystusowej) (2).

Zwrot: bibl. »rość w mądrości (a. w pomnożeniu mądrości)« = proficere sapientia PolAnt [szyk zmienny] (9): OpecŻyw 31; TO błogoſłáwyone dzyecię Pan náſz miłośćiwy Iezus Kriſtus/ iáko o nim Ewányeliſthowie ſwiádcżą/ iż záwſze roſło w mądrośći/ á było nápełnione Duchá s. RejPos 37v, 38v, 40v; Dźiećiąteczko [Jezus] záśię roſło v ludźi w miłośći/ Tákże y w pomnożeniu wſzelákiéy mądrośći. SiebRozmyśl G2; Tego nas tylo vchoway Pánie/ ábyſmy ćię [...] nigdy nie vtráćili. [...] á nigdy od poſłuſzeńſtwá twego nie odſtępowáli/ roſtąc w mądrośći duchowney y pobożnośći wſzelákiey SkarKaz 45b, 45b [2 r.], Ooooc; [MurzNT Luc 2/52]. [Zawsze przekład i nawiązania do tego samego tekstu.] [Cf też o. CzechEp 178, SkarKaz 45b [2 r.].]

Szeregi: »rość i mnożyć się« (1): y błogoſláwił mu [Izaakowi] Bog/ y był vbogácon ten cżłowiek/ y roſl wſcżeśćiu y mnożył ſye [proficiens atque succrescens] thák że ſye ſthał vprzeymie á vśilnie wielkim. Leop Gen 26/13.

»rość i postępować« (1): Aby obfitszy [owoc przynosiła] [Ioann 15/22].) Stąd widzimy/ iż człowiek może záwſze poki żyw/ w ſpráwiedliwośći y w świątobliwośći rość y poſtępowáć. WujNT 368.

g. O abstraktach; ali Modrz (56): Bo iáko máła ráná ná pocżątku co dzień więcżſza/ gdy iey nie goiſz rośćie: ták odſzcżepieńſtwo od Kośćiołá/ co dzień w nowe y więtſze błędy idzie [...]/ á im dáley tym więcey błędy roſtą. SkarJedn 341; ná nich [żywotach świętych] iáko ná ſytnych y zdrowych potráwách/ pobożność wſercách ludzkich tyłá/ boiazń ſie Boża ſzerzyłá/ miłośierdzie moc bráło/ ſpráwiedliwość/ pokoy y vprzeymość miedzy ludzmi roſłá SkarŻyw A2.

rość komu, czemu (4): Bo cnotliwemu roſcie/ ſławá y pożytek RejZwierz 62; RejPos 283v; A gdyby ná gránicy vſtáwicżnie byli/ Ludzie/ iáko nadobnie támby ſie ćwicżyli. Nieprzyiacielowi ſtrách á Koronie ſławá/ Roſłáby/ gdyby táka byłá piękna ſpráwá. RejZwierc 251. Cf Fraza.

rość w kim, w czym (5): LibMal 1554/190v; A ieſth w nim [w psalmie] rozdzyał/ iż naprzod modli ſie/ áby Pan Bog w ſłowie ſwym záchowywał wierne/ á iżby roſł pożytek tego ſłowá iego we wſzytkich wybránych yego. LubPs T; RejPos 134v; O nędzni ludźie ſzaleni/ Przécz was rozum nie odmieni? W vmyśléch bogáctwo rośćie/ A nie w ſkrzyni/ áni w wioſce. KochMRot Bv; SkarKaz 45b.

rość skąd (3): RejPos 283v; Bo wiele iych [książąt i panów w Sarmacji] ieſt/ ktorzi Mámmon niepráwośći wolą ná ledá co vtrácáć/ niż znie^go álbo przyiaćioły cżynić/ álbo ná tákie rzecży/ zkądby chwałá Boża roſłá/ obrácáć. BudNT przedm a5; GrabowSet G4.

W przeciwstawieniu: »rość ... upadać« (1): VotSzl B2 cf Przysłowie.

W charakterystycznych połączeniach: błędy rostą(-ście), chwała (boża) (2), jedność chrześcijaństwa, mądrość duchowna, możności, obłądliwość, obrona, pokoj, porządek kościelny, pożytek(-ki) (3), małe rzeczy, sława (2), sprawiedliwość, uprzejmość, wiara, zwirzchności; na wszem [komu co] roście; im dalej tym więcej roście.

Przysłowie: ActReg 31; Do tego [żeby zapewnić bezpieczeństwo ojczyźnie] trzebá nam ſzczerey zgody y bráterſkiey práwey miłośći w oyczyznie/ zá ktorą máłe rzeczy roſtą/ á bez niey wielkie vpadáią. VotSzl B2.

Fraza: »[czemu] nadzieja roście« (1): Myſl teraz volna naſtała Duſſa prawie otrżezwiałá A moge to tak rżecz proſczie Nawſzem yey nadzieya roſczie RejKup r4.

Zwrot: »tym więtszy rość« (2): A gdi y Bernardin thego poprawil [tj. potwierdził] myenyacz ze prawde krawczi movili [zaprzeczając, że Chrystus cierpiał na krzyżu], theda thym wyethſcha oblądliwoſcz wnym roſla LibMal 1554/190v; ktore [synody powszechne] im ſą gęſtſze y cżęſtſze: tym więtſza iedność Chrześćiáńſtwá y porządek kośćielny rośćie/ y przećiw fałſzu obroná. SkarJedn 344.

Szereg: »mnożyć się (a. rozmnażać się) a (i) rość« (2): Aby ſie mnożyły á roſły pożytki w nas/ ktore on [Pan] nam z dawná z łáſki ſwey ſwiętey winſzowáć á obiecowáć racżył RejPos 134v; SkarKaz 45b.

α. Rozwijać się, doskonalić się (a. być doskonalonym) (5): Abowiem gdy ſie z młodu co w głowie zámieſza/ Iuż więc tám s trudná ma być rádá kiedy inſza. Gdyż wiele márny zwycżay złomi przyrodzenia/ Zwłaſzcżá ktory ták roście bez wſzego ćwicżenia. RejWiz 88v; A pátrzayże gdy záſię theż doroście ciáło/ A iże iuż w ſwey mierze ſpełná będzye trwáło. Pátrz iż rozum y potym przedſię dáley roście RejWiz 119v, 17v.

rość skąd (2): Drudzy [są] też co pioſnecżki pocżćiwe ſpyewáią. Albo iákie wierſzyki álbo iákie dzyeie [...]. Ale wierz mi nie ony/ o ſercu we mdłośći/ Albo w oney wáſzey thám márney miłośći. Iedno o tym ſkąd wdzyęcżne ćwicżenie więc roście RejWiz 67; Y fábułyćby máło wádziły/ wiedzieć o ſwiecie/ o morzu/ iákie niebeſpiecżeńſtwá ſie tám vkázuią/ [...] ſtądby wżdy y ćwicżenie roſło/ y rozumby ſie polerował/ bochmy też iedno thym rozni od inych źwirząt. RejZwierc 14v.

W charakterystycznych połączeniach: ćwiczenie roście (3), rozum (2), marny zwyczaj; dalej rość.

β. Z wyraźnym odcieniem znaczeniowym: wzmagać się, potęgować się, nasilać się, wzmacniać się, stawać się większym pod względem siły, mocy, intensywności; narastać (35): Przeto poydę do miłey miernośći/ Tá rozezna náſze wątpliwośći/ Y vkaże ná ſwiát drogę proſtą/ Wedle ktorey żądze duſzne roſtą BielKom E6v; GórnDworz E7; HistLan F2v; A ſnadź ieſzcże s tákiemi láty [tj. w sędziwym wieku] y łákomſthwo/ y ſtáránie roſcie/ że pilnieyſzy thego nędznego ſwiáthá/ niżli wdzięcżnych á wiecżnych przyſzłych rádośći ſwoich. RejZwierc 132; A przeto trzebá o tem rádźić/ iákoby dla niekaránych krzywd/ waśń á gniew vbogich ludźi nierosł á niezáſtárzywał ſię ModrzBaz 77; Kiedy roſtą me trwogi/ K tobie [Boże] wołam w ćięſzkośći GrabowSet Hv.

rość od czego (1): Ná oſtátek [...]: áby rozumieli [małżonkowie] że ten związek trzebá przekłádáć/ nád wſzelką inſzą ſpołecżność/ y wſzelką miłość ludzką. Tym tedy ſpoſobem/ miłość małżeńſka bywa zátrzymána y záchowána/ y od tego rośćie: á od rzecży tem przećiwnych drobnieie/ rozrywa śię y rozwięzuie. ModrzBaz 33.

rość z czego (1): A coż owſzem cżłowiek vććiwy [...]/ áby tego nie miał rozumieć [...]/ áby y ten co prze kogo co cżyni/ y on też co przeń cżynią/ áby to miedzy ſobą z nadobną poſtáwą á z wdzięcżną ochotą cżynili. Abowiem y ſerce s tego roſcie/ y chući przybywa RejZwierc 97.

rość komu (10): RejZwierc 63v; Drugim gniew wniemocy [tj. w czasie choroby] rośćie: á ón [św. Gwidon] nigdyſz nie był łáſkáwſzy iáko w ten cżás. SkarŻyw 293. Cf Frazy.

rość czym (2): ModrzBaz 11; Ták ieſt: widźimi ſie/ że Turek będźie wolał piérwéy woynę toczyć z mury Niemieckimi/ y z miaſty/ niżeli ná otworzyſtym polu z Polaki [...]: ręką mężną bowiém nie mury/ áni przekopy roſłá śiłá Polſka OrzJan 86.

rość w kim, w czym (7): áby gdy rośćie śiłá/ y moc w ſynach y w dźiatkách/ oſłábiáłym rodźicóm ſwym w téy śile co piérwey mieli/ podpomożenié dawáli BiałKat 53v; á zwycżáie/ y kochánia ich [chłopców] pożądliwe/ do ktorych ſię w onym wieku zápaláią/ niemáiąc żadnego rozſądku vcżćiwośći/ niemogą być dobre/ y roſtą wnich z láty ModrzBaz 11; A w żołnierzoch záśię/ zá ktorych ſpráwą woyná ſię wiedźie/ rośćie zwycżay grzeſzenia ModrzBaz 107v, 11; Ná pány wzgárdá przyſzłá [...]. A vbogiégo záś pan w przypadku záłożył/ Y iáko ſtádo owiec rozmnożył. Ná to pátrząc/ w pobożnym ſercu rádość rośćie KochPs 166; SkarŻyw 516; SarnStat 740.

rość z kim [= równolegle do czyjegoś rozwoju] (1): [św. Wilhelm] Zmłodu nic ſię ku dobremu niemiał/ y owſzem do wiela złego złą ſkłonność po ſobie pokazał [...]. Gdy podroſł/ złość ſię wnim ſzerzyć á znim rość pocżęłá. SkarŻyw 164.

rość za czym [= w wyniku czego] (1): W czym nie máłé vbliżenie ſpráwiedliwośći obywátele Powiátu tego Koléńſkiégo odnoſzą/ záczym ſwawola w ludźiéch rośćie SarnStat 740.

rość skąd (2): RejKup aa8v; bo niećwicżeni [żołnierze]/ y trudno co dobrego ſpráwić mogą/ y nieprzyiaćielowi ztąd ſerce rośćie/ wiedząc że nieumieią ſpoſobu walcżenia/ z ktoremi ſię potkáć máią. ModrzBaz 110v.

W połączeniu szeregowym (1): Mogą też dźiećiam niebronić iázdy ná koniu [...]/ ábo gránia piły/ y inſzych tym podobnych gier/ by iedno tego miernie vżywáły: ponieważ zdrowie cżłowiecże y śiłá tákowemi pomiernemi pracámi stwierdza ſię y vmacnia/ y rośćie w cżłowieku ModrzBaz 11.

W przeciwstawieniach: »rość ... drobnieć, gasnąć, osłabieć, upadać, zginąć« (4): Záprawdę gdźie táka chęć/ ábo nábywánia ábo okázowánia bogactw rośćie/ tám męſtwo/ ćwicżenie rycerſkie osłábieć/ á mężnych y leniwych/ dowćipnych y nikcżemnych rozność zginąć muśi. ModrzBaz 82v; Co [niezgoda w wojsku] ták ieſt rzecż ſzkodliwa/ że nam vpada ſerce [...]: á nieprzyiaćielowi niepomáłu ſerce rośćie/ gdy ſobie tuſzą/ że ći łácno mogą być zwyćiężeni/ ktore iuż właſne ich bunty zwyćiężyly [!]. ModrzBaz 114, 33; Ktory [św. Bonifacjusz] zmłodu prośił ſię pilnie v oycá do klaſztoru. Cżego gdy mu ociec bronił [...]: do tego co Bog był wśiał w ſerce iego/ myśl w nim niegáſłá/ ále dáley roſłá SkarŻyw 516.

W charakterystycznych połączeniach: chuć (chęć) roście(-stą) (3), gniew (2), kochania pożądliwe, krzywoprzysięstwa, łakomstwo, miłość małżeńska, moc, radość (2), rozpusta, rozboje, siła (3), staranie, strach, swawola (swowoleństwo) (2), trwogi, waśń, występki, zdrowie (2), złość (ludzka) (3), zwyczaj(e) (2), żądze duszne; rość z jakimi laty (2); dalej rość, niepomału.

Przysłowie: Abowiem iáko Mędrczy powiedáią/ Iż im więcey komu złotá przybywa/ tym káżdemu więtſza chuć do niego roſcie. RejZwierc 63v.

Frazy: »dobra myśl roście« [w tym: komu (2)] (5): Wypádnie záiącżek/ ázaſz go nie roſkoſz poſzcżwáć/ zá nim ſobie pobiegáć [...]/ áno chuć y dobra myſl roſcie/ áno ſie kreẃ dobra mnoży/ áno żołądek przechowywa/ áno wſzytko zdrowo/ wſzytko miło. RejZwierc 110; Zdrowie w pokoiu á dobra myſl roſcie RejZwierc 227v; Widamy to/ że ći co śię boią blednieią/ á ći co śię ráduią rumiáni bywáią: oni śię fráſuią/ á tym dobra myśl rośćie [Videmus ... istos animos sumere] ModrzBaz 7; SkarŻyw 136; WitosłLut A5.

»serce roście« [w tym: komu (6)] = ktoś nabiera otuchy, śmiałości, pewności siebie; ktoś się cieszy, odczuwa zadowolenie; animus crescit Modrz (9): Też to wiecżey [książę] ſpichy ſtroył Kedy tam ty Foſky broył [tj. np. fundował kaplice] Aby miał na Swiecże pamieċ Tuċ dla Boga nieċin˙ ił nicz A ſtąd mu ſnaċ Sercze roſło Iż miał w Niebo wleczeċ proſto RejKup aa8v; [Mahomet mówił do swoich rycerzy:] nieboyćie ſie nieprzyiaćielá/ zwłaſzcżá tákiego/ kthoregośćie nigdy mocy niepoználi/ áby mu wtym więtſze ſerce nieroſło BielKron 255; O iákieżby thu ſerce á iáka rádość miáłá rość ſprawcom koſciołá ſwięthego ku wiernemu ſzáfowániu ſwiętych ſpraw Páná ſwoiego/ ſłyſząc iáką łáſkę á iákie błogoſłáwieńſtwo Pan nád tákiemi okázuie. RejPos 24; RejZwierc 86, 97, 109v; ModrzBaz 110v, 114; SErce rośćie pátrząc ná té czáſy: Máło przed tym gołé były láſy [...]. Teraz drzewá liśćié ná ſye wźięły KochPieś 3.

