Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZYCZYNIĆ

Następne hasło: PRZYCZYNIENIE »

PRZYCZYNIĆ SIĘ (134) vb pf

się (91), sie (43).

Fleksja

inf	przyczynić się

praet
	sg		pl
1	m	-em się przyczynił	m pers	my się przyczynili
3	m	przyczynił się	m pers	przyczynili się
	f	przyczyniła si	m an
	n	przyczyniło się	subst	przyczyniły się

imperativus
	sg	pl
2	przyczyń się	przyczyńcie się
3	niechåj się przyczyni	niechåj się przyczynią

conditionalis
	sg		pl
1	m	bych się przyczynił	m pers
2	m		m pers	byście się przyczynili
2	f	by się przyczyniła	m an
3	m	by się przyczynił	m pers	by się przyczynili
	f	by się przyczyniła	m an
	n	by się przyczyniło	subst

inf przyczynić się (58). ◊ fut 1 sg przyczynię się (2). ◊ 3 sg przyczyni się (4). ◊ 1 pl przyczyni(e)my się (1). ◊ 3 pl przyczynią się (3). ◊ praet 1 sg m -em się przyczynił (1). ◊ 3 sg m przyczynił się (3). f przyczyniła się (5). n przyczyniło się (2). ◊ [1 pl m pers my się przyczynili.] ◊ 3 pl m pers przyczynili się (2). subst przyczyniły się (3). ◊ imp 2 sg przyczyń się (20). ◊ 3 sg niechåj się przyczyni (1). ◊ 2 pl przyczyńcie się (6). ◊ 3 pl niechåj się przyczynią (1). ◊ con 1 sg m bych się przyczynił (1). ◊ 2 sg f by się przyczyniła (1). ◊ 3 sg m by się przyczynił (3). f by się przyczyniła (7). n by się przyczyniło (1). ◊ 2 pl m pers byście się przyczynili (1). ◊ 3 pl m pers by się przyczynili (8).

Sł stp notuje, Cn s.v. uczynek, Linde XVII w. s.v. przyczynić.

Znaczenia

1. Zwiększyć się, przymnożyć się (4)
- a. O ilości (2)
- b. O zjawiskach niemierzalnych (2)
2. Poprosić o coś dla kogoś, wstawić się za kimś (96)
3. Wspomóc (2)
- a. Finansowo (1)
4. Wpłynąć na coś, stać się przyczyną czegoś, spowodować coś (8)
5. Przygotować się (1)
6. Postarać się, dołożyć starań, włączyć się do działań zmierzających ku czemuś (18)
- W przen (1)
7. W funkcji biernej: Zostać dodanym, dołączonym (4)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Zwiększyć się, przymnożyć się [w tym: bezpodmiotowo: przyczyniło się czego (3)] (4):

a. O ilości (2): Wſzákoż nie przeto podáię do niey [biblioteki] ty Kſięgi/ áby ſię ich więtſzy pocżet á licżbá w Bibliotece W.K.M. przycżyniłá/ [...] Ale áby [...] byłá przecżytána BibRadz *2v; Więc y ſpraw ſie przyczyniło zá Vnią. SarnStat 143.

b. O zjawiskach niemierzalnych [komu] (2): SkarJedn 367; [Day mądrému powód/ á przyczyni mu ſie mądrośći [addetur ei sapientia]: náuczay ſpráwiedliwégo/ á pokwápi ſie wźiąć. WujBib Prov 9/9].

przyczynić się z czego (1): Mieli [czterej młodzieńcy] y wyſoką wiárę/ iż przyrodzoney vrody/ Bogá y zakonu iego ſłucháiąc/ poſtem tráćić nie mieli/ ktorey ſię y Iudyćie wdowie z poſtu przyczyniło/ iż poſzcząc pięknieyſzą zoſtawáłá. SkarKaz 121b.

