Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZYWŁASZCZON

Następne hasło: PRZYWŁASZCZYCIEL »

PRZYWŁASZCZONY (72) part praet pass pf

przywłaszczony, przywłaszczon (67), przywłoszczony (5); przywłoszczony PatKaz III, Murm, BartBydg (2), FalZioł.

przywłaszczony (42), przywłaszczon (30).

Pierwsze a pochylone; w formie złożonej -on- (9), -ón- (2); -on- Mącz (8), -ón- OrzQuin; -on- : -ón- BiałKat (1:1); w formie niezłożonej -on (1) Mącz, -óno (1) OrzQuin, -ono (1) OpecŻyw; przywłoszczony z tekstów nieoznaczających pochyleń.

Fleksja

sg
m	N	przywłåszczony, przywłåszczón	f	N	przywłåszczóna, przywłåszczonå	n	N	przywłåszczóno
	G			G			G	przywłåszczon(e)go
	A	przywłåszczon(e)go		A			A	przywłåszczoné
	I	przywłåszczonym		I			I

pl
N	m pers	przywłåszcz(e)ni
	m an	przywłåszczóny
	subst	przywłåszczon(e)
G		przywłåszczonych
D		przywłåszczonym
A	subst	przywłåszczon(e)
I	m	przywłåszczonymi

sg m N przywłåszczony (9), przywłåszczón (7); ~ (attrib) -ony (6); ~ (praed) -ón (7), -ony (3); -ón RejPs, BielKron (2), Mącz, RejPos (2), RejZwierc; -ony OrzRozm (2), CzechEp. ◊ A przywłåszczon(e)go (1). ◊ I przywłåszczonym (1). ◊ f N przywłåszczóna (13), przywłåszczonå (6); ~ (attrib) -onå (1); ~ (praed) -óna (13), -onå (5); -óna RejPs (2), KromRozm I (2), KromRozm III, KrowObr, WujJud, WujJudConf; -onå Mącz, CzechEp, WysKaz; -óna : -onå RejPos (5:2). ◊ n N przywłåszczóno (9), przywłåszczoné (9); -é (1), -(e) (8); ~ (attrib) -oné (3); ~ (praed) -óno (9), -oné (6); -óno OpecŻyw, WróbŻołt, RejPs, LubPs, RejAp, RejPos, RejZwierc; -oné GrzegRóżn, CzechEp (3); -óno : -oné OrzQuin (1:1), CzechRozm (1:1). ◊ G przywłåszczon(e)go (1). ◊ A przywłåszczoné (2); -é (1), -(e) (1). ◊ pl N m pers przywłåszcz(e)ni (2). m an (praed) przywłåszczóny (cum sb konie) (1). subst przywłåszczon(e) (8). ◊ G przywłåszczonych (1). ◊ D przywłåszczonym (1). ◊ A subst przywłåszczon(e) (1). ◊ [I m przywłåszczonymi.]

Składnia dopełnienia sprawcy: przywłaszczon(y) od kogo (5) KromRozm II, RejPos (2), RejZwierc, StryjKron; przez kogo (1) KromRozm I.

Sł stp, Cn brak, Linde XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów) s.v. przywłaszczyć.

Znaczenia

1. Uczyniony czyjąś własnością a. dany do użytkowania; wzięty (12)
- a. O terytorium: przyłączony (1)
- b. Którego przyłączono do społeczności (1)
- c. [Zapożyczony, przejęty]
2. O którym wyrażono zdanie, że jest czyjąś cechą, przysługuje komuś; czasem będący rzeczywiście czyjąś cechą (12)
- a. Uznany za czyjeś dzieło (4)
  - α. Przypisany osobie dialogu (1)
3. Nadany, udzielony (15)
- Przen: Z którego odniosło się korzyść duchową (zawsze z ofiary Chrystusowej) (2)
- a. O dziele: dedykowany (3)
4. Odnoszący się do kogoś a. czegoś; dotyczący (7)
5. Uznany za czyjeś dziecko (10)
- a. Wzięty pod opiekę, adoptowany, przysposobiony (9)
  - Przen (5)
    - a) O Chrystusie (1)
    - b) O ludziach wobec Boga, Jezusa lub Maryi (4)
6. Wyznaczony, przeznaczony na jakiś cel (13)
- a. Poświęcony (3)
7. Przyrównany, zestawiony (2)
8. Obiecany (1)

