[zaloguj się]
[pdf]

PUSTYNIA (239) sb f

pustynia (9), pustyni (1) Leop [oboczność dotyczy tylko N sg].

a pochylone.

Fleksja
sg pl
N pustyniå, pustyni pustynie
G pustyni(e)j, pustyni(e), pustyni pustyń
D pustyni(e)j, pustyni
A pustynią pustynie
I pustynią pustyniami
L pustyni, pustyni(e)j pustyniach

sg N pustyniå, pustyni (10). ◊ G pustyni(e)j (9), pustyni(e) (7), pustyni (3); -(e)j Leop (3), BibRadz, SkarŻyw (4), WujNT; -(e) WysKaz, SkarKaz; -i GrabowSet; -(e) : -i BudBib (4:1), BudNT (1:1). ◊ D pustyni(e)j Leop (2), pustyni (1) BibRadz. ◊ A pustynią (40). ◊ I pustynią (15). ◊ L pustyni (55), pustyni(e)j (11); -i : -(e)j Leop (1:5), BibRadz (1:1), SkarŻyw (12:4), WujNT (2:1). ◊ pl N pustynie (9); -e (3), -(e) (6). ◊ G pustyń (4). ◊ A pustynie (27); -e (1), -(e) (26). ◊ I pustyniami (8). ◊ L pustyniach (38); -ach (23), -åch (14), -(a)ch (1); -ach Leop, BibRadz (5), RejPos, WujJud, KlonŻal, GrochKal, WujNT (2), SkarKaz; -åch BudBib, StryjKron (3), KochPieś, SarnStat; -ach : -åch MurzNT (1:1), LubPs (1:1), BielKron (4:1), KochPs (1:3), SkarŻyw (2:1), PowodPr (1:1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

1. Obszar wyludniony, niezamieszkały lub rzadko zamieszkały, pustkowie, odludzie; często: miejsce przebywania pustelników; desertum (deserta) Vulg, PolAnt, Calag, Cn; solitudo Vulg, PolAnt, Calep, Cn; eremus Mymer, PolAnt, Cn; desolatio Vulg, PolAnt; sola terra, vastitas Mącz, Cn; tesca (tesqua) Calep, Cn; locus desertus HistAl; terra deserta Vulg; sola loca Cn (219): Mymer1 5v; HistAl Iv; MurzNT Luc 1/80, 5/16, 8/29; KrowObr 134v; Dla gniewu Páńſkiego niebędzie w niey [ziemi chaldejskiej] mieſſkano/ ále wſſyſtká będzie w puſtynią obroconá Leop Ier 50/13, Ier 4/7, 44/22, 50/23; ábowiem Nef ſtánie ſię puſtynią/ á opuſthoſzę ie iż w nim nikt mieſzkáć nie będźie. BibRadz Ier 46/19; Wyćiągnę rękę moię nád Edom/ á wyſiekę z niey ludźi y dobytki/ Vczynię ią puſthynią od Themán áż do Dedán BibRadz Ez 25/13, Lev 26/22, Ier 33/10, Ez 14/15, Zach 7/14, Luc 1/76[80], 5/16; Kthorzy [więźniowie] z więźienia wyſzedſzy [...] wśi ná Podláſzu ięli oſiádáć/ gdzie przed tym puſtynie były. BielKron 371, 136, 297v; Mącz 313d, 476b; Y ácżkolwiek onych pierwſzych wiekow poki [mnisi] ná puſtyniách mieſzkiwáli/ [...] ludźi Chrześćijáńſtich [!] doſyć bywáło miedzy nimi WujJudConf 144v; oto idzie/ y ruſzenie wielkie ziemie połnocney/ áby położyło miáſtá Iehudſkie puſtynią/ (y) mieſzkániem ſmokow. BudBib Ier 10/22, Ier 25/9, 12, 51/62, Ez 25/13, 33/27; gdźie mieyſcá ták ſuché/ gdźie prze ſuchość drugdźie odłogiem źiemiá/ zátym y puſtynie/ tylko beſtijam á ptáſtwu mieſzkániém ieſt właſnym. Oczko 7v; KochPs 152; drudzy [tj. wcześni chrześcijanie] ſie od ludzi kryli/ tułáiąc ſie popuſtyniách [!]/ [...] po gorách y dziurách ziemnych SkarŻyw A5v; [św. Antoni] pocżął o doſkonálſzych poſtępkách w ſłuſzbie Bożey myſlić/ y ná táką ſię puſtynią vdáć/ gdzieby o nim nikt niewiedźiáł [!]. SkarŻyw 56; [św. Chryzostom] Będąc w oney zakonney ſzkole cżterzy látá ná ſzcżerey puſtyni ſam ieden/ ſtrawił záś lat dwie SkarŻyw 86; Ale S. Benedict ſławy ſię ludzkiey ſtrzegąc: [...] ná puſtynią ſię/ ktorą Sublakus zową/ ośm mil od Rzymu vdał. SkarŻyw 249; [św. Antoni] z ſtrony ſwey wolałby był komorkę na puſtyni/ niſzli kázálnicę w kośćiele. SkarŻyw 543, 35 [2 r.], 50, 51, 56, 58 (32); A ten [...] Publius Libo [...] ſłyſząc o puſtyniach w pułnocnych ſtronách/ vmyſlnie ſzukáiąc ſobie wolney oſady/ w te ſtrony gdzie dziś Zmodź/ Pruſowie [...] przyżeglował StryjKron 41, 46; BielSjem 18; Niechay mię wilcy pożrą w téy głádkośći/ A po puſtyniach roznioſą mé kośći. KochPieś 8; GórnRozm L4; Calep [991]a, 1059a; GrochKal 3; GórnTroas 55; WujNT 130, Luc 1/80, 5/16, 2.Cor 11/26; SarnStat 87; PowodPr 10, 52; Ktoż ſzczęśliwſzy: ten co rychło doiedźie/ czyli ten co ſię po morzu y wiátrách długo włoczy/ y po puſtyniách błądźi? SkarKaz 422b, 577b, 609a; SkarKazSej 706a; KlonWor 25, 48; [ale z pustyn z samego Nizie kilka tysięnczy Kozakow [...] wyszło y temi pustyniamisz idącz miasteczko wołoskie Iurgiow [...] w targ wpadly CorfusDocum 1594 nr 197, 197].

pustynia czego [= będąca czym] (1): w dálekich á głębokich puſtyniach láſow dla ſpokoyney chwały Chriſtuſowey wiele Chrzeſćian mieſzkáło StryjKron 150.

