Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CZYNIĆ

Następne hasło: CZYNIENIE »

CZYNIĆ SIĘ (350) vb impf

sie (206), się (142), si(e) (2).

Fleksja

indicativus
inf	czynić się
praes
	sg	pl
1	czynię się	czynimy się, czyni(e)m się
2	czynisz się	czynicie się
3	czyni się	czynią się

praet
	sg		pl
2	m	-m się czynił	m pers
3	m	cżynił się	m pers	czynili się
	f	czyniła się	m an
	n	czyniło się	subst	czyniły się

fut
	sg		pl
3	m	będzie się czynił	m pers	czynić się będą
	f	będzie się czynić	m an
	n	czynić się będzie	subst	czynić się będą

imperativus
	sg	pl
2	czyń się	czyńcie się
3	niechåj się czyni

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	bychmy się czynili
2	m		m pers	byście się czynili
3	m	by się czynił	m pers	by się czynili
	f	by się czyniła	m an
	n	by się czyniło	subst	by się czyniły

inf czynić się (36). ◊ praes 1 sg czynię się (2). ◊ 2 sg czynisz się (14). ◊ 3 sg czyni się (112) [w tym Mącz 493c, WujJud 1 10v, WujJudConf 110, SkarŻyw 141, CzechEp 27, GórnRozm Ev, SkarKaz 670b może impers od CZYNIĆ]. ◊ 1 pl czynimy się (1) CzechEp, czyni(e)m się (2) KlonŻal, SkarKaz. ◊ 2 pl czynicie się (3). ◊ 3 pl czynią się (24). ◊ praet 2 sg m -m się czynił (1). ◊ 3 sg m cżynił się (31). f czyniła się (10). n czyniło się (3) [RejWiz 52, KuczbKat 60, JanNKar A2v może impers praet od CZYNIĆ]. ◊ 3 pl m pers czynili się (3). subst czyniły się (2). ◊ fut 3 sg m będzie się czynił (2). f będzie się czynić (1). n czynić się będzie (2) [BudBib Eccle 1/9, ActReg 113 może impers fut od CZYNIĆ]. ◊ 3 pl m pers czynić się będą (1). subst czynić się będą (1). ◊ imp 2 sg czyń się (6). ◊ 3 sg niechåj się czyni (3). ◊ 2 pl czyńcie się (2). ◊ con 3 sg m by się czynił (5). f by się czyniła (2). n by się czyniło (3) [w tym RejZwierc 105v, GórnRozm B3 może impers con od CZYNIĆ]. ◊ 1 pl m pers bychmy się czynili (2). ◊ 2 pl m pers byście się czynili (1).◊ 3 pl m pers by się czynili. subst by się czyniły (1). ◊ part praes act czyniąc się (34).

Sł stp s.v. czynić, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Uważać się, mieć się za kogo; zwać się kim; podawać się za kogo; udawać, że jest się kim (208)
2. Stawać się, być kim (40)
3. Powstawać, pojawiać się; pochodzić, wynikać (66)
4. Spierać się, mieć do czynienia (1)
5. W funkcji strony biernej do „cżynić” (głównie w zn. 1); dziać się; być czynionym, działanym, wykonywanym, odprawianym, odbywanym, dawanym, składanym itp. (35)
- a. W zdaniu z podmiotem rzeczownikowym (20)
- b. W zdaniach bezpodmiotowych lub z podmiotem wyrażonym zaimkiem (15)

1. Uważać się, mieć się za kogo; zwać się kim; podawać się za kogo; udawać, że jest się kim; se facere aliquem Modrz, Vulg, Cn; se (pre)ferre aliquem PolAnt, Cn; agere aliquem, se dicere aliquem, se ducere pro aliquo, ementiri, formam alicuius gerere, similitudinem speciemque alicuius gerere, aliquam personam sibi imponere, speciem a. simulationem alicuius induere, mentiri, speciem alicuius praebere, se profiteri aliquem, partes a. personam alicuius sumere, alicuius personam suscipere Cn (208):

czynić się jaki (5), kto (1): Bieda wám licemiernicy/ ijże ſie cżynicie mądrzy ſami v ſiebie OpecŻyw 76v, 2v; MurzHist Fv [2 r.]; KrowObr 8v; SkarJedn 243.