1. Uczyniony czyjąś własnością a. dany do użytkowania; wzięty; assumptus, attributus Mącz; usurpatus Modrz (12): Usucapio, Właſność dawnośćią dzierżenia oſięgniona y prziwłaſzczona. Mącz 510d, 432d, 464a; ModrzBaz 105; Dobrá vbogich przywłaſzcżone pomſtę wielką ná łákome obaláią. SkarŻyw 35 marg; [TomZbrudzBrul Num 36/12].

przywłaszczon(y) komu (4): UstPraw Dv; Addicere in servitutem, W niewolą wzyąć. Hinc addictus, Ten który dla yákiego długu yeſt przywłaſzczón ſwemu pánu/ álbo temu który pożycził. Mącz 87a; Tylko áby poććiwie/ á z wyſzſzego grodu [tj. nieba]/ W zyſku nas nie zdawano/ co przywłaſzcżon Bogu. RejZwierc 239v. Cf Wyrażenie.

przywłaszczon czym (1): A to ten ſwyęty papyeż yáſnye wypiſuye Pyotrowę władzą y zwirzchnoſć nád wſſem koſcyołem [...] á iż tá nye ſámemu Pyotrowi ſlużyłá/ ále y [...] papyeżom ſluży/ nye chytroſcyą álbo mocą ich [...] przywłaſſczoná KromRozm III N6v.

Wyrażenie: »przywłaszczony sobie« (1): [sposoby zhańbienia Jezusa podczas męki:] Potrzećie w páwłokę z nátrząſániem/ ná znák przywłaſzcżonego ſobie kroleſtwá oblecżenie. LatHar 318.

a. O terytorium: przyłączony [ku czemu] (1): Krol wroćił záſię Zator Wacſłáwowi Oświęćiḿſkiemu Kſiążęćiu/ pod tą vmową y przyſięgą/ áby zamek Berwald ku kroleſtwu Polſkiemu był przywłaſzcżon BielKron 388.

b. Którego przyłączono do społeczności [ku czemu] (1): A wyzwol ſták ſrogiego więzienia nędznę duſſę moię bo ſnadz gdy to vczyniſz obſtąpią mię z wſſech ſtron ſpráwiedliwi á przebrani twogi ráduiąc ſie zwyzwolenia mego/ á iżem ku ich ſpołecznoſći będąc ſtráconem przywłaſſczon. RejPs 210.

c. [Zapożyczony, przejęty [od czego (= skąd)]: Co ieſt poſt/ piątek/ odzienie/ Od opcych [!] ſtron przýwłáſczone. SeklStudent a4.]

2. O którym wyrażono zdanie, że jest czyjąś cechą, przysługuje komuś; czasem będący rzeczywiście czyjąś cechą [w tym: komu, czemu (11)] (12): A zaż ty niewieſz/ że złoſć ieſſcze ſprzyrodzenia mego ieſt mnie przywłaſſczoná RejPs 76v, 32v; Ascribitur G. Pompeio gloria rei militaris, pompeyiuſowi bywa prziwłaſzczona chwałá waleczna. Mącz 374c; OrzQuin O4v; RejPos 304v; A ták mi powiedz y o drugim imieniu Bożym Iehowáh: o ktorymemći to powiedział/ iż nie może być przywłaſzcżono áni ániołowi/ áni ktorey inſzey rzecży/ procż Bogá ſámego/ á ſyná iego iednorodnego. CzechRozm 52v; gdy záś z tych dwu ſobie rownych/ iednegoż tylko Bogá cżyni (iákoby rowność mogłá być iednemu ſámemu przywłaſzcżona) CzechEp 179; NiemObr 44.