Szeregi: »rość, (a) mnożyć się (rozmnażać się)« [szyk 1:1] (2): In urbe luxuries creatur, Mnoży ſie á roście roſpuſtá w mieście. Mącz 67c; Aż potym/ gdy złość ludzka rosłá/ á cżem daley tem ſię więcey rozmnażáłá [malicia hominum increscente et in dies magis ac magis quasi exundante]/ Bog wſzytki ludźi/ bárzo ich máło wyiąwſzy/ potopem zátráćił ModrzBaz 102.

»szerzyć się a rość« (1): SkarŻyw 164 cf rość z kim.

h. Rozwijać się, poszerzać się, być wzbogacanym o nowe elementy (o nauce, wiedzy, umiejętnościach) (2):

rość od czego (1): Mącz 483b cf W połączeniu szeregowym.

rość czym (1): ModrzBaz 109v cf W przeciwstawieniu.

W połączeniu szeregowym (1): Proveniunt studia hilaritate, Náuki pochadzáyą/ roſtą/ mnożą ſie od weſołośći. Mącz 483b.

W przeciwstawieniu: »rość ... niszczeć« (1): A iáko wſzytkie inſze náuki/ ták y rycerſka rośćie y niſzcżeie/ ták wychowániem/ iáko ćwicżeniem. ModrzBaz 109v.

i. O Kościele, religiach, państwach, narodach, rodach, Chrystusie, antychryście, też o pojedynczym człowieku: nabierać znaczenia społecznego lub politycznego, powiększać wpływy, rozwijać się, wzrastać w potęgę; też: rozszerzać się terytorialnie lub/i powiększać się o nowych członków; o Słowie Bożym, wierze: być znanym coraz szerzej, krzewić się, rozpowszechniać się; też: wzmacniać się (30): Temi podobieńſtwy okázuie/ iáko roſćie Kroleſtwo Boże nád ludźkie mniemánia. BibRadz II 42a marg; [Jakub mówi:] Ruben pirworodny ſynie/ tyś ieſt moc moiá á pocżątek boleśći moiey/ pirwſzy w dárzech/ więtſzy w pánowániu/ rozlałeś ſie iáko wodá/ nie rość/ boś wſtąpił ná łoże oycá twego [aluzja do kazirodztwa Rubena] BielKron 18v; A Gdy iuż roſłá Krześćiáńſka wiárá/ y przychodziłá w poſłuch wiele ludzyom. Cżárt [...] pobudził Symoná Sámariyſkiego cżárowniká áby ſzedł do Rzymá BielKron 142; Abowiem gdy iuż Krześćiáńſka ſzkołá roſłá z wielką ſławą y rozſzyrzánim w Dámáſzku/ Biſkupowie y kápłani Zydowſcy [...] poſłáli go [Szawła] do Dámáſzku BielKron 143; ORchánes wtory Krol Turecki [...] kroleſtwo ku Heleſpontowi áż do brzegow morzá Euxińſkiego rośćiągnął. Vcżyniłá tho Grekom niezgodá/ iż moc á páńſtwo Othomáńſkie roſło BielKron 239v, 140v; [Arystofanes] znácząc ty ludźie/ którzy gdy inák vrość w Rzeczypoſpolitéy niemogą/ Rzecząpoſpolitą miéſzáiąc roſtą: krotofilnie o nich powiáda/ iż ći ták czynią [...]: iáko oni czynią/ którzy w odmęćie wodą miéſzáiąc/ łowią Węgorzá OrzQuin C2; Gdźie iáko ſkoro ſtáło ſię ták znácżnie wielu odſtąpienie/ od oney Apoſtolſkiey Chriſtuſowey náuki y wiáry zbáwieⁿney/ tedy ſię też záraz y Antychriſt pocżął pokázowáć y ták z lekká rość/ táięmnicę niezbożnośći ſpráwuiąc/ áż wzroſtu y miáry doroſł. CzechEp 357, 305; A ktorem ſpoſobem Rzeczpoſpolita rośćie/ tym że też záchowywá cáłość ſwoię. GórnRozm Mv; A ſłowo Boże roſło/ y mnożył ſię poczet vczniow bárzo w Ieruzálem WujNT Act 6/7; Tá oſtátnia [monarchia] Rzymſka gdy roſłá/ krole wygnáłá. SkarKazSej 690a.

rość czym (2): (marg) Kośćioł S. przeſládowánim rośćie. (–) Nie ták ogrod polewány owoc dáie: iáko kośćioł gdy ſię męcżeńſką krwią pokrapia. SkarŻyw 130, 385.

rość za czym [= w następstwie czego] (2): SkarŻyw 357; Ták y teraz nas y wſzytko Chrześćijáńſtwo pożrzeć y zhołdowáć myślą y vśiłuią [Turcy i Tatarowie]: czáſu tylko pogodnego y fortelow ſwoich vpátruią/ á niegotowośći y niezgody náſzey/ zá ktorą ći niewierni Agáreni do tych czáſow roſzli VotSzl Bv.

W połączeniach szeregowych (2): Obácz/ iż kośćioł y Ewángelia Páná Chriſtuſowá iuż ná on czás byłá ná wſzytkim świećie/ y co dzień to więcey roſłá/ pomnażáłá ſię y owoc przynośiłá. WujNT 696, 297.

W przeciwstawieniach: »rość ... drobnieć (2), upadać (2), schodzić, umniejszać się« [w tym: umniejszać się albo schodzić (1)] (5): Ná tom ſie teſz nic nieoglądał/ iż będę miał v ludzi tego ſwiátá/ złą ſlawę/ háńbienie [...]/ y przeſládowánie. Abowiem prawdá/ tho ieſt/ Kryſtus Syn Boży vkrzyżowány muśi rość y Pánem być/ á ia vmnieyſzáć ſie/ álbo ſchodzić [Vulg Ioann 3/30] KrowObr 243; wiodąc przedſię miedzy ſobą roſterki przez niemáły cżás/ dom Dawidow roſł/ ále Saulow vpadał [Vulg 2.Reg 3/1]. BielKron 69; ácżkolwiek Ian y pocżęćiem y vrodzeniem ſwym [...]/ Chriſtuſá [...] vprzedźił: iednák ſkoro też Chriſtus vcżyć pocżął/ [...] áżći wnet Ian drobnieć pocżął [...] A Chriſtus rość y vprzedzać go CzechEp 305; Bo iż miáſtá y wſzytki rzeczypoſpolité ná zgodźie naprzód záśiadáią/ y potym roſtą/ tedy záśię niezgodą/ á roſtyrkiem vpádáć muſzą KochWr 21; WujNT Ioann 3/30.

W charakterystycznych połączeniach: dom [czyj] roście(-stą), Ewanjelija (2), Korona Polska, Kościoł (Chrystusowy) (3), krolestwo [jakie] (2), ludzie, miasta, moc, państwo [jakie], przywileje, rzeczpospolita(-e) (2), Słowo Boże (Pańskie) (3), stolica [papieska], krześcijańska szkoła, wiara (krześcijańska) (3); co dzień to więcej rość; rość po wszytkich narodziech, po wszem świecie.

Zwrot: »rość w wszytko dobre« (1): od niego [Bolesława Chrobrego] sławá Polſka ſzerzyć ſię y wznośić/ y koroná Polſka rość w wſzytko dobre zá rozſzerzenim kátholickiey wiáry pocżęłá. SkarŻyw 357.

Szeregi: »rość i mnożyć (a. pomnażać) się« = crescere et multiplicari Vulg (2): A ſlowo Páńſkie roſlo y mnożyło ſie. Leop Act 12/24; NiemObr 10. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»rość i podnośić się« (1): Otoż tedy/ kto ſię przypátrzy te^mv iáki przedtym ſtan był Biſkupow Rzymſkich/ [...] będźie ſię miał pewnie cżemu dźiwowáć. Lecż gdy pocżnie potym od Sylweſtrá w drugie wględáć: iáko rość y podnośić ſię pocżęli: y iáko ták z lekká vrośli: á iákoby ſię [...] ná Rzymſkie máiętnośći y ośiádłośći tárgáć pocżęli CzechEp 370.

»pokrzepiać się i rość« (1): ieſliby w tym vrzędzie Papieſkim iáka ſię niepobożność y obłudność á Hypokryzya táiłá/ iuſzby ſię ludziom przez lat ták wiele wynurzyłá/ á iuſzby dawno zginęłá. Lecż gdy widziem/ iż przez ták dawny á długi cżás więcey ſię tá ſtolicá y wſzytki ony iey od Syná Bożego dáne przywileie pokrzepiáią y roſtą: naproſtſzy to oſądzi/ iż z Bogá ieſt SkarJedn 151.

»rość i szerzyć się« (2): KRoleſtwo Egipſkie w Afryce/ po Aſſyriyſkim ná ten cżás miedzy inemi ná ſwiecie [...] nalepiey roſło y ſzyrzyło ſie BielKron 8v; Tá tedy Ewángelia/ nie Augſpurſkiey ále Rzymſkiey Confeſſyey [...]: tá rośćie y ſzerzy ſię po wſzytkich narodziech WujNT 103. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rość i zmacniać się« (1): Ták potężnie roſło ſłowo Boże/ y zmacniáło ſię [crescebat ... et confirmabatur]. WujNT Act 19/20.

j. O rozgłosie, wieściach: rozszerzać się (3): Abowiem y Sędziowie żiemie [!]/ y Wodzowie/ y ſprawce/ y wſzyſcy vrzędnicy [...] wywyſzſſáli żydy boiąc ſie Márdocheuſzá [...]. Powieść też á ſlawá imieniá iego roſlá ná káżdy dzień Leop Esth 9/4.

rość u kogo (1): Roſłá iego świątobliwośći [św. Dunstana] ſławá v wſzytkich: tak dálece/ iſz Krol Angielſki Edmundus zwielką cżćią ſobie poń poſłał SkarŻyw 508.

rość skąd (1): Abowim gdy Minije Orkomeńſcy [...] oblegli Thebe/ ty Herkules poráźił/ y miáſto od oblężenia wyzwolił [...]. A s tey przycżyny chodzili z dálekich ſtron do Herkuleſá/ dawáiąc ſie pod iego obronę/ ſkąd wielka cżeść roſłá Grecyey. BielKron 62.

k. O wojsku: nabierać większej sprawności militarnej [z czego] (1):

W przeciwstawieniu: »rość ... mdleć« (1): Káżde Woyſko s Sprace [!] rośćie/ s prożnowánia mdleie y sſtárzeie ſie. BielSpr 36.

l. O postępach w pracach (1):

Fraza: »roście robota w ręku [czyich]« (1): [fragment sprawozdania wysłanego przez gubernatora do króla Dariusza:] Bądź to wiádomo Krolowi żeſmy byli ſſli do żydowſkiey Prowincyey/ do domu Bogá wielkiego/ ktory buduią z kámieniá [...] á buduią ten dom ſpilnośćią/ y práwie rośćie robotá w ręku ich [opus ... crescit in manibus eorum]. Leop 1.Esdr 5/8.

ł. Powiększać się pod względem liczby a. ilości; multiplicari PolAnt (22):

W przen (1): KRolu wſzelkich narodow/ Cżemu/ ludźi ták wiele/ Co mi/ ſmutnych przechodow Zycżąc/ máią weſele/ A iák iſkry wzruſzone/ Niechętnych woyſká roſtą niezlicżone? GrabowSet Hv.

α. Rozmnażając się, wzrastać w liczbę; rozmnażać się, płodzić się; być płodnym (19):

rość gdzie (4): a drugyemu [synowi] dał [Józef] ymyę Efraym [tj. rozszerzenie] mowyąc/ kazał mi bog roſtz wziemi vboſtwá moiego [Gen 41/52]. HistJóz Cv; Mowił tedy Pan do Noego/ rzeknąc: Wynidzże z Korabiá thy y żoná twoiá/ [...] wſzytkie zwierzętá kthore ſą przy tobie/ [...] wywiedz z ſobą/ á wynidzćie ná ziemię. Rośććież y mnożćie ſye ná niey. Leop Gen 8/17, Gen 26/22; BielKron 18.

W połączeniach szeregowych (6): KrowObr 221v; błogoſláwił im [Bóg zwierzętom wodnym i powietrznym] mowiąc: Rośććie/ mnożćie ſie/ á nápełniayćie wody morſkie/ á ptaczy nyechay ſie mnożą ná ziemi Leop Gen 1/22; Błogoſłáwił im [Adamowi i Ewie] Pan Bog mowiąc: rośććie á mnożcie ſie/ á nápełniaycie zyemię á poſiadaycie ią/ á pánuycie ná niey wſzytkim rybom morſkim/ ptakom/ y źwirzętom [Gen 1/28] BielKron 1v [przekład tego samego tekstu KrowObr, WerKaz (2)], 5v; WerKaz 282, 285.

Zwrot: »rość w wielkości« (1): Boże Pánie moy [...]: Błogoſłaẃ dzyeciom tym/ [...] áby roſli w wielkośći ná zyemi [Vulg Gen 48/16]. BielKron 18.

Szeregi: »rość a napełnić ziemię« (1): Gdzie im [Bóg ludziom] y błogoſłáwić racżył/ áby roſli á nápełnili ziemię narodem ſwoim RejPos 42. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»rość, (a, i) (roz)mnożyć (a. rozmnażać) się« = crescere et multiplicari Vulg [szyk 8:1] (9): Pámiętáiąc co bog ieſt powiedzyał/ Gdy z Adámem ieſzcże w Ráiu ſiedzyał/ Zle być tobye Adámie ſamemu/ Muśim ſtworzyć towárzyſzá iemu/ Aby roſli we mnie ſie mnożyli/ A dobrodzyeyſtwo moye bacżyli BielKom G4; GliczKsiąż B7; A ia [Pan] zgromádzę oſtátki trzody moiey/ ze wſſech źieḿ do ktorych ie tám wyrzucę: y przywrocę ie do wśi ich/ á będą rość/ y rozmnożą ſie. Leop Ier 23/3, Gen 8/17; Ale im ie [Żydów w Egipcie] więcey vćiſkano/ tym ſie więcey mnożyli y roſli [Vulg Ex 1/12]. BielKron 27v, 5v, 185; [Jakub patriarcha mówi:] Y ty Anyele ktoryś mie wyrwał ode wſzytkich złych przygod moich/ rácż błogoſłáwić dziatkom tym [Efraimowi i Manassesowi]/ áby roſły á mnożyły ſie ſzyroce po ziemi. RejPos 150, [77]v; [BielKron 1551 3]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

β. O dobrach materialnych: przybywać, przyrastać (2): A kiedy mu [klientowi] będzies mierzyl [tkaninę] [...] lokczya palczem potmikay. A tak tu owdzie potroſſé Sporzey więċ tak roſtą groſſe. RejKup e2.

rość komu (1): BudBib Deut 8/13 cf W połączeniu szeregowym.