2. Poprosić o coś dla kogoś, wstawić się za kimś; intercedere PolAnt, Mącz, Cn; interpellare, interpolare, orare, supplicare Mącz [w tym: za kim, za czym (79)] (96): BierRaj 17 [2 r.]; vcż że ſie téż ij ty w ten dzień tak weſoly/ tzcitz ijmię Marié k iéy ſwięté miloſci/ wolaiątz ijżby ſie za tobą przycżynila OpecŻyw 186; Pan ſwieczki niewie/ [...] cżego mi potrzeba/ aż mię pierwei przed nim opowiedzą/ przyſtęp vcżynią abo ſię też za mną przycżynią. SeklWyzn e4v; Diar 37; KrowObr 164; BielKron 458v; Autoritatem interponere, Wſádźić álbo wſtáwić ſie zá kim/ prziczinić ſie. Mącz 311a, 44b, 172d, 269d, 311b; y o przycżynę ich [św. męczenników] prośi [kapłan]/ áby oni w niebie zá námi przycżynić śie racżyli KuczbKat 190; ále [...] Pan Bog śiłá rzecży nam nie da/ áni prośby náſzey wyſłucha/ ieſliże ſie zá námi kto nie przycżyni. WujJud 55v; BudBib I 149c marg; SkarŻyw 393; ActReg 6; Ale y wy wſzyścy Swięći Boży/ rácżćie ſię zá mną przycżynić/ y mnie do śiebie (przycżyną wáſzą) przyćiągnąć. LatHar 43; O Swięty Stániſłáwie/ [...] przycżyń ſię zá Kośćiołem Bożym/ zá kroleſtwem y Krolem Polſkim/ á oſobliwie zá miáſtem Krákowſkim LatHar 420; Wyſłuchay mię á przycżyń ſię zá mną/ o nałáſkáwſza Pánno Márya/ rodźićielko BOża LatHar 490, 8, 175, 408, 434, 459 (12); vżywayże przyczyńcow/ vżyway pomocy kośćiołá/ ktory ſię zá tobą przyczynić może WujNT 212, 398; SiebRozmyśl K4.

przyczynić się do kogo, do czego (46): PatKaz I 14v; Ayaſbaſcha y ynſze Baſſche poſdrowy poſzel od nasz a bandzye ych szandal ymyenym naſzym, aby szyą przyczynyly do Ceſarza o rychlą y dobrą wrzeczyach naſzych odprawa LibLeg 7/9v; SeklKat X; KrowObr 161v; BibRadz Gen 23/8; Obiecał ſie podcżáſzy przycżynić do Krolá ále ſkłámał/ rad iż ſam wyſzedł niedbał o drugie. BielKron 16v, 115, 212v; RejAp 4v; Krolowie wzywáią świętych áby ſię zá nimi przycżynili do Bogá. SkarŻyw 92 marg, 92; NiemObr 130; ActReg 58, 76; Mátko Páná náſzego Iezuſá Chryſtuſá/ rácż ſię zá mną przycżynić do tego/ ktoregoś kośćiołem być záſłużyłá. LatHar 41, 41, 107, 228, 348, 432, 439; O ráczyſz ſię do iego [Pana] naświętſzéy miłośći przyczynić zá mną/ áby we mnie raczył zápocząć dobré początki dobrégo żyćia mégo SiebRozmyśl G2v, G3v [2 r.], G4, G4v, Hv, Iv (24); kto ſię zá námi do Bogá przyczyni/ ieſli ták zgrzeſzym? SkarKaz 382b.

przyczynić się u kogo (1): Ale Ządoſćz [imię postaci alegorycznej] pocżnie prośićz Swewolé ſtaroſty/ ij Swiebodi marſzáłka/ aby ſie zá nijm [młodzieńcem] v pana przycżynili/ iżby w tey rzecży łaſkawie ſie rác^zył miećz. ForCnR D2.

przyczynić się ku komu (3): a aniol twóy ij apoſtolowie/ za tobą ſie przycżynią pilniéy ku panu Iezuſowi/ aby duſſa twoia byla vzdrowiona od zlego ducha. OpecŻyw 55v; ForCnR B3v; DiarDop 110.

przyczynić się o co (8): ForCnR B3v; LibLeg 7/9v; Pro huius innocentis salute supplicent, Niechay ſie pilnie prziczinią o wolne puſzczenie niewinnego tego Mącz 305d, 162a; BielSat G3; ActReg 69; WSzyścy ſwięći Boży rácżćie ſię przycżynić o náſze y świátá wſzyſtkiego zbáwienie. LatHar 41, 421.