a. Uznany za czyjeś dzieło (4): Aleſmy ſnadz tego niegodni áby ſie ſtego [cudów przy wyprowadzeniu Izraelitów z niewoli] chwałá náſſá mnożyłá ále imieniowi twemu [Boże] ſwiętemu to rácz náwſſem miły pánie wiecznie przypiſáć. A miłoſierdziu twemu ſwiętemu to niechay będzie przywłaſſczono RejPs 169v; wiele ieſt tákowych ktorych tuczy złorzeczeńſtwo [...]. Czegom też y ia ſam ná ſobie właſną experientią doſwiádczył/ iż moich Comentarzow naprzod Láćinſkie iedny de Sarmatia Europaea od inſzego przywłaſzczonych [...] zginęły mi w Choroſcy StryjKron A6; [ZebrzydOdpow g4].

Szereg: »przypisan i przywłaszczon« (1): [Maryja mówi o Jezusie:] kiedym ná weſelu ſnim byłá/ y iemu powiedziálá. Winá niemáią? Izaſz niewiećie/ iáko mię odpráwił [...]? Atzkolwiek to vtzynił [...]/ áby mnie tześć y chwałá niebyłá przypiſaná/ y przywłaſztzoná onego cudá/ ktore on ſam tylko vtzynił KrowObr 154.

α. Przypisany osobie dialogu (1): Abowyem to yeſt właſność y przyſtoyność tákich rozmow [tj. tekstów dialogowych] iż nye záwſſe ſye ták piſſe/ yáko ſluſſnye ma być piſano/ á nye to co onemu ktory piſſe/ ále co oſobye oney ktorey mowá przywłaſſczoná bywa/ przyſtoi KromRozm I A2.

3. Nadany, udzielony; mancipatus Mącz [w tym: komu (11)] (15): Widźiſz że ty w tey obietnicy Przyśięgi Krolewſkie/ iáwnie wyráżone/ one trzy głowne rzeczy/ ná ktorych záwiſło Kroleſtwo Polſkie/ ktore ſą Ołtarz/ Kápłan/ Krol [...]/ á ten lud potym Polſki/ Swiecki/ poſpo/ ſpolity [!]/ iáko ieſt Krolowi przywłaſzczony/ áby tym ludem poſpolitym/ tym mężniey Ołtarzá Swiętego Krol bronił OrzRozm F; Mancipatus, Poddány/ Właſny/ Prziwłaſzczony/ Wzdány Mącz 206a; RejPos 250, 304 marg; A ták iáko ſwięty Páweł nadobnie vcży/ iż co komu przyſtoi to káżdemu ſłuſznie ma być od káżdego ſthanu przywłaſzcżono. RejZwierc 148.

Wyrażenie: »w pożytek przywłaszczon(y)« (4): [ks. Powodowski mówi:] Iż ſłowo to ſyn Boży było ná pocżątku iákoby zákryte v Bogá: wſzákoż było do tego ſpoſobne/ áby zá cżáſem [...] było ſtworzeniu obiáwione/ y w oſobliwy pożytek przywłaſzcżone. CzechEp 159, 160, 186, 256.

Szereg: »aplikowany i przywłaszczony« (1): Namniey ſię nie dźieie krzywdá krwi Páńſkiey/ z ktorey wſzelkie ocżyśćienie náſze płynie/ kiedy też przez ogień cżyścowy ieſt tákowemu ápplikowána y przywłaſzcżona. WysKaz 33.