W połączeniu szeregowym (1): Więc by ſię bydło twoie y droby twoie rozmnożyły/ ſrebro by teſz y złoto rosło tobie/ y wſzego by przyraſtáło co maſz. BudBib Deut 8/13.

m. O tym, co może być przeliczone na pieniądze: wzrastać pod względem wartości materialnej (7): Im ciem więcej roście imienie, Tym więtsze czyni pragnienie. BierRozm 20; Convalescunt opes, Zámagáyą ſie/ roſtą/ powſtáyą bogáctwá. Mącz 474c; Coż tedy zá dźiw/ ieſli y ſámi kmiotkowie źle żywą/ y ták wielka wſzytkich rzecży drogość rośćie? ModrzBaz 34v; ábowiem źle ſię tám dźieie/ gdźie Rzeczp: vboga ieſt/ á prywatne bogáctwá roſtą/ y z nimi łákomſtwo. GórnRozm I3v; Browárem też áby ſzkody nie cżynił: bo dla pożytkow zbudowány: to ieſt/ áby zyſk z piwá roſł/ nád ſłod/ y nád wychowánie cżeládźi [tj. powyżej tych kosztów] do browáru vrządzoney. GostGosp 134; Cżynſzow Rzemieślnych tego łacwie doyźrzeć: wſzákoż tego przybywa/ gdy ſie też miáſtecżká przycżynia/ przyſadza: bo to zá concurſem [tj. gromadzeniem się] ludzkim wſzyſtko idźie w zgorę/ á zá dobrą ſpráwą miáſtu y Pánu pożytek rośćie. GostGosp 142. [Cf też g. rość w czym KochMRot Bv.]

rość skąd (1): Ták wielkie ieſt mnoſtwo przekupniow (á zwłaſzcżá w przekupowániu dźieśięćin) iż pirwey niżli od Páná doydą do tych co ich vżywáć máią/ przez cżwore y pięćiore ręce/ kupuiących y przedawáiących przewiną ſię. zkąd iáka cená káżdey rzecży rośćie? ModrzBaz 141v.

n. Stawać się dłuższym czasowo (2):

Fraza: »noc roście« (2): á to [przędziwo] ma bydź wſzyſtko á wſzyſtko ſprzątniono/ pocżoſano/ poważono/ przed ś. Marćinem. á kiedy noc rośćie/ áby to było rozdawano prząść kmiotownam/ dla łatwieyſzey ich pracey/ y poki wielka noc. GostGosp 72, 90.

o. Postępować w lata (4):

Zwrot: »rość w lata, w leciech« [szyk zmienny] (2:2): (nagł) Trideitá [mówi o Jezusie]. (–) Cżłowiekiem go tylko znamy/ Bo piſmo po ſobie mamy/ Lecż go Bogiem mieć nie chcemy Gdyż roſł w leciech iáko y my. RejZwierc 235; CzechEp 178; Co ſię tu mowi o tym Synaczku Pánu IEZVSIE, iż roſł w mądrośći y lećiech/ y w przyiáźni v Bogá y v ludźi/ życzmy ſobie tego/ ábyſmy też nie tylko w látá rośli/ ále w rozum á nawięcey w duchowny. SkarKaz 45b [przekład tego samego tekstu CzechEp].

p. O dźwięku: stawać się donośniejszym a. przedłużać się w czasie, przeciągać się (1): A dzwięk trąby znienacká roſl więcey [paulatim crescebat]/ y im dáley tym ſię więcey rozlegał. Leop Ex 19/19.

2. Być większym, silniejszym, intensywniejszym (1):

W porównaniu (1): Stánąłem/ y vyzrzałem: A oto piec goraiący ſſedł przedemną: y ſtáło ſie gdy páłał płomień/ vyzrzałem: á oto dym zoſtáwał. Potym ſſedł przedemną obłok pelen wody y wydał z ſiebie deſſcż náwálny. A gdy przeſthał on wielki deſſcż/ kropili po nim krople. Y rzekł do mnie: Myſlże ſobie/ że iákoć rośćie [crescit] deſzcż więcey niżli krople/ á ogień więcey niżli dym: ták przechodzi wielkośćią cżęść ktora przeminęłá. Leop 4.Esdr 4/50.

3. Żyć, być, odbywać procesy życiowe; crescere PolAnt, Vulg; augeri PolAnt (74):

a. O roślinach: wegetować, rozwijać się; istnieć jako roślina; żyć życiem rośliny (50): O odźięnie także czamu śię troſzczećie? obáczćie liljé polné/ iako roſtą/ nierobią ani przędą/ a wżdy to powiadám wám że ani Solómon wewſzyſtkięm pańſtwie ſwoięm był tak ſtroiny iako iedna ſtych MurzNT Matth 6/28, Luc 12/27; A záż ſie może źielenić śitowie bes wilgotnośći? álbo rość rogoźiná bes wody? Leop Iob 8/11; Bowiem gáłąś Pálmowa/ ták ſtátecżnie roſcie/ Im ią bárzyey náchyliſz/ záwżdy ſtánie proſcie. RejZwierz 114; Przynieſiono theż tám [na Maderę] korzenie winá iż ſie bárzo dobrze rodźi/ ták iż więcey gron wielkich rośćie niż liśćia. BielKron 448v; iż tám koń áni żadny dobytek nie może wytrwáć/ bo thrawa nie rośćie przed wielkim gorącem. BielKron 450; RejPos 217; Thu iuż [wiosną] co wſádziſz/ czo wſzcżepiſz/ czo wſieieſz/ to iuż ná wſzytek rok rość będzie RejZwierc 108v; WujNT Matth 6/28, Luc 12/27.

rość jaki (1): áż náleźli wielki głąb kápuſtny ná ktorym go [Jezusa według żydowskiej legendy] záwieśili/ bo tám w onych Kráinach wyſoka y wielka Kápuſtá rośćie. BielKron 464v.

rość gdzie (3): Roście w zyemi korzenie/ á ná wirzchu ſzcżepy/ A pod nimi podzyáła [ogrodniczka] przedſię s chroſtu ſklepy. Ná ktorych rozne zyołá ſtoią z dunicámi/ A drugie ták po brozdach roſtą ná nich ſámy. RejWiz 56; BielKron 464v.

rość jak [= przybierać jakąś postać, kształt, wygląd; rozwijać się na podobieństwo, na kształt czegoś] (5): EPitimu^m ieſt ziele ktore we włoſzech roſcie, á roſcie tym obyczaiem iakoby kania przędza FalZioł I 50a; [paproć] liſt ma ktori roſcie iako by pioro ſtruſowe FalZioł I 55c, I 115a, III 25c; Bulbus, Leśny czoſnek [...] y przitym wſzelakie ogrodne ziele/ á korzenie które w okrąg roście á skorę ná skórze y łupinę ná łupinie ma/ yáko yeſt Cebula. Mącz 27d.

W porównaniu (1): Iáko kwiát pewnym płotem rośćie ogrodzony/ Bydłu ſkryty/ á pługiem żadnym nie ruſzony [...]: Wielé dźiéwek/ wielé ieſt chłopiąt/ co nań chćiwi [...]. Tákże y Pánná/ póki trwa nie náruſzoná/ Póty łáſką przyiáćiół ſwych ieſt obdárzoná KochEpitCat 110.

W charakterystycznych połączeniach: drzewo roście(-stą) (2), gałąź (palmowa) (2), grona, kapusta, korzenie (2), kwiat(ki) (3), lilije (polne) (5), list (liście) (2), rogozina, ryż, szczepy, trawa (2), witka, ziele (zioła) (3); rość na brozdach; w okrąg rość, pięknie, statecznie.

Przysłowia: Poki drzewá z korzenim nie wykopa poty będzie roſło BielKron 353 [idem] StryjKron 215.

Kiedy nas nie doſtánie/ iuż rośći pſu [tj. byle komu, niepotrzebnie] trawá. RejWiz 22.

Bo z młodu iáko witkę krzywo álbo proście Poſtáwiſz/ to iuż więc ták do ſtárośći roście. RejWiz 88v.

Zwrot: »rość ku gorze, wzgorę« [szyk zmienny] (1:1): Domowa [macierza duszka] tha ſie ſciele po ziemi/ ale leſna roſcie ku gorze FalZioł I [138]c; ktorzy [ludzie wysłani przez Libuszę] ſiedli á iedli ſnim [z Przemysłem]/ dziwuiąc ſie káżdey rzecży/ á zwłaſzcżá rozdze ktora w ćierniu byłá/ iż dwie gáłęźi vſchłe miáłá/ á trzećia wzgorę roſłá. BielKron 319.

Przen (1): A dobrotliwoſć páńſka rozkwitnąwſſy ſie iuż ták roſć będzie náwieki RejPs 151.

α. Rozpoczynać i odbywać w dalszym ciągu procesy wegetacyjne (2): A roſcie to ziele [trzebuła] poſpolicie na mieſczach wyprawnych/ iako przi rolach: kxiężicza kwietnia roſcie. FalZioł I 36a, I 54d.

β. Odbywać w sposób intensywny procesy życiowe, owocując, będąc zielonym (1): Bo nád tym záſię wſzędy piękne drzewá ſtały [...]. Ony wonne Cypryſy/ ony Cynámony [...]. Drugiemi záſię rzędy Pigwy á Broſkwinie/ Figi á Pomoráńcże co roſtą y źimie. RejWiz 24.

γ. Wyrastać, znajdować się, rozwijać się na roślinie jako jej część (o owocach, liściach, nasionach, kwiatach) (21):

rość gdzie (20): TO ziele ma liſt podobny ſzałwiowemu liſtu/ ktory liſt obeymuie rozgi przy kthorych roſcie FalZioł I 111a; na ſamym wirzchu te^go ziela [psilium] głowecżki roſthą okrągłe po dwu y po cżterzech, w ktorych ieſt naſienie FalZioł I 111c; Niektorzy powiedaią iżby Pierſz cżarny ſie ſtawał [...] dla te^go iż gdi gi maią zbierać tedi zapalą ono drzewko [...] na kthorym Pierſz roſcie dla wypędzenia wężow FalZioł III 10d; Takieſz Ibiſcus/ to ieſt Roża ogrodna: ktora wyſoko roſcie na prętoch [tj. na wysokiej gałązce] [...] FalZioł V 24v, I 107d, 115b, 116c, III 20c, 21b; Lud ktory zá rzeką był/ ſlyſząc o przyſciu Alexandrowym/ przynieſli mu w dáry gębki białe y brunathne bárzo wielkie [...] tákież y ſzat ſpráwionych z wełny kthora ná drzewiech roſlá HistAl M2v; Baẃ ſie więcey mądroſcią niżli náukámi/ [...] Boć náuká ieſt by kwiát co ná drzewie roście/ Ale mądrość zá owoc sſtánie wſzytkim proście. RejWiz 80; Calix glandis, Sczeſzuyá/ álbo czáſzká w którey żołądź roście. Mącz 32a; Rubus, Kiers/ álbo krzewiná czernie álbo głóg ná którym yágody czerwone roſtą yeżiny. Mącz 359b, 27b, 28b, 99a, 147b, 183c, 359b; ReszList 183; [SkarKaz 269b].

W charakterystycznych połączeniach: bawełna roście(-stą) (2), głoweczki [= torebki nasienne], jagody ([czego]) (3), kastany, korby, kwiat, list (3), nasienie, owoc, pierz, pomagranata, roża (2), wełna, żołądź; na byli rość, na cierniu (2), na drzewie(ch) (drzewku) (8), na gałązkach, na głogu (2), na krzewinie (krzu) (2), na zielu (2); przy rozgach rość; w czaszce rość, w łuszczynie, w sczeżui.

Przysłowia: iáko ná złey roli/ dobre żyto: ná złym drzewie dobry owoc: ná ćierniu oſtrym Roża woniáiąca rość nie może ReszList 183.

[Iáki ieſt ſprawcá miáſtá/ mowi piſmo/ tácy ſą y obywátele iego [...]. Iáki ieſt v drzewá korzeń/ táki owoc ná nim rośćie. SkarKaz 269b.]

Przen [na czym] (1): nic gruntownégo ſtáwić nie możećie/ Poki tego korzeniá złégo nie wyrwiećie. Ná którym ſporny roſtérk y niezgodá rośćie KochZg A3.

b. O ludziach (w nawiązaniu do roślin); przen (7): Młody ſie ma ſtáráć áby dármo nie roſł. RejZwierc 18 marg, Aaa4v.

rość z kogo (1): Rozumieyże o ſobie [...]. Ześ ſie powinien pytáć o ſwey powinnośći/ Abyś záwżdy ſwoy ſtan wiodł w zacney pocżćiwośći. By s ciebie głucha płonká nie roſłá przy drodze/ Co wſzyſcy kijem tłuką/ y kozá ią głodze. RejWiz 194v.

W porównaniach (4): (nagł) Modlitwá. (–) [...] racz mily panie vbogoſlawic tu ziemię twoię: vkazawſſy nam ſwięte miłoſierdzie twoie: abychmy tu thak nieroſly iako płone drzewa ktoreby niemnozyli zadnego pozytecznego owocu w winnicy twoiey RejPs 127; Gdyż twoie márne ciáło iáko płonká roście RejWiz 194v; Ale rość [młody człowieku] iáko drzewko oliwne/ kthorego y liſtki nadobnie pachną/ y cień s ſiebie wdzięcżny podawaią/ y iágodki ſie wżdy ku ludzkiemu pożythku przygadzáią. RejZwierc 18, 18.

Przysłowie: A Gdy iuż tám w tych zacnych á obycżáynych kráioch będzieſz/ nie rośćże iáko krzywa ſoſná w boru/ kthora nic więczey nie vmie iedno iż ſie zyeleni/ á przedſię kole á ſzyſzki ſmierdzące rodzi RejZwierc 18.

c. O włosach, paznokciach; mieć coś jakiegoś, być jakieś (17):

rość jaki (5): Cżemu v niewiaſt dłuſſze włoſi roſtą niżli v otrokow. GlabGad A7v; Przecż v iednego cżłowieka grube włoſi roſtą v drugiego miękkie á ſubtilne. GlabGad A8, B, O4v, P4.

rość gdzie (6): Lekarzſtwo na włoſy: ktore w ranach roſtą FalZioł V 74v, II 23; GlabGad A7v, O4v; Mącz 285c; Gdy złe włoſy w oczu roſtą/ ták ie wypędźiſz: [...] SienLek 70.

rość jak (1): Densare defluentem capillum, Lázącym włoſóm porádźyć áby gęſto rosły. Mącz 82a.

Frazy: »brody(-a) rostą(-ście)« (3): Ale podbrodek ieſt to mięſo albo mieſtce na ktorim broda roſcie, á to połatinie zową Mentum. GlabGad O4v; Ale iż dzieci niemaią ciepła w ſobie tak doſtatecżnego, przeto theż brody im nie roſtą. GlabGad O5; Broda długa á koncżata zna. cżłowieka mądrego [...]. Tu mowię o brodach iakie roſtą z przyrodzenia, bowiem o tich czo ie ſobie podgalaią. prziſtrzygaią, niewiem czo powiadać. GlabGad O6.

»paznochty rostą« (1): Paznochty grube gdy roſtą, vkazuią theż gruboſć przirodzenia y pokarmu zwłaſzcża gdi będą nie rowne albo ſkrabowate GlabGad P4.

»rogi rostą« (1): Cornesco, Rogimi [!] roſtą/ Twárdzieyę/ Rogácieyę też mowiono bywa. Mącz 66a.

