Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZCHODZIĆ

Następne hasło: ROZCHODZISTO »

ROZCHODZIĆ SIĘ (82) vb impf [ i pf ]

impf (81), [pf], pf a. impf (1) (znacz. II.).

roz- (50), roſ-, ros- (39), roſz- (1).

sie (70), się (12).

Oba o jasne.

Fleksja

indicativus
inf	rozchodzić się
praes
	sg	pl
1	rozchodzę się
3	rozchodzi się	rozchodzą się

praet
	sg		pl
3	m	rozchodził się	m pers	rozchodzili się
	f	rozchodziła się (	m an
	n	rozchodziło się	subst	rozchodziły się

imperativus
	pl
1	rozch(o)dźmy się

conditionalis
	sg		pl
3	f	by się rozchodziła	m an
3	n		subst	by się rozchodziły

inf rozchodzić się (13). ◊ praes i fut 1 sg rozchodzę się (3). ◊ 3 sg rozchodzi się (44). ◊ 3 pl rozchodzą się (8). ◊ praet 3 sg m rozchodził się (2). f rozchodziła się (2). n rozchodziło się (3). ◊ 3 pl m pers rozchodzili się (1). subst rozchodziły się (2). ◊ [imp 1 pl rozch(o)dźmy się.] ◊ con 3 sg f by się rozchodziła (1). ◊ 3 pl subst by się rozchodziły (1). ◊ part praes act rozchodząc się (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

I. impf (81)
II. impf a. pf Rozciągać (a. rozciągnąć) się, rozszerzać (a. rozszerzyć) się na boki (1)
III. [pf Pochodzić jakiś czas w różne strony; przen]

I. impf (81):

1. Zmieniać miejsce, poruszając się w różnych kierunkach (39):

a. O ludziach;abire, digredi, discedere, discessionem facere Cn (7):

α. O wielu: opuszczać jakieś miejsce, udając się w różne strony (5): Iuż tu byli drudzy [...] o w. m. zwątpili/ álem ia przyiechánia W.M. był pewien: y dla tego niekazałem ſie pánom rozchodzić GórnDworz Ee; [PaprKoło Cv (Linde)].

rozchodzić się od kogo (1): Gdy Hrábię Olibaná [...] do klaſztoru towárzyſzy oni S. Romuáldá wprowádzili/ y roſchodzić ſię od niego pocżęli [...] SkarŻyw 572.

rozchodzić się z czego (1): Senatus mitti et dimitti dicitur, Powſtáć/ roſchodźyć ſie zrády. Mącz 382b.

rozchodzić się ku czemu [= w jakim celu] (1): A kiedy ſie iuż rozchodził on lud ku obiádu/ Zuzánná też miáłá ſwoię przechadzkę po ſádu. KochZuz A2v.

rozchodzić się po czym [= w różnych kierunkach] (1): gdy ſwięći zwolennicy iego mieli ſie roſchodzić po roznoſciach ſwiátá tego: ći dwá Apoſtołowie ſwięći Filip á Iákub poſpołu ſie byli vdáli w iednę kráinę RejPos 291v.

β. O dwóch: rozstawać się, odchodzić jeden od drugiego (2): Xántus [...] k domowi ſie pokwápił. A gdy ſie ták roſzchodzili/ Rzekł ogrodnik [...] BierEz C; KochSz Cv.

b. O zjawiskach i substancjach fizycznych; spargi Vulg; ferri PolAnt; didi, diffundi, permanare Cn (5): Náley więc trochę wody gdzye ná rowne mieyſce/ Vźrzyſz o [!] onáć dáley roſchodzić ſie nie chce. RejWiz 146; Kthorą drogą rozſypuie á rozchodzi ſie ſwiátłość LeopIob 38/24; BudBibSap 18/10; Nie iſzby [Duch Święty] z vſt Oycowſkich y Synowſkich ták pochodził y tchniony był/ iáko ſię mowá ná powietrzu rozchodzi SkarŻyw 278.

rozchodzić się po czym (2): A żeby ſie [barwiczka, tj. kosmetyk] po licu/ záś nie roſchodźiłá/ Trzebá wiedźiec/ iák byś iey Gumi vgodźiłá. PaxLiz D2v.Cf Fraza.