Przen: Z którego odniosło się korzyść duchową (zawsze z ofiary Chrystusowej) (2):

Szereg: »przywłaszczon i (abo) przyjmowan (a. przyjęty)« (2): Prawdáć ieſt/ że ofiárá Páná Chriſtuſowá bywa przywłaſzcżoná y przyimowaná przez wiárę WujJud 232; WujJudConf 231v.

a. O dziele: dedykowany (3): Gdzież ia więcz iąłem ſobie rozmyſlać komu by ta pracza moia ſluſznie miała być przypiſana [...]. Ale iż tak pan bog racżył mieć aby ona [Anna z Górki] ktorey to miało być ſluſznie przywłaſzcżono zeſzła z tego ſwiata. Iednak [...] WróbŻołtGlab A3v; RejZwierc 240.

Szereg: »przypisany a przywłaszczony« (1): A iż ty kſiąſzki/ ktore właſnie może zwáć źwierciádłem cżłowieká poććiwego [...]/ teraz nowo ſą ná ſwiát wydáne/ nie zdáło mi ſie áby miáły być ſłuſzniey komu przypiſáne á przywłaſzcżone nád zacny ſtan W⟨aszych⟩ W⟨ielmożności⟩ [tj. hrabiów Górków] RejZwierc A2.

4. Odnoszący się do kogoś a. czegoś; dotyczący [komu] (7): OrzRozm Mv; Powiedáią oni [arianie wg Kalwina]/ że tho mieyſce o krwi Bożey Kryſthuſowey [lege: Krystusowi] ſámemu może być przywłaſzcżone/ by iedno drugie Boſtwo w Kryſtuſie nie było ſtánowione GrzegRóżn C2v; przeto położę to/ co téż prawdźiwie nikomu inſzemu/ iedno Krześćijáńſkiému Królowi przywłaſzczóno być może OrzQuin T4v; RejAp 99; Co ſie záś tknie názwiſká drugie^go [tj. Betula]/ [...] o ktorym to śmieią żydowie [...] mowić/ [...] iżby pánience dziewicy/ y nienáruſzoney/ nie mogło być przywłaſzcżone: tedy [...] CzechRozm 129v; CzechEp 296; Nowokrzczeńcy ſłowo krztu y krzczenia w kośćiele zdawná zwyczáyne/ y ſákrámentowi pirwſzemu przywłaſzczone/ śmiele odrzućiwſzy/ ná to mieśce nurzánie [...] podrzućili WujNT 11.

5. Uznany za czyjeś dziecko (10):

przywłaszczon komu (1): A ieſliby brát brátowę żonę poiął/ pirwſzy ſyn ma być nieboſzcżykowi mężowi iey przywłaſzcżon. BielKron 44v.

a. Wzięty pod opiekę, adoptowany, przysposobiony; adoptatus, adoptivus BartBydg, Murm (9): (filius) adoptivus, prziwlosczony, qui in filium adoptatus est BartBydg 251, 5.

Wyrażenie: »przywłaszczony syn« = filius adoptivus Murm [szyk 1:1] (2): Murm 168; Gdy winnego cżłowieka/ ktoremu o gardło idzie/ przywiodą przed Sędziego/ aby go na ſmierć oſądził/ A Sędzia [...] nie iedno że mv onę winę odpvſcza żywotem darvie/ ale go teſz ſobie wezmie/ za Syna ſwego przywłaſzcżonego/ y vcżyni go dziedziczem/ imienia ſwego na wieki. Tym obycżaiem pan bog czyni z nami SeklWyzn b3.

Przen (5):

a) O Chrystusie (1):

Wyrażenie: »przywłaszczony syn« (1): Dyabeł w ſwych vczniách mówi o Chryſtuśie. [...] Chryſtus przywłaſzczónym Synem Bożym ieſt. BiałKat c3v.

b) O ludziach wobec Boga, Jezusa lub Maryi (4):

przywłaszczony komu (1): raczyłes tu dla niego [narodu człowieczego] ſtąpic [...] abys był narod człowieczy [...] wyſwobodził gdziechmy thedy ſprawiedliwye ſą prziwłaſſceni tobie racz ſie nami miłoſciwie opiekac RejPs 213.

przywłaszczony czym [= za pomocą czego] (1): Aczkolwie wſzyſczy wierzączy ſą ſynowie bożi ale nierodzęny/ ale łaſką bożą gdi wierzą ſą prziwłaſczeny SeklKat O2v.