czynić się kim (119), czym (21), jakim (55): Takoweé pokory byla/ iż ſie bożé laſki niedoſtoyną cżinila OpecŻyw 2v, 2, 13v, 64v, 65v, 116v (12); będąc lotr krolem ſie cżyniſz BielŻyw 150; Nieczyńſie [!] páwem ieſtliś kur RejRozpr H4v; LibLeg 11/167v; RejKup f7v; MurzNT 91, Ioann 10/33; KromRozm III L4; BielKom F4; nie wſzyſcy ſą wnetże kośćiołem/ ktorzy ſie kośćiołem tzynią/ nie wſzyſcy ſą Biſkupi y Páſterze/ ktorzy ſie Biſkupy y Páſtherzmi zową. KrowObr A3, B3, 7v, 8v, 9, 9v (28); RejWiz 189v; Leop Ioann 19/7, 12; RejFig Aa2v [2 r.]; gdy możeſz Máyem być/ przecż ſie Márcem cżyniſz. RejZwierz 133; tu Dawid cżyni ſie w tey rzeczy niewinnym ácz ſie zna w wielu inych rzeczách grzeſznym BibRadz I 291b marg, Iob 34 arg, Ioann 10/33; Vchodząc śmierći Brutus/ vcżynił ſie ſzalonym/ błáznował krolowi chodząc s kijem iáko błazen (marg) Brutus ſie cżynił błaznem. (‒) BielKron 105v, 87v, 97, 164v, 175, 192v (9); GrzegRóżn G2v, K4; Venditare item ostendere, Okázowáć ſie, chełpić ſie/ vdatnym ſie czinić/ prziwłaſzczáć ſobie co. Mącz 479c; Iácy zwodnicy pod figurą wiernych páſterzow á cżyniąc ſie namieſtniki Páńſkimi á przywłaſzcżáiąc ſobie mieyſce y moc iego náſtáwáć na ſwiát mieli. RejAp BB2, CC2v, CC3, 17v, 18 [2 r.], 22 (9); Azaſz oni tey ſwiętey ſwiátłośći nie pokrywáią nacżyniem ciemnym dziwnych á omylnych wymyſłow ſwoich/ ácż ſie cżynią ſwiátłoſcią/ y owſzem ſą/ ále ſwiátłośćią wedle ſwiátá tego. RejPos 338v, 6v, 84 [2 r.], 153v, 200v, 220v (8); BiałKat 86; WujJud 20v, 39v marg, 72v marg, 105, 188v [2 r.] (9); bo gdy będzie wchodzić/ tedy ſię zá inſzą pokazowáć będzie. (marg) wł: Y będzie iáko oná wnidzie/ y będzie ſię cudzą cżynić. (–) [et fuit cum intraret ipsa, et ipsa praeferebat se aliam] BudBib 3.Reg 14/5, Eccli 19/24; BudNT b6v, Kk3, Ioann 10/33; CzechRozm 13v, 51, 100, 175, 215v (7); PaprPan B3, Hhv; ModrzBaz 19; kto ſię od Bogá poſłem cżyni/ muśi też znák iáki y dowodny credens mieć. Bo mu nikt zgołá vwierzyć nie ma SkarJedn 46, 62, 117; SkarŻyw 299, 361, 394, 471, 483 (3); A co ſię tknie Eliaſzá: kto nim nie ieſt/ iáko y Fineeſem/ duchá iego od Bogá nie máiąc: niechby ſie ſam nim nie cżynił/ áni ſobie duchá iego przycżytáł CzechEp 49, 172 [3 r], 184, 243, 279 283 [2 r.] (18); NiemObr 101, 104; KlonŻal C3; ReszPrz 108; BielSen 8; GórnRozm E4; PaprUp K3; LatHar 733, 734; wſzyſcy Arcykácerze czynią ſię Chriſtuſámi/ y ſą zá Chriſtuſe vczniom ſwoim WujNT 103; áni ſię czynił Bogiem: áni ſam śiebie zá Bogá chwalić kazał WujNT 716, przedm 6, Ioann 5 arg, 5/18, 8/53, 10/33 (19); Karánié ná tego co ſie ſzláchcicem cżyni á nie ieſt. SarnStat 239, 712, 1303; Náſzym królem ſię cżynił/ choć téy mocy nie miał: Náwet y ſynem Bożym wſzetecznie ſię mienił SiebRozmyśl H3; SkarKaz 84a, 122a, 274a, 276a, 487a [2 r.]; hárdośc ieſt wielka y głupſtwo/ gdy ſię wſzyſcy rownemi ſobie czynią. SkarKaz 676a, 682a, 692b; KlonWor 50, 53, 54 [2 r.], 59.