»włosy rostą« = caesaries crescit Vulg [szyk zmienny] (9): FalZioł V 74v; PRez [!] brodę nicz inſzego nie ma być rozumiano iedno włoſi ktore roſtą około vſt ku dołowi, ktore połatinie zową barba GlabGad O4v, A7v [2 r.], A8, O4v; Przez wſſyſtek cżás odłącżenia ſwego/ brzytwá nie będzie ná głowie iego [nazirejczyka]/ aż ſie on dzień wypełni/ do ktorego był ſlubił ſie Pánu poświęćić. Swięthym będzie/ poki będą rość włoſy ná głowie ie^go. Leop Num 6/5; Mącz 285c; SienLek 70.

4. Żyć, odbywać procesy życiowe, znajdując się gdzieś, będąc w jakimś miejscu; nasci Vulg, Mącz, Cn; commorari Vulg; esse Mącz; oriri Cn (80):

a. O roślinach (67): POwoy ieſt ziele wijącze ſie po drzewie ktorego bliſko roſcie FalZioł I 153c; á ták gęſto drzewo ich [goździków] rośćie/ iż ſie trudno miedzy nie wedrzeć BielKron 446, 469.

rość gdzie (58): Collis. [...] ein berg do man wein oder korn bawet. Gorá kędy wyno/ álbo żyto rośćye Murm 21 [idem] BartBydg 30b; mala Ozanka ieſt ziele ktore roſcie lieda gdzie naziemi FalZioł I 37a; Też powiadaią gdy pry Cżemierzicza roſcie podle korzenia ktorego drzewa/ thedy owocz onego drzewa ſtolcze cżyni. FalZioł I 46c; korzeń iego [bluszczu drzewnego] zimnego ieſth przirodzenia/ á cżyni ziemię zimną naktorey roſcie FalZioł I 48c; MEch ieſth ktory roſcie na drzewie dębowym albo na laſkowym, y też na kamienioch FalZioł I 150d, I 35c, 93c, 98c, V 65; Drugie możem bacżyć iż w onych krainach [północnych], nie roſtą wina, figi, ani żadne owoce ſlodkie, y owſzem y leſnych owocow niewiele widać, iako ſą iabłka/ gruſzki, ktore po polach albo w leſiech v nas roſtą. MiechGlab *4; Item powyada yſch czirwowey do Mlyeka naprawyenya dala, pokrziwą kthora przeſz ploth roſzczie LibMal 1549/149, 1549/149; Y vcżynił Krol Sálomon táką hoyność ſrebrá y złotá w Ieruzálem/ żego było iáko kámienia/ á drzewá Cedrowego iáko płonek Fygowych/ ktore roſtą po polu w wielkiey obfitośći. Leop 2.Par 1/15; tám kráiná roſkoſzna iáko Ray/ bo ná obu brzegu roſtą rozmáithe źiołá/ korzenia/ owoce roſkoſzne BielKron 431; Ná wyſpie też Hiſzpanie ktorą Kolumbus wynálazł zbudowano dwádźieśćiá y ośḿ pras ku práſowániu cukrow [tj. trzciny cukrowej]/ gdźie tám obfićie rośćie. BielKron 448v, 267, 276v, 277v, 433v, 446v; Cameraria cucurbita. Korby álbo bánie które ná dáchách/ álbo ná sklepiech roſtą. Mącz 32d; Erratica herba, Ziele którego wſędzie pełno/ które wſędzie roście. Mącz 108b; Hortus floriger, Ogród/ ná ktorym roſtą kwiatki Mącz 131a; Lauretum, Sad mieyſce gdzie drzewo bobkowe rośćie/ álbo bywa ſzczepione. Mącz 186a; Paestum civitas Lucaniae in Italia a Graecis Possidonia dicta, Około którego wiele rozmáyitego kwiecia roście. Mącz 272d; Populetum, Mieyſce gdzie wiele topól roście topolny lás. Mącz 312d, 17b, 38c, 66a, 70d, 72d (22); ále tho ieſt właſne wyobrażenie pokrzyku/ ktory w ogrodźiech koſztownych rośćie/ á nie pod ſzubienicą/ áczkolwiek też w polach ſam od śiebie rośćie/ á wſzákże w dálekich ſtronách iáko w Arábiey/ w Syryey/ ále nie v nas. SienLek 199, 150, 199; Bo gdy przypádnie Wioſná/ ázaſz owo nie roſkoſz [...] krzacżki ochędożyć/ okopáć/ trzaſkowiſkiem oſypáć/ bo tego trzebá áby około młodego dzewká chwaſt nie roſł. RejZwierc 107; WujJud 46; Kámienie wydrażáią wody/ á co rosćie ná piaſku ziemie podmywa (wodá) BudBib Iob 14/19; Strum Lv; tąż drógą y koral/ póki ná dnie morſkim rośćie/ źielém/ á kiedy go vłowią y wyćiągną/ kámięniem iuż bywa. Oczko 8v, 16v; WerGośc 220; ktory obraz dziwne cudá czynił. Bo ſkoro ziele ktore przed nim roſło/ podołká obrázu onego dośięgło, wnet wſzytkie choroby vzdrawiáło. WujNT 39; Rośćie w bogátym ogrodźie Sáłatá. KlonFlis C; iey [oblubienicy] nadobne ſkronie Ozdob rożą/ kwiatkámi/ ktore w Helikonie Roſtą SapEpit B3v; Iuż będą dobrá Páńſkie/ iáko ná wyſokiey Skále ślicżne iágody/ roſtą pod obłoki [tj. pod obłokami]: Ktorych dośiąc nie mogą ludźie żadną miárą KlonWor 57. [Cf też 3.a.γ. Przysłowie ReszList 183.]

W charakterystycznych połączeniach: banie rostą(-ście), chwast, cukier (3), cypres, czerń [= cierń] (3), drzewo(-a) (8), głog, gruszki, imbier, jabłka, jagody, jeżyny, jęczmień, koral, korby (2), korzenia, kwiatki (kwiecie) (4), lilija, mech (4), owies, owoce, paprotka, płonki(-a) (2), pokrzyk (2), pokrzywa, powoj, rokicina (2), sałata, topole, trcina, wiąz, wino (2), wrzos, ziele (ziołko) (9), żyto (2); wiele (dosyć, pełno) [czego] roście (11), wielka obfitość [czego]; sam od siebie roście; rość leda gdzie, wszędzie; przez płot rość; na brzegoch rość, na cierniu, na dachach, na dębie (2), na dnie morskim, na drzewie, na gorach, na kamienioch, na [jakim] korzeniu, na ogrodzie, na skale, na sklepiech, na ziemi (na piasku ziemie) (3); rość po polu(-ach) (2); rość przy drodze, przy drzewie (2); w lesie(ch) rość (2), w ogrodzie(ch) (2), w polach.

Przen [w tym: gdzie (5)] (6): Cżwarty rodzay iuż też ſą oni wſzetecżnicy/ Co chodzą by ſzaleni vbodzy nędznicy [...]. Márnie to płodne zyele á ledá gdzye roście RejWiz 78, 32v, 78v; [w alegorycznym obrazie: człowiek, który zapomniał o Bogu] zda ſie wilgothnym niż wznidzie ſlońce/ á ná wześćie ſlońcá/ źdzbło iego zeydzie. Ná mnoſtwie ſkał korzenie iego zágęśći ſie/ á miedzy kámieńmi rość będzie. Ieſli go kto wyrwie z mieſcá iego/ záprzyſie go/ (ono mieſce) á rzecże: Nie znam ćie. Leop Iob 8/17; A gdy [winnica Pańska] niechciáłá dáwáć s ſiebye ſłuſznych owocow/ niechayże w niey roſcie głog á ćirnie ku zginieniu iey. RejPos 60; Bo ie zowie [Pismo św. ludzi niedbających o poczciwy żywot] [...] kąkolem ſproſnym á ſmierdzączym/ ktory miedzy nadobną á wdzięcżną pſzenicą roſcie RejZwierc 130v.

b. O grzybach pasożytniczych, naroślach znajdujących się na roślinach [na czym] (3): Dębianka khtora na dębie roſcie/ ieſt tegoſz przyrodzenia czo y gallas albo też żołądz FalZioł I [115²]b; bedłki ktoré ná bzowym drzewie roſtą/ ze śmietáną rozwierć/ á ná guz przyłóż. SienLek 129, 165v.

c. O larwach owadów żerujących w drewnie bądź pojawiających się u zwierząt [gdzie] (3): Pityocampe, qui in pinu arbore nascitur, Robak który prochno czini/ á w mokrych drzewiech á zwłaſzcza w ſośninie roſcie. Czerẃ zową niektorzi. Mącz 32d; Lytta, Nieyáki robak który ſzczeniętów [!] pod yęzikiem roście. Mącz 202b, 66d.

d. O zmianach skórnych, tkankach patologicznych, rogach [gdzie] (7): Theż ſol naſza wygriza dziwe mięſo na każdym mieſtcu, á zwłaſzcża kthore roſcie przy oku na powiecze FalZioł III 38d; Ficus pro morbo, Krosty nieyákie które poſpolicie ná brodzie/ ná głowie/ y ná ynſzich mieiſcách gdzie włoſy ſą około zádku roſtą Mącz 125d; RejZwierc 236.

rość komu (2): Ktorey [żonie] beſpiecżnie możeſz zwierzyć zdrowia ſwego [...]. Nie będąć iuż ná głowie roſły ony guzy/ Albo tákież ná cżele iák perły fráncuzy. RejWiz 58, 15.

W porównaniu (1): Więc iż dziwne przyſmáki dziwne też y wrzody/ Ktore cżynią w nędznikoch rozlicżne przygody. Kánkry/ Kárbunkuluſy/ Cyrogry/ Fráncuzy/ Drugiemu by kozłowi ná łbie roſtą guzy. RejWiz 15.

Fraza: peryfr. »rostą na łbie (a. na głowie) rogi« = czyjeś postępowanie jest złe, występne, grzeszne, samowolne [szyk zmienny] (2): [Józef mówi do Zefiry:] Prawdę mowiſz moia pani pomnieć to tak było Iſcieć ſie czos wełbie było/ barżo zakrąćiło iedno zecż prawie nie roſly iawnie na łbie rogi Abis mię była mogła zwieſc z mey cznotliwey drogi RejJóz H5; GliczKsiąż F6v.

5. W zwrocie: »bez pożytku nie rość« = przynosić pożytki rolno-hodowlane (o ziemi) (1): A iako pięknem wiencem wſſędziſz [!] ſwiát ochędożył/ ták iż y mieſcá puſte nigdy bez pożytku nieroſtą [campi tui replebuntur ubertate Vulg Ps 64/12]/ y gory prozne zákwitnęły potrzebnemi zioły ſwemi/ y zwierzętá pokryte roſkoſſami ſwemi wołáią wyznawáiąc dobrodzieyſtwá twoie. RejPs 94v.

6. Występować; crescere, esse Miech (133):

a. O roślinach: pojawiać się na danym obszarze ze względu na panujące tam korzystne warunki dla wegetacji określonego gatunku roślin; też wyjątkowo o nisko zorganizowanych osiadłych organizmach zwierzęcych (zawsze zawiera element znaczeniowy: żyć, wegetować) [gdzie] (127): roſcie to ziele [Matki Bożej włoski] na mieſczach ciemnych a na wilgothnych około ſtudzien FalZioł I [26]d; COſtus ieſt ziele ale ſie w polſzcże nierodzy á ieſt troiakiego rodzaiu/ ieden ieſt ktory roſcie w Arabijey/ ten ieſt biały/ korzennoſć w ſobie maiączi/ á drugi roſcie w Indijey/ ten ieſt cżarny y gorzki/ trzeci roſcie w ſirijey á ieſt woniey przykrey FalZioł I 35b; Polny kmin/ w Siciliiey doſić obficie roſcie iako y vnas w polſzce FalZioł I 40b; ORzeſzki ziele ieſt ktore obficie roſcie w dalekich zamorſkich ſtronach/ á żwłaſzcża na gorach/ y w polſzcże to ziele roſcie FalZioł I 53d-54a; Auiceⁿna powiada iſzby tylko Piwonija ktora około Rzimu roſcie miała tę moc naprzeciw tim przerzecżonym niemoczam, ale ta ktora w inſzich ſtronach j w Polſkich roſcie/ niema tak rozlicżney moczy. FalZioł I 97d; WIlcży groch ieſth ziele ktore miedzi pſzeniczą roſcie y miedzy ięcżmieniem FalZioł I 109a; Przy korzeniu te^go ziela [wszywego kopru] roſcie niekthora rzecż podobna khadzidłu FalZioł I 109c; Mnieyſzy roiownik roſcie poſpolicie na murzech albo na ſkałach FalZioł I 130d; TO ziele [końskie kopyto] roſcie na mokhrych mieſthczach á zwłaſzcża na łąkhach mokrych albo okhoło Iezior y około rzek FalZioł I 154a; ieſt [szafran] dwoiaki/ ieden ieſth ogrodny zową gi Cartamus: połacinie/ popolſku Krokos/ á drugi kthory na wſchod ſlończa roſcie FalZioł III 7b; IEmioło roſcie na drzewie Dębowym/ y na Gruſzkowym drzewie FalZioł III 11d; Roſcie imbier za morzem á zwłaſzcża w Indijey. FalZioł III 12b, I 35b, c, 36a, b, 37d (88); Nad thymi rzekami Don y Wolha roſcie ziele Air ktore my Tatarſkim zielem, á niemczy broſtworce zową. Tamże też roſcie Reuponticum ktore Tatarzy Perſkim ſlowem czynirouent zową. MiechGlab 26, *4, *7v, **5, **6v [2 r.], 26; Ná Ierychońſkich rolách roſły ony ſláchetne drzewá Bálſámu. Po zwalcżeniu Ieruzálem ſzcżep tego drzewá do Egiptu przenieſion BielKron 266v; Piſze Silwius/ iż w Szkociey ſą drzewá máiąc owoc ná wyobráżenie pthaká/ nád wodą roſtą/ kthorykolwiek z drzewá w wodę wpádnie cżáſu podobnego/ ożywa/ y w ptaká ſie obraca żywego/ zową gęś drzewiána/ rośćie tho drzewo ná wyſpie Pomony nie dáleko ieſt od Szkociey ku pułnocy. BielKron 277; Nie dáleko tego wyſpu drugi wyſep/ rzecżony Badá/ więtſzy niżli Molucki/ ná ktorym owoc Miryſtyki [tj. muszkatowca] rośćie BielKron 446v; Pierz rośćie ná przedmieśćiu Kálekuckim/ wſzákże go z inąd więcey przywożą/ od Kálekutu ná pięćdźieſiąt leuk [...]. Cynámon rośćie w kráinie Záilon/ zá Kálekuthem. Goźdźiki roſtą w kráinie ktorą zową Kánonor/ od Kálekuthu dwánaśćie leuk. BielKron 454v, 49, 273v, 446v, 455, 461v [2 r.]; Falernus, Kráyná Kámpańska we włoſzech gdzie bárzo dobre wino roście. Mącz 116d; Hierochus, Známienite miáſto Palestinae, Przy którym Bálſámowe drzewo rosło. Mącz 156a; Rha, Bárzo wielka rzéká in Sármátia Aſiaticá gdzie teras moskwá yeſt/ Wpáda w morze Káſpium zwáne przy który [!] korzenie álbo grzib niepoſpolitego liekárſtwá rośćie. Mącz 354d, 11c, 66d, 76d, 109a, 210d, 414c, 438b; [celidonija] przy ſkáłach/ przy murzech y przy płoćiech rádo rośćie. SienLek 64; Gębká modrzewiowa/ ieſt grzyb álbo bdłá ktora ná ſuchym modrzewiu rośćie SienLek Xxx4v; Iemiołá wodna [tj. gąbka słodkowodna – nadecznik stawowy]/ w brzegách ieźiernych á rzék muliſtych rośćie/ około krzów rokitowych/ iákoby ſwół zemchu twárdy SienLek Yyy; Muchomorká/ ieſt Bdłá wyſoka á podczás okrągła/ czérwona iákoby koral/ białymi pſtroćinámi okrągłymi iákoby brodawkami álbo kroſtámi oſádzona: napoſpolićiéy rośćie między niſkimi brzeźinámi/ iże z ich gniłek pochodźi. SienLek Yyy, 256v; Páłac vcżynił ſobie krol Solomon z drzewá Lewaná. (marg) To ieſt/ zcedrzyny/ ktora ná Lewanie rośćie. (–) BudBib Cant 3/9; [ia téż náſzláduiąc Pliniuſzá/ tylko będę źiółká które v nas roſtą wypiſował UrzędowHerb 16a (Linde), 85a].