[W połączeniu szeregowym: WiśnOkaz 382 cf »za syny przywłaszczeni«.]

Wyrażenia: »przywłaszczony syn« [szyk zmienny] (1): ktorego [Chrystusa] czyalo y krew nam wſzytkym maryey panny ſynom przywloſzczonym myalo bycz dano na pokarm y na pyczye zyuota uyecznego PatKaz III 91v; [BiałPos 96].

»przywłaszczone synowstwo« (1): Gdy go [Boga] ábowiem wyznawamy Oycem [...] á nie tylo przywłaſzczoné ſynowſtwo wyznawamy: ále bráterſtwo z iednorodzónym Synem Bożym BiałKat 198v.

[»za syny przywłaszczeni«: w ktorey Krwi drogiey [wierni pańscy] ocżyśćieni [...]/ y zá Syny przez Syná Bożego Páná iednaczá ſwego przywłaſzcżeni/ policżeni/ y przijęći ſą. WiśnOkaz 382 (Linde s.v. przywłaszczyć).]

6. Wyznaczony, przeznaczony na jakiś cel (13):

przywłaszczon(y) komu, czemu (7): KromRozm I I2; Są drugye przykazánya [...]: ktore przykazánya zową ceremonialia/ to yeſt/ obrzędne. Ty właſnye ſámym żydom ſlużyły y to nye wſzem [...]. Ale oſobam/ myeyſcom/ y czáſom pewnym y inym okolicznoſcyam od Bogá ſámego przywłaſſczone/ á yákoby przywyązáne były KromRozm II k4; IZ thá ſwięta Ewányelia ieſth przywłaſzcżona dziſieyſzey niedzieli/ ktorą zową Adwentus/ to ieſt przyſcia Páńſkiego/ ieſt tá przycżyná/ iż [...] RejPos 1, 151, 286v, 287, 291v.

przywłoszczony na co (1): Włoſnoſci the^go ziela [świetlika] ſą nawięcey prziwłoſzcżone na lekarſtwa ocżo^m. FalZioł I 49c.

przywłaszczon za co (1): Iż orzeł yeſt właſnye przywłaſzcżon zá Herb á zá Klenot Krolom/ Kſiążętom/ á przełożonym ſwiátá tego. RejPos A2.

Ze zdaniem celowym (1): DZyeń dziſieyſzy ieſt przywłaſzcżon y wyzwolon od zboru á od koſciołá ſwięthego krześćiáńſkiego/ ábychmy weń obeſzli y roſpomnieli ſobie powołánie á przeźrzenie/ ſpráwy y żywot Mácieiá s. RejPos 286v.

a. Poświęcony [komu] (3) : Aganippe, Zrzodło ták rzekące w Boecii Boginiam prziwłaſzczone. Mącz 5c.

Szereg: »przywłaszczony a (i) poświęcony« [szyk 1:1] (2): Lucus, Piękny á weſoły lás Też poſwięcony á prziwłaſzczony lás któremu Bogu ku czći. Mącz 198c, 2c.

7. Przyrównany, zestawiony [czemu] (2): OpecŻyw 187; á to żeglárſtwo [w metaforze w Ps 107] właſnie może być przywłaſzcżono ſwiátu burzliwemu LubPs Y5 marg.

8. Obiecany [komu] (1): Nákłonił (ſyn Boży) niebá y zſtąpił: to ieſt [...] przyiął cżłowiecżeńſtwo [...]. Zá tym dokłáda Dawid: á ćmá pod nogámi iego: przez co rozumie to záćmienie Pánnie Máryey przez Aniołá przywłaſzcżone [Luc 1/35] etc. CzechEp 161.

Synonimy: 2. przyczytany, przypisany; 4. przypisany; 5.a. przysobny, przysposobiony, przysposobny; 7. przyrownany.

Cf PRZYWŁASZCZYĆ