Fraza: »głos się [po czym] rozchodzi« (1): iż to nic nie ſzkodzi/ Gdy pies ſzcżeka á głos ſie po wiátru roſchodzi. RejWiz 49.

c. O zjawiskach i procesach organicznych;evocari Mącz; permanare Cn (19): Bowiem w cżłowiecże na thcżo rozchodzą ſie dymy y grube wilgoti GlabGad D3v; Bowiem po obiedzie żyły ſie iuż żołądkowe zatkaią, [...] á tak nie może ſie tam ſmak rozchodzić. GlabGad G, B7v, G, G7, G8v, I2, L3; káżde iedło co w żołądek wchodzi/ Záwżdy ná cżterzy cżęśći/ káżde ſie roſchodzi. RejWiz 117v.

rozchodzić się w co (1): iáko z winney máćice przyrodzona moc y wilkość ożywiáiąca w látoroſli ſie roſchodzi/ [...] ták też [...] RejPosWstaw [1102].

rozchodzić się po czym (9): [ta wódka] iad od ſercza odpądza, y nie da mu ſie rozchodzić po ciele. FalZioł V 70v; tedy więc kolera rozchadząc [!] ſie po wſzitkich cżłonkach cżyni ie żołte. GlabGad E6v, A7v, C7, D4, D6v, E3, K5; Mącz 505a.

d. O wiadomościach: stawać się znanym w wielu miejscach; perambulare PolAnt, Vulg; manare Mącz, Cn; didi, diffundi, pervadere, serpere Cn (7):

Frazy: »głosy się rozchodzą« (1): gdy ſie o nim [Chrystusie] rozlicżne á rozne głoſy roſchodziły/ pytáiąc ſie o nim ktoby był RejPos 299.

»sława, powieść się rozchodzi« = perambulat sermo PolAnt, Vulg; manat rumor Mącz; divulgatur fama Vulg [w tym: po czym (2), dokąd (1)] [szyk zmienny] (5:1): GlabGad A3v; MurzNTLuc 5/15; Manat tota urbe rumor, Roſchodźi ſie po wſzyſtkim mieſcie ta ſławá. Mącz 208b; Y rozchodźiłá ſię o nim tym więcey powieść. WujNTLuc 5/15, przedm 34, Luc 4/37.

Zwrot: »szeroko się rozchodzić« (1): Przepowiáda w Gálileiey/ y ſławá ſię o nim ſzeroko roſchodźi. WujNTprzedm 34.

e. O zjawiskach społecznych: rozpowszechniać się; serpere Cn (2):

rozchodzić się po czym (1): iáko bowiem zá onych C⟨eſá⟩rzow pogáńſkich w Rzymie/ ſproſnego báłwochwálſtwá/ [...] pełno było/ ktore ſię y po inſzych kroleſtwach rozchodźiło NiemObr 159.

Zwrot: »szeroko się rozchodzić« (1): Late patet hoc vitium, Szeroko ſie roſchodźi tá złość. Mącz 283b.

2. Rozwidlać się, mieć odgałęzienia boczne (2):

rozchodzić się po czym (1): aby grzbiet był iakoby droga wſzitkim żyłam, ktorą wſzytkie zwieſſaią ſie od głowy przez ſzyię, á tak ſie rozchodzą po wſzitkim ciele. GlabGad D7v.

Fraza: »rozchodzą się drogi« (1): Bivium, Quod duas vias habet – Mieſce gdze ſzie rozchodzą drogy, rozſtanię. Calep 132a.

3. Powiększać się; evagari, pervagari Mącz; exspatiari, pervadere Cn (5):

a. Zajmować coraz większą powierzchnię (o objawach organicznych i chorobowych) (3): Mącz 473c; Opánował ſerdecżny bol ſtrapione ſerce/ [...] Po mnie ſie ták roſchodzi/ iż ſerce odrywa WisznTr 13.

Szereg: »szerzyć się i rozchodzić« (1): ieſt oſobliwe lekarſtwo [...] naprzeciw wrzodowi iadowitemu ktory zową Heriſipila ábowiem mu ſie niedopuſzcża ſzyrzić y roſchodzić po cżłonkoch FalZioł I 151c.

b. Rozrastać się (o roślinach); progerminare Mącz (2): Evagatur capparis per agros, Rośćiąga ſie w ſzerzą/ rozchodźi ſie. Mącz 473c, 144d.