W charakterystycznych połączeniach: bdła roście(-stą), byl, cedrzyna, celidonija, cis, cynamon (3), czyrwiec, domowy konik, drzewo(-a) ([jakie a. czego]) (12), figi, goździki, grzyb (2), imbier, izop, jemioło(-a wodna) (2), polny kmin, korzeń(-nie) [czego] (2), kostywał, kuczylabuha, lebiodka, legumen, mastyks, muchomorka, oset, owoc(-e) ([czego]) (3), pałki, paproć, pierz, piwonija, śrzedni płesznik, pokrzyk, przymiot, rdest, reupontikum (2), (mniejszy, większy) rojownik (2), senes, spika rzymska, sporzysz, szafran (2), trędownik, turbit, ([jakie]) wino(-a) (grona winne) (6), ([jakie]) ziele (zioła, ziołko(-a)) (41), złotogłow; rość około błot, około jezior, około krzow, około łęgow, około murow, około rzek (2), około studzien (2); na wschod słońca rość; rość miedzy brzezinami, miedzy jęczmieniem, miedzy pszenicą, między rożą, miedzy zbożem; rość miedzy opoką; nad rzekami rość (2), nad wodą; pod lasem rość; rość za morzem (2); rość na brzegoch morskich, na dachoch (2), na dolinach (2), na starych domiech, na drzewie, na gorach (gorze) (7), na jeziorzech, na Lewanie, na łąkach (4), na miedzach, na [jakich: mokrych, kamiennych, wilgotnych, suchych, cienistych itp.] mies(t)cach (23), na modrzewiu, na murze(ch) (4), na ogrodziech (4), na piaskoch, na polu, na ([jakich]) rolach (3), na siedliskach pustych, na skałach (2), na stawiech, na wyspie (2), na ziemi [jakiej]; przy drogach rość, przy gnojach, przy gorach, przy korzeniu [czego], przy lesiech (3), przy łąkach, przy [jakich] miescach (2), przy murzech, przy płociech, przy rolach, przy skałach, przy wodzie; rość w Arabijej, w brzegach jeziernych, w brzegach rzek, w Damaszku, w Eipcie, w gajoch, w Grecyjej, w Indyjej (7), w [jakich] insułach, w [jakich] krainach (5), w lesiech (6), w Mutylu, w ogrodziech, w Polszc(z)e (4), w [jakich: dalekich, zamorskich itp.] stronach (4), w Sycylijej, w Syryjej (4), we Włoszech; [co] roście pospolicie (napospoliciej) (6), rado (2), ustawicznie; (dosyć) obficie (w okfitości) rość (5).

[Cf też 4.a. rość gdzie SienLek 199.]

α. O substancjach wydzielanych przez rośliny („kadzidło”, „żywica”, „gumi” jako metonimiczne określenia roślin dostarczających żywicy lub gumożywicy) (2): Galbanus vel galbanum, Zywicá/ gumi/ które w Siriey roście. Mącz 141d; Felicis Arabiae Sabaei lud támże w których kádźidło y ynſze woniáyące rzeczy roſtą. Mącz 362c.

b. O zwierzętach: żyć, występować [gdzie] (1): Cymphis sive Cymphos, Fluvius Africae, też kráyiná tamże w którey wielkie kozłi roſtą. Mącz 76c.

c. O minerałach: występować, znajdować się [gdzie] (2): MAgnes ieſt kamień ktori w gorach nad Morzem roſcie/ á zwłaſzcża w Indijey v wielkiego morza Oceana. FalZioł IV 55c; KmitaSpit A3.

d. O ludziach (3):

α. Mieszkać gdzieś [gdzie] (1): (nagł) Pełkowie. (–) PRawdá że ći Pigmei co tu w Ruśi roſli/ Iuż dla ſwych ſpraw pocżćiwych ná Troiany poſzli PaprPan P4.

β. O określonym typie ludzi: jest wielu takich (2): Lecż dziś gdy ſie imiemy rozumki ſzyrmowáć/ Mogłby ſie nam poſtronny bárzo podziwowáć. Bo nie będzie nic k rzecży iedno piękne ſłowká. A coż inſzego myſli wichrowáta głowká. Powiádáią iż tácy poſpolicie roſtą RejZwierc 251v.

W porównaniu (1): IEden láik nie vmiał kęſá po łáćinie/ Iákoż ich doſyć roſcie/ práwie iáko świnie. RejFig Cc6.

7. Znajdować się [gdzie] (4): y yáko Stoicy chcą rzecży/ ktore ná źyemi roſtą ku pożytkowi ludzkyemu ſthworzone bywáyą. GliczKsiąż K5; Bo y kruſzec záwżdy lepſzy głębſzy bywa niżli ten co ná wirzchu roſcie. RejZwierc 103; Zli tho więc goſcie/ Gdzie zła ſławá roſcie. RejZwierc [238]v.

a. Być umiejscowionym (1): CZemu cice roſtą na pierſiach. GlabGad D6.

8. Istnieć, być (17):

a. O budowlach; przen: o człowieku lub wartościach duchowych (1): A iż też mamy ná to pomnieć żechmy ſą zbudowáni á záſádzeni ná mocnym gruncie á ná mocnym fundámiencie Prorokow y Apoſthołow: á iżechmy ſą vtwirdzeni onym mocnym kwádratem á węgielnikiem koſcielnym Pánem náſzym Iezuſem Kriſtuſem: w ktorym cożkolwiek ieſt zbudowano roſcie ná wieki. RejPos 190.

b. O abstraktach (14): Tu był iuſz Cżłowiek wyrzuczon Oth twey Laſky aporzucon [...] A thak yuż przeklieczie kożde Roſło nadniem pilnie zawzdy RejKup p5v; Więtſzą ſkáżę prżynoſzą Miáſtá niż napráwę. Y to coś wyliczał/ iáko wſzeteczeńſtwo/ zbytki/ zuchwálſtwo rośćby nie mogło/ by nie te twoie Miáſtá/ w ktorych ſię záwżdy zbytek y roſpuſtá náyduie. GórnRozm L4.

rość skąd (1): rácżyſz wſzechmogący Pánie posilić á vmocnić vmyſły náſze [...]/ ábychmy [...] nigdy od ciebie w ſpráwach y w ſtaniech ſwych nie odſtępowáli. A ſtąd áby nam roſło ſwięte miłoſierdzie twoie y opieká twoiá RejPos 44v.

α. Istnieć razem z kimś lub z czymś, towarzyszyć komuś, współistnieć, występować razem (11): Sąd pokornych/ Pan rządźi: iego łáſká roſłá Z ćichymi: śćieſzki tákich ſpráwuie GrabowSet G4.

rość z kim [= umacniać się z wiekiem jako czyjaś cecha] (7): NIe przećiẃ ſie iż ſłowá/ iáko piorun trzaſkał/ Ale rozum ſnadź ieſzcże/ w powiciu go záſtał. [...] Serce/ rozum ſtátecżność/ cżłowieká wielkiego/ To z nim práwie ták roſło/ od młodośći iego. RejZwierz 51; RejZwierc 7; (nagł) Kiemlicowie. (–) O Tychći ták powiedzyeć mogę á prawdziwie/ Iże cnotá vprzeymość z dawná przy nich żywie. Męſtwo też Forbántowo záraz roſcie z nimi/ Spráwá dobra przodkow ich też ſie w nich nie mieni. PaprPan Y3; SkarŻyw 334. Cf »społem rość«.

Zwroty: »społem (a. wespołek) [z kim] rość« (3): ON Hedinus s Phocidi Kſiążę wielmi zacne/ Zoſtáwił wſzytki ſpráwy temu Ozdze znácżne/ Bo męſtwo obycżáie weſpołek z nim roſtą PaprPan Ev, H; [dworzanie mówią do Józefa:] wſzytko dobré ſpółem rośćie z tobą. GosłCast 17.

»społu z sobą, pospołu rość« = występować razem (2:1): Iáko ſtałość s prawdą ſpołu s ſobą roſthą/ á iáko prawdá bez niey trudno ozdobna być ma. RejZwierc b [idem 85]; Krzywdá á nieſpráwiedliwość/ Záwżdy muſzą poſpołu rość RejZwierc 231, 85.

c. O ludziach: trwać w jakimś stanie; wykonywać coś od dawna [w czym] (2): [Sumienie mówi do Kupca:] A prawies mie tak nachylił Zes mi wſytka pamieċ zmylił Is y onj twoye złoſczi W ktoryches roſł od młodoſczj Wyſli mi s pamieczi prawie RejKup ſ6; Ia niechcąc wiele piſáć powiem mężnieyſzego/ Ktory ná wſzem przerownał Ninuſá onego/ Możeſz mu to ſam przyznáć po iednym kleinocie/ Znáć z dawná Herbortowie roſtą w tey robocie. PaprPan M3.

9. Żyć, pozostawać przy życiu, być żywym (o organizmach roślinnych i zwierzęcych) (3): bo znieiakiego korzenia wypriſka ſie [substancja zwana „mumiją”] iakoby ſmoła poki ieſzcze korzeń roſcie FalZioł I 89c; Powiedaią tak, gdiby Koguta we trzy lata vkleſnił/ pothym dał mu roſć do ſiedmi lat. Thedy w pępku zalęże mu ſie kamień FalZioł IV 19c.

Zwrot: »rość na ziemi« (1): przyznáć ſye to muśi/ wźiąwſzy ná przykład wſzyſtki ćiáłá/ káżdé bydlę/ álbo káżdé drzewo: któré zácząwſzy ſye poki rośćie ná źiemi/ bierze pośiłek z wody/ z dobrégo wiátru/ y z ogniá ónégo Niebieſkiégo/ który iſtność rzeczam wſzyſtkim dawa: która to iſtność kiedy od niéy ſye oddali/ drzewo żywiącé/ álbo rzecz óná/ iuż tym być/ czym byłá/ z oſtátnią zgubą ſwą/ poprzeſtawa. Oczko 5.

10. Wyrastać a. wyrastać na nowo; gigni, provenire Mącz, Cn; crescere Mącz; producere PolAnt (24):

Zwrot: »rość znowu« = recrescere Mącz, Calep [szyk zmienny] (2): Mącz 68c; Recresco, Renascor, rursus cresco – Znowu rostę. Calep 900b.

a. O roślinach; germinare Miech (17):

α. Wschodzić, kiełkować, też odrastać (7): Ta to Podolſka [ziemia] miedzy inſzymi ziemiami ieſt barzo płodna [...], tak iż zdrapawſzy leda iako ziemię, gdy tam żyto będzie wſiano/ tedy przez trzy lata ſamo [tj. samo z siebie] zboże roſcie, gdi iedno caſu żniwa dopuſzcaią nieco ziarnia ſie wytrząſnąć/ tedy ono drugie^go roku okrom wſzego orania takież wznidzie. MiechGlab 77; Provenio, Pochodzę/ roſtę/ wſchodzę/ wzraſtam/ ydę wzgórę. Proprie de segetibus et ijs quae e terra nascuntur Mącz 483b, 144d, 483b.

Zwrot: »znowu rość« = iterum crescere Mącz (2): Repullulo, Puſzczam ſie znowu/ Odraſtam/ z nowu roſtę. Mącz 330d, 435c.

Szereg: »rość albo wschodzić« (1): Germen, Płód/ látorosłká/ pączki które ſie puſzczáyą od drzewá/ álbo wſziſtko to co rość álbo wſzchodźić [!] poczina. Mącz 144d.

β. Wyrastać z rośliny jako jej część (10):

rość z czego (2): tho ziele [pokrzyk, tj. mandragora] niemiewa żadnego pręta s ktore^go by liſt roſl albo gałąſki/ telko s ſamego korzenia liſt wyraſta FalZioł I 86c; Widzim/ iáko Hieronim ś. napiſał/ iż [...] z iednego pniá ták wiele gáłęzi y rozg ożywia ſię y rośćie SkarJedn 54.

rość na czym (1): BudBib Eccli 14/19 cf W przeciwstawieniu.

W przeciwstawieniu: »opadać ... rość« (1): Bo iáko ná drzewie liśćie zielone iedno opada á drugie rośćie/ ták to co ſię zćiałá y ze krwie rodzi/ iedno ſchodzi á drugie náſtawa. BudBib Eccli 14/19.

W porównaniu (1): BudBib Eccli 14/19 cf W przeciwstawieniu.

W charakterystycznych połączeniach: gałęzie (gałązki) rostą(-ście) (2), liście (list) (2), rozgi; z pnia rość, z pręta; na drzewie rość.

Przen (7):

rość z kogo, z czego (6): A drugi ſie k mieſcu ćiſnie [tj. ubiega się o stanowisko, urząd] [...] Aby ſniego był káſztelan Bo ſtego ziela roſćie pan. RejRozpr C3v; Tákżeć theż ty przypadki ſwiátá omylnego/ Wiedz żeć też wſzytki roſtą s korzenyá iednego. RejWiz 128; RejZwierz 87v; Słuchayże záſię/ gdy ták hoyną zapłátę robotnikom ſwym w they Winnicy obiecowáć racży/ á zowie ie látoroſlámi ktore z niego roſtą/ iáko s práwey máćice winnice tey [...] RejPos 59v, 59v, 172v.

rość na czym (1): Mężoboyſtwo [...] chcąc P. IEZVS vmorzyć w vczniách ſwoich/ od tego korzeniá poczyna ná ktorym rośćie/ od gniewu z ſerdeczney nienawiśći. SkarKaz 314b.

Szereg: »pochodzić a rość« (1): A zwłaſzcżá gdy on ſam [Pan] był fundámenthem á práwą máćiczą iey [winnicy narodu ludzkiego]/ á nas ſobye vcżynił iáko látoroſle/ kthore miáły pochodzić á rość iemu ku cżći s tey máćice RejPos 59v.

b. O zębach, włosach (5): Ma też tę włoſnoſć [pieczony mózg zajęczy] iż ponim zęby rychło roſtą/ á niezdrowe bez bolenia wypadaią. FalZioł IV 11d.

rość komu (2): GlabGad C4; Ieſli kto chce pośpieſzyć/ áby dźiećięćiu rychło zęby roſły/ rozmieſzay mozgu iágnięcego z mlekiem koźim á tym mu dźiąſłá pomázuy SienLek 75.