czynić się być jakim (4): w ktorey modlitwye á dzyękowanyu/ [Anna] práwye ſie cżyni być błogoſláwyoną/ práwye dopyero ſſcżęſliwą á dobrą GliczKsiąż C3; RejPos 46v, 225v.

Ze zdaniem dopełnieniowym (3): iáko ty zły cżłowiecże śmieſz ſie cżynić tym cżymeś nie ieſt BielKron 103v; RejAp 18; CzechEp 283.

Szeregi: »mianować i czynić się« (1): ktorzy ſie kryſtuſowymi być miánuią y tzynią KrowObr 3v.

»nazywać i czynić się« (2): KrowObr 153; co ſię wikáryimi ſyná twego miłego Iezuſá Chriſtuſá/ y namiáſtkámi Apoſztołow ie^go názywáć y cżynić śmieią. CzechEp 138.

»rozumieć się albo czynić się« (1): márna chłubo ſwiecka/ rozumieć ſie tym álbo cżynić ſie tym/ cżym ktho być nie może. RejAp 18.

»czynić i udawać się« (1): ná Beelzebubá/ ktory ſię Bogiem záwżdy czynić y vdáwáć do ludźi chce SkarKaz 274a.

»zwać i czynić się« [szyk 3 : 1] (4): nie to ieſt Biſkup/ co ſie Biſkupem zowie y tzyni KrowObr 126, 50v, 126 marg; CzechEp [401].

2. Stawać się, być kim; se reddere aliquem Modrz, JanStat, Cn (40) :

czynić się jaki (1): Ták iż Rycerſkie ſpráwy w mále ſie náyduią/ A Slácheckie poſtępki nie wſzey pokázuią. Cżyniąc ſie ich w tym wiele ták gburom podobni WierKróc B.

czynić się kim (19), czym (4), jakim (17) : Bo kto pozdráwiá takowégo abo go przyimuié i vżywá Sacramentów wedle vſtawy iego/ ten śię cżyni towarzyſzem złoczynſtwa iego MurzNT 58v; LubPs dd2 marg; Kalibáſzá gdy obacżył máły lud Skánderbegow/ iął ſie znich ſmiać/ iż ſie thák názbyt ſmiáłymi cżynią BielKron 245, 44, 64v, 349v; Puerasco, Odmładzam ſie, Czinię ſie dziécięciem. Mącz 329d, 329b; GórnDworz Ddv; żebychmy tymi inſtrumenty nie byli cżárthá ſrogiego/ owſzem ábychmy ſie cżynili niewinnemi á wiernemi rycerzmi Páná tego RejPos 27v; iż ſie im vkázowáli w oſobach rozlicżnych/ cżyniącz ſie duſzámi/ cżyniącz ſie y inemi oſobámi/ áby iedno zwiedli nędznego cżłowieká RejPos 115v, 11, 123, 227v; Pijány z niemem rowna ſie bydlęciem/ Mogąc być wołem cżyni ſie cielęciem. RejZwierc 218, 147v, 230v; BudBib Prov 26/18; WierKróc B; CzechRozm 123v; ći ſię niech ſtáráią/ áby ſię właſną ſwoią cnotą zdobili y zacnemi cżynili ModrzBaz 74v; SkarJedn 163; SkarŻyw 292; WerGośc 241; LatHar 198; áby ſię nikt nie czynił kácermiſtrzem WujNT 98; SarnStat 954; SkarKaz 349b, 548a; CiekPotr )?(3v; SkarKazSej 690a. Cf czynić się jakim czym.