4. Zanikać, przestawać istnieć; diffugere, senescere Mącz (21): Senescit hyems, Zyma ſie táye/ roſchodzy. Mącz 382b.

a. O zjawiskach organicznych, zwłaszcza chorobowych; discuti Cn (15): liſtki Makowe z oczthem ſtłucżone/ na opuchlinę przyłożone/ rozchodzi ſie opuchlina FalZioł I 104a, I 83d, 84d; Ale wnątrz [zioła palące] nie ſame bywaią wpuſzcżone ale z cżim inſzym rozwodnione przeto ich mocz też ſie rozchodzi iż nie bywa tak ſiłna. GlabGad K2v; Senescit morbus, Roſchodźi ſie chorobá. Mącz 382b; [SkarŻyw 44].

rozchodzić się pod czym (10): ktorą maſcią namazuy ſledzionę y twardoſć żywotha/ roſchodzi ſie pod tym cżyſcie twardoſć. FalZioł I 16c, I 9a, 12d, 22c, 49c, 73b (10).

b. O zjawiskach atmosferycznych: rozpraszać się (2): Mącz 138d; Názáiutrz/ kiedy zorzá z wody powſtawáłá/ Rozchodźiły ſye chmury/ wiátry vćicháły KochPam 85.

c. Kończyć się przez rozejście się uczestników (3): tym by się snadź sejmy przeszłe niszczyć miały a bez postanowienia ktorego rozchodzić Diar 84, 21; Phil K.

5. Roztapiać się, rozpływać się, przechodzić w stan ciekły; deliquere, deliquescere, liquere, liquescere Mącz (6): Gdy niewiaſta trzy ziarnka [...] z woſku vcżynione: połknie/ rozchodzi ſie z ſiadłe mleko w pierſiach. FalZioł V 87v; Mącz 145b.

rozchodzić się od czego (2): Mącz 195b; Dobrze kthoremu pić pśie ſadło [...]: znácznie ſye z śiádła kreẃ roſchodźi odtych lékarſtw. SienLek 149.

Szereg: »roztapiać (a. topić) się, (i) rozchodzić się« (3): liquidus, Miękki co ſie może topić y roſchodźić od ogniá/ álbo od słońcá. Mącz 195b, 195b, c.

6. Być wydatkowanym (3): ⟨Nie m⟩yſl ná to doczeſne zbieránie ⟨Wie B⟩og kto wniem będzie miał kochánie ⟨Wſzytk⟩o ſie więc to márnie rozchodzi RejRozpr K3v; Male parta male dilabuntur, Zlie nábyte zlie ſie rozchodzą álbo obrácáyą. Mącz 180c.

W porównaniu (1): RejZwierc 187v cf Zwrot.

Zwrot: »rozchodzić się po światu« (1): Azażby nie lepiey s tego mieć kilká tyſięcy ludzi/ ku cżći á ku chwale Pánu Bogu/ [...] niż ſie to ták roſchodzi po ſwiátu iáko dym ábo iáko iákie márne plewy RejZwierc 187.

a. [Być zużywanym na utrzymanie:

rozchodzić się na co: Kapłunów, gęsi jest niemało, które się na wychowanie dworne rozchodzą LustrPodl 37.

rozchodzić się dokąd: ledwo się siana może zgromadzić brogów 3, które się rozchodzą do dwora łomzieńskiego LustrMaz II 104.]

7. Obejmować tematycznie (2):

rozchodzić się na co (1): gdzie Kryſtuſá niemáſz ludzka myſl nieuſtáwicżna/ bo ná rozmáite myſli rozchodzi ſie/ chwieiąc ſie y ná tę y ná owę ſtronę BielKron 260v.

rozchodzić się po czym (1): Mącz 486bcf Szereg.

Szereg: »rozciągać a rozchodzić się« (1): Versat circa res omnes [...]/ należy ku káżdey rzeczy/ rościąga á rozchodźy ſie po wſzech rzeczách. Mącz 486b.

** Bez wystarczającego kontekstu (1): Dilabor, Roſchodzę/ roſpływam/ rośćiekam ſie Mącz 180c.

II. impf a. pf Rozciągać (a. rozciągnąć) się, rozszerzać (a. rozszerzyć) się na boki (1): ále ták maſz wiezać [!]/ áby iedno chuſtá álbo bindá ránę trzymáłá/ á nie śćiſkáłá: Abowiem czego niezátrzymaſz/ thoć ſye roſchodźi: á co bárzo śćiągnieſz/ ziątrzy. SienLek 147.

III. [pf Pochodzić jakiś czas w różne strony; przen:

Szereg: »rozwieść i rozchodzić się«: wſzákże wynidźmy troſzkę z [...] Dialektiki/ rozwiedźmy y rozchodźmy ſię trochę/ nie iuż ná Orzechowſkiego argument odpowiedáiąć/ ále [...] RotRozm I3.]

Synonimy: I.1.a.α. rozbiegać się, rozlatać się, rozpierschać się; d. roznaszać się, roznosić się, rozpuszczać się, rozsławiać się, rozszerzać się; 5. rozciekać się, rozpuszczać się.

Formacje współrdzenne cf CHODZIĆ.

Cf ROZCHODZĄCY SIĘ, ROZCHODZENIE, [ROZCHODZENIE SIĘ]

KW, (LWil)