Frazy: »roście włos« (1): Gignitur capillus, Rośćie włos. Mącz 145d.

»zęby rostą« (4): FalZioł IV 11d; Cżemu przednie zęby pirwey roſtą niż trzonowe. GlabGad C3v; Ale ludzie iż ſie nie tak [jak niektóre zwierzęta] karmią, przeto nie tudzież [= nie od razu] im zęby roſtą GlabGad C4; SienLek 75.

11. Wyrastać po raz pierwszy a. odrastać i rosnąć dalej (o włosach; użycia zawierają element znacz. ujęty w znacz. 3.: żyć, być, odbywać procesy życiowe) (7): Krew pſia włoſom wyrwanym roſć nie dopuſzcża FalZioł IV 6c; MOcz te^go kamienia [lapis-lazuli] ieſt iże od niego włoſy na powiekach roſtą FalZioł IV 55a, IV 6c, 15a.

rość komu (1): á miey ná gotowiu ſok świniey weſzki/ wodą roſpuſzczony/ á thym pomázuy wſzędy/ gdźie złe włoſy były/ niebędąć tám więcey rość. SienLek 70v.

rość gdzie (4): Naſienie tego ziela [romanowego] ſtłucżone w możdżerzu á z oliwą zmieſzane włoſi wymiata s ciała gdzie tim będzie namazano/ á gdy tho namazanie po kielkho kroć będzie vcżyniono/ tedy na onym mieſtczu włoſy roſć niebędą Thak iże ono mieſtcze zawżdi będzie gołe. FalZioł I 146c, IV 55a, V 77v; SienLek 70v.

Fraza: »włosy rostą« (3): Aby zaſię włoſy na brwiach nie roſly. Naprzod pomazuy krwią zielonych żabek brwi. Takieſz krew wężowa na brwi pomazana/ niedopuſzcżaią wyraſtać włoſom. FalZioł V 77v, I 146c, IV 55a.

12. Być wydawanym, rodzić się (o płodach ziemi) [z czego] (2):

Zwrot: »rość z ziemie« (1): Y dopuśćiłem ſuſzą ná źiemię tę y ná gory/ ná pſzenicę/ na [!] moſzcz/ ná oley/ y ná wſzythko co rośćie z źiemie [super illud quod proferet humus]/ ták ná ludźi iáko y ná bydlętá/ y ná wſzytki roboty rąk wáſzych. BibRadz Agg 1/11.

Przen (1): Y záwżdym iuż cżekał thego/ Aby z niey [z Winnicy Pańskiej] cżáſu słuſznego: Wdźięcżne iágodki rosły/ ále z niey złe poſzły. ArtKanc K5v.

13. Wychodzić na wierzch (o pępku) [w tym: z czego (1)] (2): tho ziele [tj. pępkowe ziele] ſtłucżone z liſciem/ prziłożone na pępek/ rany barzo mocznie goij/ á zwłaſzcża gdi ktoremu dziecięciu pępek roſcie z żywotha, tedy iedno przykładay thego ziela ſtłucżonego na ſamy pępek/ wpędziſz weń á niebędzie ſniego wyraſtał. FalZioł I 111b, I 111d.

14. Powstawać, tworzyć się, rodzić się, mieć początek, zaczynać istnieć; existere Mącz, Modrz; nasci, oriri Modrz, Cn; exoriri JanStat, Cn; crescere, venire Modrz; provenire Cn (254):

a. O obiektach organicznych, też deszczach: kształtować się, rozwijać się; pochodzić (17): [fijołkowy korzeń] w winie vwarzony [...] rany cżyſci y goij/ w wrzedziech y w bolącżkach cżini aby mięſo dobre roſło FalZioł I 69d, V 110, 112; Bowiem wſzitkie inſze koſci pocżynaią ſie z wilgotnoſci cżłowiekowi z przyrodzenia wkorzenioney y gruntowney, á przeto roſtą ieſzce w żiwocie matki GlabGad C3, C3; (marg) Dźiwe mięſo. (–) Ieſliby mięſo zbytnié chćiáło rość/ przykłáday ná to chuſtę ſuchą SienLek 147v.

rość z czego (6): Pandectha powiada iż polna ruta roſcie z dymow grubych kthore pochodzą z ziemie FalZioł I 51a; GlabGad C3; Roſcie bez opátrzenia wielki wrzod z máłego RejZwierc 212v; Wſzakóż iż Philozophowie/ [...] przyczyn á początkow rzeczy mácáiąc/ y tę naleść chcieli ieſli wody nie ze dżdżów/ ábo ieſli z inąd powſtawáią. Co iż ſamé oczy vkázuią być z źiemie á nie tylko nie ze dżdżow/ ále ze dżdże ſámé z nich roſtą/ wyżſzéy wzmianka byłá Oczko 7; Iáko y Ekklezyáſtes (kust) mowi: (–) Zdrowie ieſt duſze y ćiáłá trzeźwie pićie/ ále co wetkaſz álbo wleieſz nád potrzebę/ toć nie tylko nie da pośilenia/ ále y on oſtátek zepſuie/ y w guzy ſię obroći/ z ktorych pewnie wrzody y choroby roſtą. WerGośc 228. Cf W przen.

rość komu (2): Dobremu záwżdy ná brzuchu guz roſcie/ Zły záwżdy ná grzbiet ma dębowe goſcie. RejZwierc 222, 26.

rość skąd (1): Bo gdzye ſie ty wilkośći názbyt przylewáią/ Iuż záwżdy przyrodzeniu wſzytko złe dzyáłáią. [...] Stąd roſtą párchy/ wrzody/ guzy rozmáite/ A wewnątrz niewidome niemocy obfite. RejWiz 118.

W charakterystycznych połączeniach: choroby rostą(-ście), dżdże, guzy, kości, mięso (dobre, zbytnie, złe) (4), niemocy, parchy, wrzod(y) (3), zęby; rość wewnątrz, w żywocie (matki) (2).

Przysłowie: A iáko ſtára przypowieść/ iż pilnemu ſłudze záwżdy roſcie guz ná brzuchu [tj. dobry sługa tyje]/ á leniwemu ná grzbiecie [tj. jest karany biciem]. RejZwierc 26, 222.

W przen (1): Rozmáite przyſmáki s tych roſkoſzy [z zachowania się opilców] roſtą/ Ten idzye z białą máſcią/ drugi zá nim s kroſtą. Bo temu ocży ieſzcże z wiecżorá podbili/ Temu ſie też ná cżele perły wyſádziły. RejWiz 15v.

Przen [z czego] (2): RejZwierc 101v; Z dobrego drzewá ten zły robak [tj. pycha wynikająca z czynienia dobrze] rośćie/ ktory to ſámo drzewo vczynkow dobrych pſuie. SkarKaz 352a.

b. O abstraktach; subsequi Mącz, Modrz; consequi, emanare, erumpere, proficisci, sequi Modrz (234): Tákći nyemáyąc nic [małżonkowie, nie mając potomstwa]/ [...] ſámi ſobye myerzną/ fráſuyą ſie/ y roſtą myedzy nimi roſterki á nyeſnaſki ná káżdy cżás y godzinę GliczKsiąż Cv; Bo pocżąwſzy od Lutrá/ ktory náśiał tego kąkolu/ áż do tego cżáſu co dźień więtſze błędy roſtą/ y więcey też Kácerzow przybywa. KuczbKat a2; Azaſz iuż nie powſtał brát ná brátá? Azaſz ſie nie mieſzáią kroleſtwá? Azaſz nie ieſt vćiśniona ſpráwiedliwość? Azaſz nie roſtą bluźnirſtwá przećiwko Pánu y przećiwko Kriſtuſowi iego? RejZwierc [28³]; SkarŻyw 538; SarnStat 762; SkarKazSej 684a, b.

rość z czego, z kogo (21): RejZwierz 123; GórnDworz Kk2v; RejPos 334; A thák tá páni ſzára pychá niſkądći inąd ſnádniey przypáść nie może/ iáko s wſzetecżnego łákomſtwá/ s ktorego bogáctwo roſcie. RejZwierc 68v, 109, 162, 221, 227; PaprPan B4, Gg2v; Pirwſza [cnota królewska] ieſt Roſtropność/ ktora zvſtáwicżney zabáwy z ludźmi vcżonemi/ á wyſtrzegánia pochlebcow rośćie [comparatur]/ z cżytánia też kśiąg ták piſmá świętego/ iáko też y inſzych potrzebnych. ModrzBaz 15, 56v; Wielki lud ná kazániu ſwym [św. Piotr z Werony] miewał [...]. zcżego wielki roſł pożytek w duſzách ludzkich: wiele ſię Heretykow náwracáło/ niezgodnych iednáło/ grzeſznych vpámiętywáło/ ſłuchánim zbáwienney náuki iego SkarŻyw 372; y prágnąc áby ie [Tollusa i Nerę] Pan bog płodem męſkim/ z ktoregoby iemu cżeść roſłá/ obdárzyć racżył: powili ſyná Bernárdyná SkarŻyw 458; GórnRozm A3, K3v; GrabowSet E4v; Iáko bowiém właſny pożytek priwatny rośćie z poſpolitégo złégo/ ták záśię dobro poſpolité muśi pewnie róść z priwatnégo złégo. OrzJan 48; KlonWor 30. Cf Zwrot.

rość z czego [= na mocy czego] (1): To iuż wſkok gáśniem [w sędziwym wieku życia ludzkiego] Pánie/ chodząc vmieramy/ Właſnie iák ptak co pátrząc z ocżu go zbywamy. A ieſli z zámierzenia twego nam to rośćie/ Iácyſz Pánie przyśpieſzą/ zá twym gniewem gośćie? GrabowSet Ev.

rość komu (19): RejJóz A3v; RejWiz 21v; RejZwierz 123; GórnDworz D4v; Ale więtſze podobieńſtwo iż [ewangelia o bogaczu i Łazarzu] byłá przypowieść. A rozumiał Pan iż nas było z dáleká przeſtrzedz potrzebá/ ábychmy zrozumiewáli/ iáka złym/ á iáka dobrym/ v niego záwżdy zapłátá roſcie. RejPos 162; Wiedząc pewnie/ iż tákiemu káżdemu śćiſnionemu á vdręcżonemu/ hoyne á rozlicżne záwżdy á vſtáwicżnie roſtą zapłáty y pociechy iego/ thák thu do cżáſu ná zyemi/ iáko y ná niebye. RejPos 253v, 61, 172, 275v, 319v marg; Aby záśię Imię iego w niwczym nie było v nas: żeby wzgárdá iemu nie roſłá między námi rozumnym iego ſtworzenim BiałKat 51; PaprPan B4, Gg2v; Wſzákże przedśię cżłowiek prawdźiwą cnotą ozdobiony/ ma być takiego ſercá/ choćiaby żadna sławá iemu nierosłá [si nulla gloria subsequatur] ModrzBaz 58v; Z vſt niemówlątek rośćie chwałá tobie [Vulg Ps 8/3] KochPs 11; SkarŻyw 458; ták iż nie żyie iáko chce/ iedno ten człowiek/ ktory cnotliwie żyie/ [...] ktory áni czyni/ áni mowi/ áni myśli/ iedno te rżeczy/ z ktorych mu wolny vmyſł/ wolne ſumnienie rośćie GórnRozm A3; Bo á coż po owym ná woynie/ ktory nágo/ á z kijem idźie? Więcey z niego ſzkody/ niż pożytku Rzeczypoſp: rośćie? GórnRozm K3v; GrabowSet E3v.

rość przez co (1): Bo prżez pilne ſprawy iego [Józefa] Wiele mu [Putyfarowi] roſlo dobrego RejJóz A3v.

rość czym (1): Nie tylo myślenim/ ále dźiáłánim y dotykánim ſię rzeczy/ y długim doświádczenim rośćie y nábywa ſię mądrość do rządow ludzkich. SkarKazSej 663a.

rość skąd (14): RejRozpr H4v; Diar 77; [człowiek zły] Niedba iż przedał wolność/ przedał cnotę duſzę/ Acż inſzych przypádłośći ieſzcże mu nie ruſzę. A ſtądći to przypada ono zámieſzánie/ Skąd więc roſtą vpadki/ roście krwie roźlanie. RejWiz 174v, 21v; RejZwierc 15, 113; ModrzBaz 29v; Bo gdy kto pokoiu od Páná Bogá dánego/ ná kośćielną ſłuſzbę iego/ nabożeńſtwo/ karánie ćiáłá ſwego [...] nie vżywa: náſtępuie ſwawola/ y ćiáło/ á roſkoſzy iego opánuią duſzę/ iſz zápomina Páná Bogá/ y vdáie ſię w prożnowánie y w roſkoſzy: ſkąd kácerſtwo y obcá wiárá/ y ini Bogowie roſtą. SkarŻyw 558; KochTr 21; Phil Q4; Bo/ ácż ia w tobie nádźieię pokłádam/ Wżdy/ miáſto poćiech/ w kłopoty vpadam. Stąd dźiwne/ Pánie/ mniemánie o tobie/ W mym ſercu rośćie: gdy rozbieram ſobie/ Kto ćię zániedba ten kwitnie w rádośći/ A kto ćię ſtrzeże/ rzadko bez żáłośći. GrabowSet F3v; OrzJan 48; GosłCast 54.

W przeciwstawieniu: »rość ... w niwecz się obracać« (1): Gdzye y pogáńſki Mędrzec s tą ſentencią wyiecháć nie omieſzkał/ powiádáiąc: Iż w zgodzye káżdey z máłych rzecży wielkie roſtą/ á w niezgodzye wſzędy y wielkie w niwecż ſie obrácáią. RejPos 334.

W charakterystycznych połączeniach: bluźnirstwa rostą(-ście), błędy, bogactwo, chwała (2), cześć, ćwiczenie, dobre mienie, dobro pospolite, dostatek, kacerstwo, krwie roźlanie, lenistwo, mądrość, mniemanie, mordy, nałog, niesnaski, niewiara, niezgoda, obca wiara, okrucieństwo, ozdoba, pociechy(-a) (2), pożytek (6), pycha, radość, rozterki, skarb, sława (nadobna, poćciwa, spolna, zła) (10), strony, wolne sumnienie, swary (2), szkoda, trudności, umniejszenie państwa, upadki, utrata wolności, walki, wiele dobrego (2), wojna, wolny umysł, wzgarda, zachowanie, zapłaty(-a) (odpłata) (6), zbytek, znajomość (2), żałość (2); z łakomstwa [co] roście, z czytania ksiąg, z poćciwej pracej, z poćciwych spraw, z zamierzenia [czyjego]; [co] roście w duszach ludzkich, w (na) niebie (2), w sercu (2), na świecie, na ziemi; ustawicznie [co] roście (3), zaw(ż)dy (zawsze) (7); [co] roście na każdy czas, na każdą godzinę.

Przysłowia: RejPos 334; Z máłych w pokoiu wielkie rzecży roſtą RejZwierc 227.

A iż s tego/ cżego ſie cżynić zwycżáimy/ nałog roſcie GórnDworz Kk2v.