czynić się jakim czym [= przez co] (3): Rátuy też kędy możeſz nędznie vpádłego/ A cżyń ſie tym podobnym do Páná ſwoiego. RejWiz 187; Prot D3; poſługi/ ktorémi Pręłaći/ Pánowie/ Przełożeni [...] wdźięcznymi Nam ſie vczynili/ y bez przeſtánia na kożdy czás czynią SarnStat 886.

czynić się jako kto (4): RejPos 315v; iż kto miedzy wami będzie nazacnieyſzy/ niechay ſie cżyni iáko ſługá wſzytkich RejZwierc 139; ſwowolnie vdáią ſię ná złość. Iáko Muł álbo Ośieł bez rozumni ktemu Cżyniąc ſię/ ciáłu ſłużą á brzuchowi ſwemu. KołakSzczęśl A4; SarnStat 1272.

3. Powstawać, pojawiać się; pochodzić, wynikać (66): [wódka miętczana] ieſt barzo dobra tym ludziem ktorym włoſy z głowy padną/ I też tym kthorym ſie pleſze na głowie cżynią FalZioł II 8c; IAżdż ieſt riba rzecżna [...] na nim muł ſliſki/ iakoby lak z ſlonych rib iako gi więczey płocże tako ſie więczey cżyni. FalZioł IV 42d; TAkie pęcherze na dziecinnym ięzycżku/ Cżynią ſie dla kwaſnoſci mleka. FalZioł V 39v, I 19c, 31d, 33a, 121d, 127d (22); GlabGad I6v; SienLek 18v; WujJud 251v; iż rozny obycżay pożywánia bywa cżynion/ przeto też dla tego roznice ſie cżynią. WujJudConf 251v; plugáwośći ſye wielkié w Sadzáwkách czynią Strum N4v; ArtKanc R17.

czynić się z czego (34): á gdy to ziele zagnije ſie na ſlonczu, tedy robaczi ſie cżinią ſniego FalZioł I 22a, I 11d, 62a, 126d, 145d, 151d (13); Dobrze ſie mnożyć może krew dobra ze złego pokarmu, á to gdy ſie on dobrze ſtrawi. Iako też z pokarmu by nalepſzego cżyni ſie zła krew gdy on zle będzie ſtrawion. GlabGad F5v; Z Cżego ſie ſol pocżina. Od⟨powiedź⟩ Czini ſie z wody z ziemią zmieſzaney GlabGad I6v; ſpanie cżyni ſie z podnieſienia dymow od pokarmu z żołądka GlabGad L3, Bv, D6, D7v, E2 [2 r.], Hv (11); ku fárbam y lékárſtwam nalepſzy grynſzpan czyniony/ niż ten ktory ſie ſam ná miedźi z iákiégo plugáſtwá cżyni. SienLek Y, 16v, 87, 128v, V3, V4; GrzepGeom K2v; z wielá Aniołow ieden ſię vfiec y chor cżyni SkarJedn 60; SkarŻyw 582; SiebRozmyśl H3.

czynić się czym [= przez co] (4): SkarJedn 40, 157, 370; vchylánim ſię ieden drugiemu cżyni ſię piękna zgodá y iedno ciáło/ y oná nierowność poddánośćią ſię głádźi y miárkuie. SkarKazSej 676a.

4. Spierać się, mieć do czynienia [z kim] (1): Verum ſi cum contentioſis agatur [...] To ieſt po polſku/ Ale ieſliby ſię z vpornym przyſzło czynić BudNT Gg3.

