Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZSZERZAĆ

Następne hasło: ROZSZERZAJĄCY SIĘ »

ROZSZERZAĆ SIĘ (49) vb impf

rozszerzać się (25), rozszyrzać się (16), roszerzać się (5), roszyrzać się (2), roszszyrzać się (1); rozszerzać się FalZioł (2), GlabGad, Leop, BibRadz, BielKron (4), GrzegRóżn, WujJudConf, BudBib, SkarŻyw, Calep (2), GrabowSet, WujNT (2), SarnStat; rozszyrzać się ListRzeź, PatKaz II, KromRozm III, LubPs (3), RejWiz, RejPos (7), NiemObr; roszyrzać się MycPrz (2); rozszerzać się : rozszyrzać się : roszerzać się : roszszyrzać się RejPs (1:–:2), Mącz (5:–:3), RejAp (–:1:–:1).

sie (38), się (11).

rozſz- (34), rozſſ-, rozſs- (4), rosſz-, roſſz- (3).

o oraz a jasne; -e- (8), -é- (1) SarnStat.

Fleksja

indicativus
inf	rozszerzać się
praes
	sg	pl
1	rozszerzåm się
3	rozszerzå się	rozszerzają się

praet
	sg
3	m	rozszerzåł się
	f	rozszerzała się
	n	rozszerzało się

fut
	sg
3	f	rozszerzać się będzie

imperativus
	pl
3	niech się rozszerzają

conditionalis
	sg
3	m	by się rozszerzåł
	f	by się rozszerzała, rozszerzałaby się
	n	by się rozszerzało

inf rozszerzać się (13). ◊ praes 1 sg rozszerzåm się (4). ◊ 3 sg rozszerzå się (9). ◊ 3 pl rozszerzają się (2). ◊ praet 3 sg m rozszerzåł się (1). f rozszerzała się (6). n rozszerzało się (1). ◊ fut 3 sg m będzie się rozszerzåł (1). f rozszerzać się będzie (3). ◊ imp 2 pl rozszerzåjcie się (1). ◊ 3 pl niech się rozszerzają (1). ◊ con 3 sg m by się rozszerzåł (1). f by się rozszerzała, rozszerzałaby się (3). n by się rozszerzało (3).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów) s.v. rozszerzyć.

Znaczenia

1. Powiększać się, zwłaszcza pod względem rozmiarów, zasięgu, nasilenia (34)
- a. O rozmiarach fizycznych (21)
  - Przen (2)
  - α. O roślinach: rozrastać się (5)
    - Przen (2)
  - β. O terytorium (zajmowanej powierzchni), też o zasięgu terytorialnym (6)
  - γ. O dolegliwościach zewnętrznych (3)
  - δ. O wodzie: rozlewać się, rozpływać się (1)
- b. O ilości: rozmnażać się (2)
  - Przen (1)
- c. O stopniu, intensywności (8)
- d. O słowach i tekście (1)
2. Rozsławiać się, rozgłaszać się, rozpowszechniać się (15)

1. Powiększać się, zwłaszcza pod względem rozmiarów, zasięgu, nasilenia; dilatari Vulg, PolAnt; diffundere, extendere, patescere, serpere Mącz; latescere Calep (34): Mącz 139d; Latesco, Latus fio, et in latum extendor – Rozſzerząm ſie. Calep 586a; [Pateo Rozſzyrzam ſie/ roſpoſtrzam ſie/ otworzyſty ieſtem. UrsinGramm 238 (Linde)].

a. O rozmiarach fizycznych (21): Lecż (ſzerokość [pomieszczenia]) rozſzerzałá ſię y obchodziłá wſtępuiąc ku gorze do pobocżnic/ bo ſię opáſował dom wſtępuiąc ku gorze wokoło ze wſząd (onego) domu BudBib Ez 41/7.