S poććiwey pracey ſławá y ſkarb roſcie. RejZwierc 221.

Więc porządny boiownik/ nie dla tego leie Krew ludzką; nie dla tego ták ſrodze ſzáleie/ By woyná z woyny roſłá KlonWor 30.

Zwrot: »z przyczyny [czyjej], za przyczyną [czyją] rość« (1:1): od Troiej pocżąwſzy/ co było ná ſwiecie walk/ mordow/ y okruczieńſthwá/ niemal záwdy/ s przycżyn białychgłow cudnych roſły GórnDworz Ll4v, Bb7.

Szeregi: »rość i mnożyć się« (1): Iużći ſtąd [ze znajomości wojennego rzemiosła] ſławá/ ozdobá/ y piękno [!] znáiomość rość y mnożyć ſie ſnádnie może. RejZwierc 113.

»rodzić się i rość« (1): Ponieważ tedy pychá/ ták wiele złego z ſobą przynośi/ á nawięcey ſię rodźi y rośćie [nascatur et crescat] z nieznánia ſámego ſiebie: przeto káżdy/ ktoby ią z ſercá ſwego wykorzenić chćiał/ niech ſię co naypilniey o to ſtára/ áby [...] Sámego Siebie Znał. ModrzBaz 56v.

α. Wynikać, pochodzić, wywodzić się, wypływać (zwykle ze wskazaniem podstawy, na której coś powstaje, przyczyny, z której coś wynika); być konsekwencją, następstwem, skutkiem jakiejś przyczyny; mieć źródło, podstawę, fundament w czymś, opierać się na czymś (178):

rość z kogo [= z czyjego powodu] (1): SPrawey myſli iſćiem záwżdy miał wwielkiey nienawiſći ludzi złoſćiwe/ á bárzo bych rad áby ſie odemnie co nadáley odłączyli/ áby mi ſnich przekaſká nieroſlá opuſſczáć przykázánie páńſkie RejPs 184.

rość z czego (117): A coż ſtego [uczestniczenia w grach karcianych] potym roſćie Káżdy ſie domyſli proſćie Fałſſe/ przymowki niezgodá Krotka rádoſć długa ſzkodá RejRozpr H, I4; RejJóz H4 marg; RejKup g6, y2v, bb5v; Ale kto tego nie bacży/ iż s cżytania a obacżenia ſtaradawnych dzieiow roſtą nam wielkie pożytki y krotofile. HistAlHUng A3; Abowiem z Láćinſkiego nieſpráwnego piſánia/ wielkie częſto ſpory między niebogoboynymi Prokuratormi roſtą GroicPorz ev; (marg) S ſwey woley czo roście. (–) A ták nie chodź iáko woł tám gdzye ciáło ciągnie/ Boć záwżdy ná ſwąwolą/ gdzye ſie roſkoſz lągnie. A to vważ co s tego iuż káżdemu roście/ Wierz mi że wnet przypádną nieproſzeni goście/ Tępość/ zła myſl/ niedbáłość o ludzi o Bogá/ Ani o żadną cnotę/ záwżdy we łbie trwogá. RejWiz 190, 5, 6, 18v, 30v, 55v (10); Wzgárdźiliſmy vrzędem duchownym/ z ktorego wzgárdzenia vrodźiłá ſye ſwawola/ y to kácerſtwo hániebne y ſzkodliwe/ przes ty ludźie/ ktorzy żywą bez Bogá/ y bez vrzędu ná świećie: ktorych prośmy/ áby ſye vználi/ y to wiedźieli/ iże tá ſławá zła ieſt/ ktora z roſterku á z wzgárdzenia Koſćiołá Bożego roſćie. OrzList fv; ALe też ty chędogi/ nie buiay wyſoko/ Bo s tego pychá roſcie/ widziſz ſam ná oko. RejZwierz 141, 36v, 110v, 141; Y dla thegoż ſię nam z pilnośćią ná to oglądáć potrzebá/ iżbychmy ſię w nich [w pismach świętych] prożnym rozmyſlániem y głębſzym nád rozum náſz wywiádowániem nie zábawiali/ ani ſię gadkámi mniey potrzebnymi y nieprzyſtoynymi parali/ z ktorych nic inego nie rośćie/ iedno roznice/ zwády/ nieſnaſki BibRadz *4; Decus verum in virtute positum est, Prawdźywa cześć z cnoty roście. Mącz 79d; Dáley Pan thu wſpomináć racży plugáwce á cudzołożniki. Tu co ſie grzechow w tych dwu ſłowiech zámyka/ y co złego z nich iáko s ſtudniey wſzego złego roſcie/ tu iuż piſmá máło o tym potrzebá. RejAp 179v; otoż oná trudność/ kthora s ſłow cudzoziemſkich roſcie/ rychleyby ſie ieſzcże zeſzłá w mowie/ niż w piſániu GórnDworz F3; chociać niektore narody/ y náſzych niemal więtſza cżęść Polakow máią ſobie náuki dobre zá nic/ á práwie ie oddzieláią od ſláchectwá/ powiedáiąc iż ſláchectwo/ telko z męſtwá roſcie: ſtądże y owo poſzło/ iż thák brzytkie rozumieią być to ſłowo/ żak GórnDworz G3v; Y thákoważ też ſierdzitość [stateczna] (bo záwdy z wielkie^go ſercá roſcie/) náyduie ſie w źwirzętach ſláchetnieyſzych/ iáko we Lwie/ w Orle. GórnDworz K4; S tych tedy trefnośći/ ktore w krotkim rzecżeniu zależą/ tá ieſt nayſubtelnieyſza/ ktora s ſłowá/ ábo rzecży dwuwykłádnej/ roſcie/ iż ią cżłowiek ná inákſze/ niż rzecżono wyrozumienie vłápi. GórnDworz P7, A2v, F7 [2 r.], M6, Ee3v, Ee5v (18); RejPos 212v, 250v marg, 263, 267; PAtrzayże záſię iákie zuchwálſthwá/ iákie mordy/ iákie krwie rozlanie/ iákie podſtępki/ iákie práktyki/ iákie nieſpráwiedliwośći/ iákie złe nábycie/ czo wſzytko s tego źrzodłá rość muśi s they ſzárey pychy náſzey/ roznioſły ſie po ſwiátu. (marg) Złośći wſzytki z zbytkow roſtą. (–) RejZwierc 191; Pátrz iákie roſtą s ſwey woley przygody/ Guzy/ zła ſławá/ y rozlicżne ſzkody. RejZwierc [213]v, A6v, 61, 72, 83v, 102 (13); BielSpr 3; Z miłośći roſtą gwałcenia białych głow/ cudzołoſtwá/ nierządne z krewnemi obcowánie/ y inſze niezlicżone nierządnośći ćieleſne: Z ſtráchu rośćie/ gniew/ niezgody/ [...] woyny y niezlicżone nędze. ModrzBaz 7v; Ieſliby śię kto ná prędkie á nierozmyślne wotowánie zbytnie ábo vmyślnie wyſadzał/ zda śię/ że to więcey rośćie z okázowánia niepotrzebnego/ niżli z rozſądku ſtátecżnego ModrzBaz 26v, 3v, 6v, 7 [2 r.], 7v, 8v (19); SkarJedn 155, 259; KochPs 113; SkarŻyw 294, 317 [2 r.]; NiemObr 92; KochPieś 28; BielRozm 10; Coś też powiedźiał/ iż z náſzego dźiwnego práwa mężoboyſtwá roſtą GórnRozm F4, C2, D2v, D4v, E3v, I2, K2; KochWr 30; GostGosp 10, 28, 40; Phil Q2; GrabowSet C3; KRóm dobréy ſławy/ która z cnoty rośćie/ Nie pośiadł człowiek nic trwáłégo prośćie. KochFrag 30; Z niego tedy [tj. z duchownego rozmyślania] znácżnieyſze wyrozumienie rzecży Boſkich zá cżáſem rośćie: z niego pewne y doſtátecżne ſámego śiebie poznánie LatHar 663, 75, 580 marg; Bo z zapiſów pozwy pochodzą, z pozwów roſtą Munimenta y Controwerſiȩ, á z controwerſiy roſtą Decreta SarnStat 1301; Mowić o táiemnicách Bozkich zákrytych ledwie ſię godźi. A coż z ſprożnośći [!] y hárdośći rozumu co świegotáć/ iáko wielka śmiáłość y nievczćiwość [tj. brak czci] rzeczom Bozkim z tego rośćie? SkarKaz 278b, 348a [2 r.], 352a marg; Z czytánia y z kśiąg rośćie mądrość. SkarKazSej 662b marg, 666b, 673a marg; Philozoph piiánego Niewiádomym zowie [...]. Lecż ieſli po piiánu co złego pobroi: Cżęſto ſię oto potym przetrzeźwiawſzy znoi. Bo tey niewiádomośći ſam ſobie przycżyną [...]. Inſza to niewiádomość ktora bez náſzego Przycżyny dánia rośćie/ z przypadku iákiego; Z niepoſtrzeżenia/ ábo z choroby y zdrády KlonWor 70.

rość z czego [= na mocy czego] (1): Abowiem nie mnimay gdzye cie ogień popali/ wodá potopi/ ná polu zginie/ w oborze pozdycha/ áby tho tobye ſkąd inąd roſło/ iedno s prawdziwych dekrethow Páná twego RejPos 253v.

rość komu, czemu (34): A czáſem gdiś mię raczył łáſkáwie pokáráć miałem to ſobie zá roſkoſz bo mi ſtąd roſlá przyczyná náſládowáć ſwiętey woley twoiey RejPs 180v, 184, 204v; RejKup bb5v; HistAlHUng A3; DiarDop 108; Druga [przyczyna, że Bóg zemści się na zdrajcach]/ iż wiedzyeć o pánu niechcą ſkąd im záwżdi zginienie roſcie LubPs G3v marg; Ktory [diabeł] nawięcey pilen/ áby roſtyrk mnożył/ Rozlicżnemi fráſunki ludzkie ſtany trwożył. Gdyż rozumie iż w ten cżás iuż ſie iego miele [...]. Abowiem to rozumieſz/ co mu przy tym roście/ Gęſte s tego do piekłá iście miewa goście. RejWiz 187v, 5, 190; RejZwierz 110v; Y one Pyramidi w Egipcie/ dlatego budowano/ áby ludzie byli w vſtáwicżney robocie: ábowiem wiele dobrego s thego káżdemu roſcie/ kto ſie prácowáć zwycżái. GórnDworz Hh3, Xv, Ee4v, Ee5v, Ll2v; A nie tylko to [Jezus] okázáć racżył/ iż dla tákiey wiáry á dla tákiey proſtoty wiernych ſwoich/ niemocy vzdrawia [...]: ále y grzechy/ záktore im iuż nic nie roſło/ iedno pomſtá á potępienie ich/ łáſkáwie á miłośćiwie im odpuſzcżáć racży. RejPos 235v, 253v, 263, 267; BiałKat 273v; NIe więżyſz mu [dziecięciu] názbyt z młodu kneflicżkow/ bryżycżkow pſtrych ſukienek iáko proſięciu/ bo iáko ſie thego z młodu náucży/ ták mu ſie to w pámięć wbije [...]/ á ſtąd mu y ſwawola ná potym y wſzetecżeńſtwo ſnádnie rość będzie mogło RejZwierc 7; A ták thy káżdy poććiwy cżłowiecże/ ná iákiemeś kolwiek ſtanie ieſt/ á zwłaſzcżá ieſliżeś ieſt y láty y doſtoieńſtwem iákim przełożon y ozdobion/ [...] ſwieć wſzytkim iáko iáſna ſwiecá dobremi przykłády ſwemi/ s cżegoby záwżdy y Bogu chwałá y tobie poććiwość roſłá. RejZwierc 149, 102, 176v, 188v; KochPs 20, 113; [św. Leon] im dáley tym więcey w ſobie wiárę y boiazń Bożą rożſzerzał: z ktorey mu myſl ná wſzytki nieſzcżeśćia y przygody niezwyćiężona roſłá SkarŻyw 317; [we Włoszech] o mężoboyſtwo záwżdy gárdłem karżą/ gdyż to ieſt dáleko więtſzy grżech zábić/ niśli vkráść/ y więcey Rzeczypoſpolitey niebeśpieczeńſtwá z mężoboyſtwá rośćie/ niźli z kradźieży. GórnRozm E3v, I2; Potym bądź tego pewien/ że y z cżytánia y z ſłuchánia iey [mszy św.]/ niewyſłowiony pożytek wiernym Chryſtuſowym rośćie. LatHar 75; y ſam bárzo prędko te vſtáwy [tj. przykazania kościelne] pochwaliſz/ kiedy ſię ná poſtánowienia ich y pożytki duchowne/ ktore ſtąd zbáwieniu twemu roſtą/ przyſtoynie rozmyśliſz. LatHar 121; SkarKaz 278b.

rość prze co a. per aliquid (2): A tá zła wola [poddanych przeciwko panu] niekiedy roſcie/ cżęſcią z nienawiśći/ á gniewu/ prze iákie nieznośne od páná krzywdy/ ábo zelżenie/ prze łákomſtwo/ łupieſtwo/ pychę/ okrucieńſtwo/ y roſpuſtne życie iego: cżęſcią też [...] GórnDworz Hh8; (nagł) INTERROGATIO. (–) Sędźiowie Ziemſcy y Grodzcy, áby nic ſkwápliwie nie czynili: biéráli więc ſobie ná pytánié. Ale iże per abuſum przedłużenié ſpráwiedliwośći ztąd roſło, tedy ten obyczay y Státut iest ábrogowány SarnStat 791.

rość na czym (6): Nie zálecać nas pokarm Pánu Bogu/ ále poſt nás záleca/ ktory ná wielkich y BOgu miłych cnotách rośćie. SkarKaz 120b, 120b marg, 121b; ná prawdźiwey chrześćiiáńſkiey Apoſtolſkiey/ świętey/ powſzechney/ Rzymſkiey wierze/ iáko ná dobrey roli [...] dobre vcżynki rość muſzą. ReszList 154; ná złey wierze Lutherſkiey álbo Kálwińſkiey/ nie pokoy ále roſterk/ [...] nie poſłuſzeńſtwo ále ſwa wola rość muſi. ReszList 184, 184.

rość w kim (2): Zazdrość rośćie w nas z cudzych dobr/ iákich ábo my ſámi niemamy/ ábo mnieyſze mamy ModrzBaz 7; Z tey wiáry [w zbawienie] rośćie w nas nádźieiá pewna/ o onych dobrách niebieſkich NiemObr 92.

rość za czym [= pociągać coś za sobą, iść za czymś, być konsekwencją, następstwem czegoś; wynikać z czegoś] (7): Czemuż i u nas obrony statecznej nie masz? Iż rządu nie masz. Czemuż się o rząd pierwej nie starać, za ktorym wszyćko roście? Diar 35; Bo iuż grzech ſtąd przypada/ gdzye márna ſwawola/ A bárzo to rodzáyna ná wſzytko złe rola. A zá grzechem co roście/ iuż káżdemu iáwno RejWiz 141; Toć táka gruntowna łáſká [okazywana przez pana]/ wziętym iednego hnet vcżyni/ bo iż iey cżłowiek nie zbytnie biega/ káżdi rozumie iż roſcie/ zá cznotą GórnDworz K8v, Xv, Ff4; Iákobyś iuż ná oko/ dobry Antenorze/ Nieprzyiaćielá widział/ ták ſię/ widzę/ boiſz. (–) O Krolu/ teraz ſię bać lepiey: bo zá táką Boiáźnią/ y opátrzność y gotowość rośćie. KochOdpr D; Abowiém zá niedbálſtwem przełożonych rośćie contemptus legum KochWr 31.