5. W funkcji strony biernej do „cżynić” (głównie w zn. 1); dziać się; być czynionym, działanym, wykonywanym, odprawianym, odbywanym, dawanym, składanym itp. (35):

a. W zdaniu z podmiotem rzeczownikowym (20): nie wſzyſtki rzeczy godzą ſie czynić/ ktorebyſmy łatwię przes możność albo prziſtęp mogli wykonać. KwiatKsiąż D2v; WujJud 200v; WujJudConf 33v, 145; Potym/ cżyni ſię zmiánká [commemoratio additur] rzeczy niektorych/ ktore ſię z pocżątku świátá dźiały. ModrzBaz 101v; Ormiánie okrom trzech S. Zborow [...] żadnych inych powſzechnych/ ktore ſię po tych cżyniły [...] nie przyięli SkarJedn 316, A6; Około oddánia ábo przywrocenia dobr deliberácya cżyniłá ſie Phil E; LatHar 56, 57, 749; y pomyślić niepodobno/ z iákim ſtráchem/ ogromnośćią/ mocą y wſpániáłośćią czynić ſię ten ſąd ma. SkarKaz 5b, 609b, Oooo2v.

czynić się komu (4): O chwale/ cżći/ y Modlitwie/ ktora ſie cżyni BOgu WujJudConf B4v [idem] 53; O ślubach ktore ſię Pánu Bogu ábo wżakonie [!]/ ábo iáko inácżey cżynią SkarŻyw 337, 320.

czynić cię czym [= za pomocą czego] (1): rozumieiąc iż tą taką náuką y wiárą Kátholicką nie tylo vbliżyć ſię pánowániu świeckiemu nie ma: ále ſię też y pomoc wielka do niego cżyni. SkarKazSej 687a.

Szereg:»czynić się albo dziać się« (1): wſzeliakie zapisy ktore się kolwiek działy v Kxiąg Koſćierskich, y gdzie się indzie cżynily albo działy one wſzytkie vmarzaiąc. ZapKościer 1580/13.

b. W zdaniach bezpodmiotowych lub z podmiotem wyrażonym zaimkiem (15): RejWiz 52; Odmienność odeymuye ſprzikrzenie/ to yeſt co ſie w odmianki czini/ to ſie nie może ſprzikrzic. Mącz 493c; WujJud 110v; kiedykolwiek vcżynkom dobrym zbáwienie bywa przypiſowano/ nie cżyni ſie tho względem godnośći ich WujJudConf 110; Co kiedy było/ to záś będzie/ á co ſię vcżyniło/ to ſię záś cżynić będzie. BudBib Eccle 1/9; SkarŻyw 141 [2 r.]; CzechEp 27; iżby to co ſię cżyni ku dobremu końcowi/ ku złemu obrácáne bydź nie mogło. GórnRozm Ev, B3; ActReg 113; JanNKar A2v.

czyni się komu (1): gdy ſię przez nas komu/ á zwłaſzczá wſzytkim dobrze cżyni SkarKazSej 670b.

Szeregi: »czyni się i mowi« (1): áby o tym co śie dobrze álbo źle cżyniło y mowiło/ doſkonáłe vznánie było KuczbKat 60.

»czyni się i sprawuje« (1): kiedyby ſie to z nadobną pomiárą á nie z wyciągnionym ſtanem wſzytko cżyniło y ſpráwowáło. RejZwierc 105v.

[Prawie wszystkie zamieszczone w grupie 5b przykłady można też interpretować jako impers od „czynić”.]

Synonimy: 1. mianować się, mienić się, nazywać się, pokazować się, rozumieć się, udawać się, zwać się; 2. zstawać się; 3. poczynać się; 4. spierać się; 5. dziać się.

Formacje pochodne: naczynić się, poczynić się, przyczynić się, sczynić się, uczynić się, zaczynić się; przyczyniać się, wczyniać się.

Cf CZYNIĄCY SIĘ, CZYNIĆ