W przeciwstawieniach: »rozszerzać się ... cieśnić się, kurczyć się« (2): BielKron 274; [heretycy] zmyſlili onego Bogá Iſtność [...] powiedáiąc że ieſt ieden/ wſzákoż Troiáki/ ktory thák ſię cżaſem kurcży áby iednym był/ á cżáſem ſię rozſzerza áby był Troiákiem GrzegRóżn F2.

Szeregi: »rozszerzać się i na dłużą iść« (1): Ieſt też Cimerius Boſforus/ [...] tám ſie záſie morze rozſzerza y ná dłużą dáleko idzie/ y záſię ſie ćieśni/ ták iż z Europy przeiázdu nie máſz BielKron 274.

»rozciągać się i rozszerzać« (1): Iaka ieſt materia mięſa żołądkowego. (–) Ieſt twarda żyliſta á barzo cżuyna. [...] żyliſta aby ſie on rozciągał y rozſzerzał gdy by tam wiele nakładzono. GlabGad E7.

Przen (2): Vſtá náſſe otworzone ſą ku wam/ o Koryntowie/ ſerce náſſe rozſſerzyło ſie w nas [...] rozſſerzayćie ſie y wy. Leop 2.Cor 6/13.

rozszerzać się czym (1): Tákiemi przykłády tucżyłá ſię y rozſzerzáłá w Bogu duſzá iego [św. Jana Jałmużnika]/ y wielce ſię ku náſládowániu tákich cnot pobudzał. SkarŻyw 97.

α. O roślinach: rozrastać się; spargere se Mącz (5): Spargere se aristas vel brachia dicitur herba, Rozráſtáć á rozſzerzáć ſie. Mącz 403d.

Zwroty: »rozszerzać się aż do granic ziemie« (1): Widźiałem drzewo w pośrod źiemie/ [...]. Wielkie y mocne drzewo/ ták iż wyſokość iego dothykáłá niebá/ á rozſzerzáło ſię áż do gránic wſzey źiemie [et aspectus eius ad finem universae terrae]. BibRadz Dan 4/8.

»rozszerzać się po ziemi« (1): Serpere etiam dicuntur herbae per humum, Rozráſtáć Rozſzerzáć ſie po źiemi. Mącz [388]b.

Przen (2): O święta Páni Czyrkwi [tj. Kościele święty]/ krolá twego/ Proś/ niech gorcżycá ma łan z ćiáłá mego. Proś niech gáłązki iey ſię rozſzerzáią/ Ziarná ſzcżerośći niech ſtrącżki oddáią GrabowSet O2.

rozszyrzać się czym [= jako co] miedzy czym (1): [fałesznicy] mowili: Dopuść nam Pánie/ niechay wyplewiemy kąkol ten [tj. fałszywą naukę]. Ale miáſto wyplewienia/ ieſzcże ſie ſámi ſroſzſzym kąkolem rozszyrzáią miedzy tym wiernym naſieniem Páná ſwoiego. RejPos 54v.

β. O terytorium (zajmowanej powierzchni), też o zasięgu terytorialnym (6): Obacżywſzy to poſpolity lud wyſpu onego/ iż ſie Hiſzpanowie rozſzerzáią/ poſłáli do przełożonego ich mowiąc: iż wolim dań poſtąpić iáką nam vłożą/ niżliby thu Hiſzpani mieli być á oſiádáć. BielKron 442v.

roszyrzać się gdzie (2): Szwedſki też Krol w Inflanćiech będzie ſie roſzyrzał MycPrz I [C]2, II C2.

Zwroty: »daleko się rozszerzać« (1): Niemieckie kráiny thylko pierwey były od Dunáiá do Renu/ wſzákże dziś zá Dunáiem dáleko ſą/ zwłaſzcżá gdy Krześćiáńſką wiárę przyięli/ bo zá pogáńſtwá nie dáli ſie im Rzymiánie albo Fráncuzowie dáleko rozſzerzáć. BielKron 282.

»roszerzać się precz« 1): Paulo latior patescit campus, Roſzerza ſie precz. Mącz 283c.