Ze zdaniem dopełnieniowym [aby, żeby] (23): ForCnR D2; proſze [...] Ieſu Chriſta [...]/ aby ſię racził prziczinić zamną grzeſznym do Boga oyca niebieſkiego/ aby mię nieracżił ſądzić według wielkoſcy grzechow moich SeklKat X; Diar 32; DiarDop 110; Ferdynánd ma ſie przycżynić do Ceſárzá zá nimi [Ulrykiem i Lantgrawem]/ áby ich przewinienie odpuśćił. BielKron 212v; Przycżyńćie ſię wy/ żeby żal [Pan] odwroćił GrabowSet G2; LatHar 228, 421; O ráczyſz ſię do iego [Jezusa] naświętſzéy miłośći przyczynić zá mną/ áby mi téż raczył dáć nową poćiechę SiebRozmyśl G4, G2v, G3v [2 r.], I2, I4, I4v (15); [AktaSejmikPozn 1600/224].

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia „za kim” w zdaniu nadrzędnym [aby, by] (10): OpecŻyw 55v; O Swięty Sebeſtyanie/ [...] przycżyń ſię zá námi do Páná Iezuſá Chryſtuſá/ ábyſmy nagłey śmierći/ y morowego powietrza [...] byli vchowáni. LatHar 439, 41; Przyczyń ſię zá mną grzéſzną/ do ſyná ſwoiego/ Bym byłá vczeſtniczką/ świętych zaſług iego. SiebRozmyśl Iv, G4v, Hv, I2v, I3v, Lv, L4v.

W połączeniach szeregowych (3): gdy vźrzy [człowiek miłosierny] kogo vćiſnionego w ſądzie álbo w vporze iákim/ iż go rátuie/ iż mu pomoże/ iż ſie zá nim przycżyni/ á zwłaſzcżá tákiego ktory ſam ſobie pomoc nie może. RejZwierc 140v; Rátuyże nędzne/ dopomoż ſtruchláły^m/ poćieſz ſmutkiem ſtrwożone: modl ſię zá poſpolſtwem: przycżyń ſię zá duchowieńſtwem: proś zá zakonnym zgromádzeniem: cżyń modlitwę zá nabożną płćią niewieśćią. LatHar 486, 329.

Szereg: »prosić i przyczynić się« (2): A przythym roſkazał [Mardocheusz] áby ſzłá [Ester] do Krolá á proſiłá go/ y przyczyniłá ſię [ad precandum eum, et ad quaerendum] zá ludem ſwoim. BibRadz Esth 4/8; BudBib Esth 4/8. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

3. Wspomóc (2): Owa ſie łowiec przygodził/ A ná gołębicę godził: Y cżyśćieby iętá byłá/ Bowiem śidłá nie bacżyłá. Aż ſie mrowká przycżyniłá/ Lowcá w nogę vkąśiłá BierEz L.

a. Finansowo [do czego] (1): y ći [tj. kupcy i rzemieślnicy] bez pożytkow ſwych w Rzecżyp⟨ospolitej⟩ náſzey nie ſą [...]/ z ktorych pożytkow/ ſłuſznieby ſię też káżdy do wypráwy tey przycżynić miał/ bo ták fruitur beneficio patriae/ że w pokoiu záżywa pożytkow ſwoich/ iáko ow co z gruntu pożytki bierze. GrabPospR L4.

4. Wpłynąć na coś, stać się przyczyną czegoś, spowodować coś; intercedere Mącz (8): Mącz 44b; Pátrzayże tu pilno/ iż nas tu Pan wſzytki [...] ſpolnemi ſługámi ſwymi zowie. A iż ſie tu nie ozwał żadny/ ktoryby ſie był miał namniey przycżynić álbo w cżym rátowáć onego vpadku towárzyſzá ſwego. RejPos [249].

przyczynić się do czego (2): Przycżynił ſię do te^go błędu Dámáſzus Biſkup Rzymſki NiemObr 134. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

przyczynić się k czemu (2): Więc też iuż y opilſtwo y obżárſtwo w tym zámnożyć ſie muśi. Więc y ony ſkoki co od nich bolą boki theż ſie ktemu przycżynią. RejZwierc 158. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

przyczynić się na kogo [na się] (1): A gdy ſwoię ſzkodę widział/ Lás ſamże ná ſie nárzekał: Samem ſie ná ſie przycżynił BierEz Rv.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami: do tego (1), k temu (1); że, iż (2), aby (1)] (3): Dopuść ſie tey Pániey gniewáć A rzkomo niechćiey o nię dbáć: A iać ſie przycżynię k temu/ Zeć ſámá przydzie do domu. BierEz C4; Rzymſka Rzecżpoſpolita iż byłá ták wielka/ niemniey ſie do tego białgłowy przycżyniły/ niż męſzcżyzni. GórnDworz Zv; Przycżyń ſię ábyſmy po rozſtániu z tym świátem/ z tobą y ze wſzytkimi Swiętymi byli/ y P. Bogá nieprzeſtáynie chwálili. LatHar 417.