rość skąd (40): RejPs 180v, 204v; DiarDop 108; LubPs 93v marg; Iuż y zyemię y niebo [młodość] ſnádnie vmie zbiegáć/ A káżdą rzecż wątpliwą rozumem rozeznáć. Skąd więc roſtą powagi roſtą y pożytki/ Cnoty ſie zámnáżáią á niſzcżeią zbytki. RejWiz 7; RejZwierz 28; A ieſli ſię komu [małżeństwo] zda ćięſzkie á przykre/ Niechay wie iż to ſthąd rośćie/ iż on porządek przyrodzony od bogá poſtánowiony odmieniony ieſt. BibRadz I 2b marg; Krol [czeski Maksymilian] też odpowiedź vſtnie vcżynił/ przekładáiąc wielkość y rozlicżność ćięſzkośći/ ktore dziſieyſzego cżáſu then vrząd ná ſobie ma/ á oſobliwie z roznośći nabożeńſtwá álbo wiáry/ ſkąd rozmáite roſterki/ zawiśći/ y ná oſtátek domowę [!] walki roſtą BielKron 330v; Mącz 386b, 397a; Prot C; WIelekroć z niemáłym podziwieniem rozbierałem tho v ſiebie/ y máczałem przycżyny/ ſkądby to roſło/ iż ludzye ſthárzy niemal wſzyſczy ſkárżą ſie ná dziſieyſze cżáſy/ á ony pirwſze zbytnie chwalą GórnDworz H5, Dd3v, Ee4v, Ff4; RejPos 212v marg, 253v; [św. Justynus] odpiſuiąc pogánóm/ którzy o chrześćiánách ták rozumieli: áby ćiáłá máłych dźiatek/ w ſwoich zgromádzeniách ieść mieli/ á to im z tąd roſło mniemánie/ iż ſłyſzeli chrześćiáni/ prawdźiwégo ćiáłá Chryſtuſowégo pożywáć: [...] BiałKat 273v; RejZwierc 7, 141, 188v, 195; A do tego trzebá wźiąć nałog dobrze cżynić káżdemu/ bo ztąd wſzelákie cnot rodzáie roſtą. ModrzBaz 5v, 7v, 8 [3 r.], 19, 20, 68v, 138; On [Pan] przy mnie ſtoi/ ábych z żadnéy ſtróny Nie był wzruſzóny. Ztądże mi rośćie rádość oſobliwa Serdeczna/ któréy ięzyk nie pokrywa KochPs 20; Abowiem gdźie to nie bywa/ á poniewolnie ſię zeymuią [tj. zawierają małżeństwo]/ nie bywa nigdy/ álbo rzádko bywa dobrze: ſtąd roſtą miedzy Małżeńſtwem roſterki/ nienawiśći/ [...] y inne nierozlicżne grzechy WerKaz 303; KochPieś 42; LatHar 121; WysKaz 46; SarnStat 791; PowodPr 46; KlonWor 9.

W porównaniu (1): Roſcie bez opátrzenia wielki wrzod z máłego/ Ták bez ſpráwiedliwośći roſcie wiele złego. RejZwierc 212v.

W charakterystycznych połączeniach: bezpieczeństwo roście(-stą), błędy, błogosławieństwo, bunty, chwała (2), ciężkość, cnota(-y) (2), cudzołostwa (2), cześć (3), ćwiczenie, dank, dekreta, dostatki, fałsz(e) (2), fasoł, gniew (Pański) (3), gotowość, grzech(-y) (3), guzy, karanie, kłopoty (2), kontrowersyje, krotofile, krwie rozlanie, lenistwo, łaska, mądrość, męstwo, mężne serce, mężobojstwa, mierność, miłość (2), mniemanie, mordy, mowy ninawisne, munimenta, myśl (bujna, dobra, uniosła, wysoka) (5), nadętość, nadzieja, nałog, naśmiewisko, nędza(-e) (2), niebezpieczeństwo(-a) (3), niechuć, niecnota, niemierność, nienawiści (2), niepokoj (2), nieposłuszeństwo (2), nieprawda, nieprawości, nieprzyjaźń(-i) (6), nierządności cielesne, niesnaski (2), niesprawiedliwości, nieuczciwość, niewiadomość, niezgoda(-y) (3), obietnice, obowiązki, obrazy, obyczaje, ochromienia, ohyzda, pijaństwo, pisania, pobicie, pochlebstwo, [do czego] pochop, pociechy(-a) (3), poczciwość (3), podejrzenia, podstępki, pomieszanie stanow, pomsta(-y) (2), post (2), poswarek(-ki) (2), potępienie, powagi, powściągliwość, pożoga, pożytki(-ek) (7), praktyki, prożność, przedłużenie sprawiedliwości, przekazka, przyczyna, przygody, przymowki, pycha (2), radość (2), rany (2), rozerwanie, rozkosz (2), roznice (2), rozterki (3), rozwody, rzeczy [jakie], mężne serce, sierdzitość, (dobra, wieczna, zła) sława (8), słowa, spory, sprawiedliwość, sprzysięgania, spustoszenie ziemie, srogości, sromocenia, swary (2), swawola (2), swowolna swoboda, szkoda(-y) (6), ślachectwo, śmiałość, śmiech, trudność (2), ucisk, (dobre, złe) uczynki (3), upodobanie, utraty (2), walki(-a) (2), waśń (2), wesele, wiele (daleko więcej) złego (złych rzeczy) (9), wielomowność, więzienie, władza, wojny, wspomożenie, wszeteczeństwo, wszyćko, wszytko złe (dobre) (3), wyrozumienie, występki (2), wzgardzenie (4), zabijania (2), zachowanie, zamieszania, zaścia, zawiści, zazdrość, zburzenie miast, zbytek, zelżywość, zginienie, zła wola, złe rzeczy ((co) złe(go)) (3), złości (3), zuchwalstwa, zwada(-y) (3), żałość (2), [jaki] żywot (2); [co] z bojaźni (bożej) roście (2), z choroby, z cnoty (2), z czci, z czytania (2), z dekretow [czyich], z dobrze czynienia (z dobrych uczynkow) (2), z głupstwa (3), z gniewu (3), z grzechu (2), z hardości, z kontraktow, z kontrowersyj, z ksiąg, z męstwa (2), z miłości (ku Panu Bogu) (2), z mnimania, z nadzieje (3), z nasienia, z niedowiarstwa, z nienawiści, z niepohamowania, z niepostrzeżenia, z nieprawdy, z nieumiejętności, z niewiadomości (2), z niezgody, z oszukania, z pochlebstwa, z pokoju (3), z pozwow, z praw(a) (3), z prawdy, z proznowania, z przyczyn, z przypadku, z pychy (4), z omylnej rady, z rozterku, z rozmowek, z rozsądku (2), z rozumu, z słuchania, z umiejętności, z umow, z wielkiego serca, z wiary (3), z wzgardzenia (3), z zazdrości, z zbytkow (2), ze zdrady, ze złej wolej, z zwyczaju (2); [co] roście prze krzywdy, prze łakomstwo, prze łupiestwo, prze okrucieństwo, prze pychę, prze zelżenie; na cnotach [co] roście (2), na pilności, na [jakiej] wierze (3); za bojaźnią [co] roście, za cnotą, za grzechem, za niedbalstwem; z źrzodła rość.

Przysłowia: przeto Rzymiánie ná on cżás/ ſtrzegli tego áby nigdy długo w pokoiu nie ſtali/ gdyż s pokoiu niepokoy rośćie BielSpr 3; Ná pokoy ſie/ ma rádá/ nigdy nie ſpuſzcżayćie/ Gdy rzecżećie że pokoy: áli woynę maćie. Z pokoiá więc niepokoy poſpolićie rośćie BielRozm 10.

z głupſthwá wſzythki niepráwośći roſthą GórnDworz A2v.

A nam winá przynośćie: Z winá dobra myśl rośćie: A fráſunek podlany/ Táie by śniég zágrzany. KochPieś 28.

Wſzákeś rzekł [Panie]/ że z ſmutku poćiechá rość miáłá/ A gdźie ſię weſelą/ tám żáłość iść chćiáłá GrabowSet C3.

Szereg: »i rość i rozmnażać się« (1): A iż ſie też co około dobrego zátrwoży/ iákie mu też s tego pociechy y roſtą/ y rozmnażáć ſie będą/ á w káżdim niebeſpiecżeńſthwie ſwoim ſtoi moczno przy Pánu ſwoim RejZwierc 176v.

αα. O tekście: wynikać z poprzedniego [z czego] (3): Consequentiam inferre, Zámknienie to przytoczyć które z czego roście. Mącz 385b.

Fraza: »roście jedno z drugiego« [szyk zmienny] (2): In Thucidide orbem orationis desidero, Thucydides nie ma ſpoſobney rzeczy ku piſániu hiſtoriey/ To yeſt nie roście yedná powieść z drugiey. Mącz [267]c; Cyclopaedia et Encyclopaedia, Latine orbis doctrinarum omnium, Nauká/ mądrość á ćwiczenie we wſzelákich naukách wyzwolonych/ która yedná z drugiey roście/ yedná ná drugiey wiśi yákoby okrąg álbo cirkiel yáki Mącz 272c.

c. O długu, drożyźnie (2):

rość z czego (1): Sędźia o dług ktory ze gry roſćie nie ſądźi GroicPorz d.

rość skąd (1): ktorym wywożeniem [zboża] zda śię iákoby pokarm z vſt ludźi vbogich wydźierano: á ieſli nie to/ tedy przedśię wielka drogość ztąd rośćie [efficitur]. ModrzBaz 33v.

d. O osobach piastujących określone funkcje [z kogo] (1):

rość skąd (1): A ná czożby ſie to [tj. skarb pospolity] obroćiło? Ná ćwicżenie Rycerſkiey krwie Koronney/ ſkądby pothym roſli Rotmiſtrze/ á z Rotmiſtrzow Hetmáni/ thák iżby ich cżáſu ſwego nie potrzebá v poſtronnych narodow biegáiąc nábywáć RejZwierc 187v.

15. O sytuacji prawnej: przechodzić do kategorii zagrożonej wyższą karą (1):

rość ex aliqua re in aliquid (1): WYWOLANY ciuiliter, conuictum ieno tráći: ále máiętnośći y czći nie tráći. A wſzákóż ieſli w tym niedbále leży przez ośḿ mieśięcy, tedy Detruzia bywa: y rośćie ztąd ex ciuili in criminalem. Conſt. 1564. List 31. SarnStat 549.

rość skąd (1): SarnStat 549 cf rość ex aliqua re.

16. Wrastać; crescere PolAnt, Vulg (7):

rość komu w co (1): Scirrum σκιρ’ρ‘ον Twárde mięſo które mężcziżnie pod czás w brzuch roſcie/ kra niektórzi zową. Mącz 373c.

a. Wrastając, łączyć się z czymś, zrastać się, spajać się; przen [w kogo w czym] (6): KromRozm III G8; Ale záchowywáiąc prawdę z miłośćią/ rośćmy weń we wſzytkim/ ktory ieſt głową/ to ieſt Kryſtus. BibRadz Eph 4/15; RejPosRozpr c; CzechEp 117; NiemObr 44; WujNT Eph 4/15 [zawsze przekład tego samego tekstu].

17. Być zespolonym, zrośniętym z rośliną macierzystą jako pęd, gałązka; przenikać się, łączyć tkankami organizmu (o pędach winnej latorośli zespolonych ze szczepem macierzystym); przen: trwać w kimś, pozostawać z kimś w łączności; będąc zjednoczonym, zespolonym z kimś, czerpać z niego dla własnego rozwoju duchowego (o łączności człowieka z Chrystusem) [w kim] (1): O tym Ian s. ták nápiſał/ iż ták mowić racży: Iżem ia ieſt w tey winnicy máćicá/ á wyſcie látoroſle: A kto roſcie we mnie á ia w nim/ ten może w tey winnicy wielki owoc vcżynić [Vulg Ioann 15/5]. RejPos 59v.

18. Zrastać się, goić się, zabliźniać się (1):

Fraza: »rana roście« (1): (nagł) Maſc na wyroſzczenie ciała w ranach. (–) Wezmi oleiu maſtikowego dwie cżęſci/ terpentiny trzecią cżęſć/ á cżyſcie to ſpołem zmieſzay/ á ktoraby rana nie chciała roſć/ tedy thego oleyku na fleytuch pomazać/ á wranę cżyſcie włożyć FalZioł V 99v.

19. Stykać się ze sobą całkowicie całą powierzchnią, przylegać do siebie bezpośrednio, bez żadnej przerwy, ściśle (1): Continens, Vſtáwny/ dotykáyący ſie/ To zwłaſzczá co yeſt yedno podle drugiego/ yedno z drugiego roście. Mącz 447a.

*** Bez wystarczającego kontekstu (5): Incrementum capere, Wſpomagác ſie Rość. Mącz 34d; Glisco, Roſtę/ mnożę ſie/ roskochawam ſie. Mącz 146c, 68b, 382d; Wachſen. Rość. Crescere. Calag 553b; [Rościewá/ Rościetá. StatorGramm I2].

Synonimy: 1.a. podnosić się; α. piąć się; β.αα.ααα. miąszeć, przystawać; b. szerzyć się; γ. przybywać; c. przybywać, rozmnażać się; e.α. chować się; f. mnożyć się, pomnażać się, postępować; g. mnożyć się, przybywać; β. podnosić się; h. mnożyć się, pochadzać; i. krzewić się, mnożyć się, podnosić się, pomnażać się, rozszerzać się, szerzyć się; ł. mnożyć się, przybywać, przymnażać się; α. płodzić się, rozmnażać się, rozradzać się; m. zamagać się; n. przybywać; o. pomnażać się; 9. żyć; 10. puszczać się; a. pochodzić, wschodzić, wynikać; 14. czynić się, mnożyć się, poczynać się, powstawać, rodzić się, wszczynać się, zstawać się; b.α. iść, pochodzić, wynikać; 18. goić się.

Formacje współrdzenne: dorość, dorość się, nadrość, narość, narość się, obrość, odrość, podrość, porość, przerość, przyrość, rozrość, rozrość się, urość, wrość, wrość się, wyrość, wzrość, wzrość się, zarość, zrość, zrość się; rosnąć, dorosnąć, przyrosnąć, rozrosnąć się, urosnąć, wyrosnąć, zarosnąć, zrosnąć, zrosnąć się; rościć, narościć, porościć, urościć, urościć się, wyrościć, wzrościć, zrościć; dorastać, nadrastać, narastać, obrastać, odrastać, podrastać, porastać, powyrastać, przerastać, przyrastać, rozrastać się, urastać, wrastać, wyrastać, wzrastać, zarastać, zrastać, zrastać się; zrostać; naraszczać, rozraszczać, uraszczać, wzraszczać, zaraszczać, zraszczać; dorastywać, narastywać.

Cf ROSŁY, ROSNĄĆ, ROSTĄCY, [ROŚCIE], 1. ROŚCIENIE

MPi