»na wsze strony się rozszerzać« (1): Wybráliſmy nowo Krolá Rzymſkiego z domu Rákuſkiego [...]. W nicżym nauki ſtarodawney złotey buły nie náruſzywſzy/ áby ſię to święte páńſtwo Rzymſkie ná wſze ſtrony rozſzerzáło ku cżći á wiecżney ſławie świętego pańſtwa Rzeſkiego. BielKron [3322].

γ. O dolegliwościach zewnętrznych (3): Gdy iego [echynusa (gatunek ryby)] ſkorę ſpali cżyſcie/ tedy ten popioł ſypać na rany zapſowane/ á niedopuſci ranie ſie rozſzerzać. FalZioł IV 34c, I 116d.

rozszerzać się po czym (1): Herpeta, morbus qui serpit, Wrzód który ſie rozſzerza po ciele yáko yeſt ſwierzbiączká y liſzáye Mącz 155c.

δ. O wodzie: rozlewać się, rozpływać się (1): Extendere amplitudinem dicitur lacus, Rozſzerzáć ſie/ dáliey záliewáć. Mącz 444d.

b. O ilości: rozmnażać się (2):

Zwrot: »[komu] hojnie się rozszyrzać« (1): iż ieſli ſie wdaſz pod kroleſtwo á pod poſłuſzeńſtwo iego/ iż y ty bogáctwá ſwiátá tego/ y wſzytki ine nábycia iego/ tobie ſie ſporzyć á hoynie ná wſzem rozſzyrzáć máią. RejPos 241v.

Szereg: »sporzyć się a rozszyrzać« (1): RejPos 241v cf Zwrot.

Przen (1):

Szereg: »mnożyć się a rozszerzać« (1): Przećiwko ſáłecznemu ięzykowi prorok nárzeka/ proſi páná áby ſie iemu mnożyć á rozſſerzáć dopuſćić nieraczył. RejPs 17.

c. O stopniu, intensywności (8): Crudescit morbus, Roſzerza ſie/ Surowieye niemoc. Mącz 69c; RejAp 116v.

rozszyrzać się czym (1): Czáſem też kſyęża rozerwáni przy obirányu/ poſpolſtwá álbo y pány á przełożone ſwyeckye ſobye ku pomocy bráli/ [...] A iż ſye tym pánow á przełożonych ſwyetſkich władza rozſſyrzáłá/ [...] záſmákowáło to pánom KromRozm III I7v.

rozszerzać się na kim (1): W tymći to domu ſwoim ieſzcże zá żywotá káżdego tu ná zyemi opieka ſie im ten Pan iego/ iż ſie wſzytki muſzą záwżdy ná nim rozſzyrzáć á okázowáć ony ſwięte błogoſłáwieńſtwá y obietnice iego. RejPos 293v.

rozszerzać się w kim (1): Ktora chwałá [pańska] day Pánie Boże áby ſie tu w nas wdzyęcżnie okazáłá y rozſzyrzáłá bez wſzelákiego pokryctwá ná wyek wiekow. LubPs gg.

Zwrot: »rozszyrzać się wszędzie« (1): A co o thákiey dziwney á nieznośney mocy [Boga]/ Piſáli y pogáni/ piſáli Prorocy. [...] Iáko ieſt y był záwżdy/ y bez końcá będzye/ Iáko iego wielmożność rozſzyrza ſie wſzędzye. RejWiz 113v.

Szereg: »rozszyrzać się i (a) mnożyć« [szyk 1:1] (2): yſſz tho Rzemieſło naſſe Vſkarſza śie na then niedoſtatek naſſego Rzemieſła, kthori śie ieſſcze więcey rosſzirza y mnoſſzi wthen obiczai yſz Cżeliadz albo thowarziſſe bendącz w Słuſzbie nieſą poſłuſſni ListRzeź w. 6; RejPos 314.

d. O słowach i tekście (1):

Zwrot: »z rzeczą się rozszyrzać« = szerzej omawiać temat (1): Y choćiaż ſię X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ z rzecżą rozſzyrzał/ przed ſię około tego płotu chodźił [tj. powtarzał stare argumenty]: ponieważ nie tuſzę áby co potężnieyſzego/ Papieſcy forytarze/ zá ſwym Papieżem przywieść mogli. NiemObr 30.