5. Przygotować się (1): Kazał [Ezop] śię ſługam przycżynić/ By mogli kotá vłápić. BierEz G2v; [Witaicie mili kxiędzowie/ [...] Toć zaiſte goſcie do nás/ Niebywali dáwno v nás. Co dum má byście przyiéli/ Boć my śię nie przyczynili SeklStudent b4].

6. Postarać się, dołożyć starań, włączyć się do działań zmierzających ku czemuś; festinare PolAnt; animum adicere Modrz (18):

przyczynić się do czego (6): BibRadz 2.Par 24/5; BielKron 93v; IEdnoby też trzebá kiedy cżemu cżás przypádnie [...] nadobnie ſie y z żonką y s cżeladką do wſzytkiego przycżynić. RejZwierc 110; áż muśieli ſię niektorzy Ceſárzowie do tego przycżynić/ y tę wieżę z rożney máteryey vbodowáną [tj. niezgodne z sobą uchwały synodów] záſklepić NiemObr 141. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

przyczynić się k(u) czemu (9): BierEz g2; Ze on wielką pilnoſtz cżini o tym: Aby iego poddani w pokoiu byli: By ſie iedno ſami k temu przicżinili. KlerPow 4; SarnUzn A2v; Ieſt tedy śiłá ná ſwiecie tych pánow/ kthorzy s ſiebie wiele pożytku dáć by mogli/ by ſie ku temu dobry goſpodarz przycżynił. GórnDworz Kk2v; RejZwierc B3, 187v, 248; ArtKanc K13. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

przyczynić się w co (1): A tákby was nie pożył nieprzyiaćiel wielki/ Gdyby ſie w to przycżynił Przełożony wſzelki BielRozm 9.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami: do tego (2), k temu (1), o to (1); iż (2), aby, iżeby (2), jakoby ‘aby’ (1)] (5): tedy się przyczyniemy, iż wam opatrzenie będzie dano. Diar 32; BielKron 210; A pánie Boże day/ o co ſie mamy vſtáwicżnie modlić/ y ſámi ſie do tego s pilnośćią przycżynić/ iżeby iego Krolewſka M. tego gwałtowniká [...] mogł potłumić. KwiatOpis B; RejZwierc 155; A wżdy ieſzcże áż do tego cżáſu [...] żadni Senatorowie/ nie ziáwili ſię v nas/ ktorziby ſię do tego ſtátecżnie przycżynili/ iákoby winę słuſzną zá mężoboyſtwo vſtáwili. ModrzBaz 79v; [A tako przyczyńcie się pierwej, abyśmy krola z sobą mieli, a jam gotow ze wszemi inemi przy krolu jechać [na Turki] bez odmowy. PamJancz 66].

W przen (1): Iáko tá dziwna báſztá Krześćijáńſtwá wſzego [tj. Kamieniec]/ Mogłáby być ták mocna bez koſztu wielkiego. Bo tám nieſłycháną rzecż náturá ſpráwiłá/ Gdyby ſie ktemu pilność trochę przycżyniłá. By iedno ledá murek ná gorze ſpráwiono/ A ná dole pobocżne ſtrzelby pocżyniono. RejZwierc 248.

7. W funkcji biernej: Zostać dodanym, dołączonym (4): ták rozumiey/ iż [...] [msza św.] należy oſobliwie ná tych trzech rzecżách [...] to ieſt ná poświącániu/ ofiárowániu y vżywániu/ á naprzod y oſobliwie ná poświącániu/ wſzákoż iednák y przycżynić ſię mogły ceremonie niektore/ y pożytecżnie ſię przycżyniły. LatHar 77, 77, 78.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Commendare, prziczinycz syą BartBydg 31b.

Synonimy: 1. przybyć, pomnożyć się, przyrość; 2. poprosić; 3. pomoc, poprzeć, poratować, wesprzeć, wspomoc; 4. sprawić; 5. nagotować się, narządzić się, przygotować się, sprawić się; 6. postarać się.

Formacje współrdzenne cf CZYNIĆ.

ALKa