2. Rozsławiać się, rozgłaszać się, rozpowszechniać się; fluere Mącz; dimanare Calep (15): PatKaz II 86v; ſławá thego cnotliwego narodu Polſkyego/ ktory v inych narodow w máłym bacżeniu był/ prze zátrudnienie ięzyká ſwego/ rozſzyrzáć ſie będzye. RejPos A3v; Abowiem gdy iuż Pan náſz wſtąpić racżył do kroleſtwá ſwoiego/ thedy ſie dopirko pocżęły rozſzyrzáć ſpráwy á nauki Apoſtołow iego RejPos 21v; Calep 325a; Bo, by tylko krewni ſie ożeniáli, tedyby záwżdy lekſza byłá: á dáléy z gniazdá nie rozſzérzáłáby ſie miłość, iedno między krewnémi. SarnStat 599.

roszerzać się miedzy kogo (1): Bowiem niemáłą czeſć Iákob y yni przodkowie náſſy odzierżeli/ iż wydáli náukę ſluſſnego żywotá potomkom ſwoiem y roſkazáli/ aby ſie to roſſerzáło miedzy dzieći ich RejPs 114.

roszerzać się przez kogo w kogo (1): WYznawáiąc rozliczne dobrodzieyſtwá páná ſwego wyſláwiayćie ſwięte imię iego/ á ſnadz rozlicznemi przypráwámi weſela ták iż by ſie błogoſláwieńſtwo iego przez was roſſerzáło wewſſytki národy ſwiátá iego. RejPs 154.

rozszerzać się po kim [= wśród kogo] (1): Bowiem y ſłáwá W.Kr.M. po wſzech narodźiech ludzkich rozſzerzáć ſie będźie. WujJudConf 16.

rozszyrzać się gdzie (1): A ći kthorzy nie wierzą weń [w Boga]/ [...] wiecżnie zginąć á potępyonemi być muſzą. A Ewányeliey ſwięthey prawdá tym ſie więcey tu ná zyemi rozſzyrzáć będzye. LubPs Bv.

Zwroty: »[czym] sławnie się rozszyrzać« (1): Nabożna proźbá áby ſie thym [wyznawaniem możności pańskiej] ſławniey rozſzyrzáłá ſławá á możność imieniá Páńſkiego. LubPs O3 marg.

»szeroko się rozszerzać« (1): Mącz 131b cf »rozpościerać się, rozszerzać«.

»rozszerzać się po (wszem a. wszytkiem) świecie (a. światu), na wszytek świat« (3:1): RejAp 63; Nákoniec iuż y Ewányelia Páńſka/ kthora ieſt oſtátecżny znák obietnic iego/ iuż ſie rozſzyrza po wſzytkiemu ſwiátu. RejPos 262v; [kościół Chrystusowy] mnoży ſię y rozſzerza po wſzem świećie/ áż do ſkończenia wiekow. WujNT 297, 435.

Szeregi: »mnożyć (a. rozmnażać) się i rozszerzać« (2): Pátrz iáko ſię iuż kośćioł widomie rozmnaża y rozſzerza po świećie/ máiąc/ y w pośrzod ćięſzkiego prześládowánia/ poćiechę Duchá S. WujNT 435, 297.

»rozpościerać się, rozszerzać« (1): Pythagorae doctrina cum longe lateque flueret, Gdy ſie ſzéroko roſpośćieráła rozſzerzáła Mącz 131b.

Synonimy: 1. mnożyć się, pomnażać się, przybywać, przyrastać; a.α. roztaczać się; 2. rozchodzić się, rozgłaszać się, roznaszać się, roznosić się, rozpuszczać się, rozsiewać się, rozsławiać się.

Formacje współrdzenne cf SZERZYĆ.

Cf ROZSZERZAJĄCY SIĘ

JR, MC, MN