W połączeniu z nazwą (5): ále gdy [św. Wilhelm] widział ich niepoſłuſzeńſtwo/ á inákſze myſli/ niżeli [...] ſługom bożym przyſtoi/ poſzedł od nich/ ná iednę gorę w inſzey Puſtyniey/ Pruno názwáną SkarŻyw 167; Wychodząc Romualdus z Tyburu/ [...] wroćił ſię ná puſtynią Pereum/ gdzie pierwey mieſzkał SkarŻyw 573, 167, 168, 453.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy (3): oſádźiłem ia tobie Krolu Podolſkie puſte kráiny/ nápełniłem ludźmi/ oraczmi/ Miáſteczki/ Wśiámi Ruſkie puſtynie OrzRozm R4; WierKróc A4; KlonŻal B3; [O Podolſkich puſtiniách/ zá iákiegoby Páná prędzey oſieść mogli/ iedno za Moſkiewſkiego/ bacząc to iako on źiemię ſwą opatruie Sentencja C4, D].

W połączeniach szeregowych (2): BielKron 355v; Krzyſz noſząc święći zakonnicy pożegnawſzy świát/ z wielkim weſelim y ochotą wpuſtyniach [!]/ po gorach/ wiáſkiniach [!]/ y wdziurach [!] ziemnych/ mięſzkánie ſobie obieráli. SkarŻyw 399.

W porównaniach (2): Leop Is 27/10; Máią być kośćioły náſze iáko puſtynie/ w ktorych ludźi nie máſz SkarKaz 609a.

Zwroty: »pustynie osadzać« [szyk zmienny] (2): Zwłaſzcżá gdy to ieſt wola krolá głownieyſzego. [aby każdy pan] Twárde mieyſcá opatrzał/ oſadzał puſtynie RejWiz 71v; BielKron 340v.

»w pustyniach, [na pustyni] osieść (a. [zasieść]); pustynie osiadać« (1;1): Niektorzy [Litwini] w puſtyniách nád morzem oſiedli gdzie dziś Zmodź i Liwláńći. BielKron 358v; Gdy [złoczyńcy] ośiędą poſády/ pożytecżniey będzie. Dáć zwoleńſtwo káżdemu puſtynie oſiádáć BielSjem 18; [Diar 1566 34; iż się mieli rewizorowie dowiedzieć, jeśli na pustyni ta wieś zasiadła LustrRus II 186].

Wyrażenia: »głęboka (głębsza) pustynia« [szyk 4:2] (6): Tám tedy [św. Antoni] ná puſtyni oney głębokiey/ puſtki ſtáre pełne wężow y zmijow nálaſwſzy: wnich ſię zámknął SkarŻyw 57; przemieſzkawſzy pięć lat w oney puſzcży Murońſkiey/ prágnął ieſzcże wietſzego pokoiu y puſtyniey głębſzey SkarŻyw 471, 50, 57, 167; StryjKron 150.

bibl. »głos wołającego w pustyni« [o św. Janie Chrzcicielu] (2): Głos wołáiącego w puſtyni [vox clamantis in deserto]: Gotuyćie drogę páńſką/ proſte cżyńćie śćieżki iego. BudNT Mar 1/3 [przekład tego samego tekstu] LatHar 684.

»pustynia od ludzi« (1): bo niektorzy [Turcy] mieſzkáią w puſtyniách od ludzi/ áby ſie thák ſwiętſzemi zdáli BielKron 260.

Szeregi: »lasy a pustynie« (1): Piſzą o niey [Zenobii] iż z młodych lat ſwoich chcąc záchowáć cżyſtość ſwoię do śmierći/ w leſiech á puſtyniach mieſzkáłá/ chroniąc ſie z ludźmi obcowánia. BielKron 153v.

»puszcza i pustynia« (1): Y kthore [Żydów] zgromádźił z rozlicznych źiem [...]. Gdy ſię tułáli po puſzczy y po puſtyni [in deserto in solitudine] bez drogi/ á nie náleźli miaſtá ku mieſzkániu. BibRadz Ps 107/4.

Przen (3): Azażem ia [tj. Bóg] zoſtał táką puſtynią ludowi ſwemu/ ábo źiemią opozdźiáłą ábo nierodzayną? PowodPr 18.
a) O szeolu (1): To mowi Pan Bog Tyrowi [...]: ſtárgnę ćie z temi ktorzy z ſtępuią do ieźiorá do ludu wiekuiſtego: y poſádzę ćie w źiemi oſtátecżnieyſſey/ iáko puſtynie ſtárádawne [BT: w krainie podziemia, w wiecznej pustyni] z temi kthorzy bywáią prowádzeni do ieźiorá Leop Ez 26/20.
b) O niebie (pustym po strąceniu zbuntowanych aniołów) (1):
Zwrot: »pustynie osadzić« (1): Strąćił go [Bóg Lucyfera] y z rotámi thu ná ty niſkośći [...]. A cżłowiká nędznego ná tho był náſádził/ Aby ony puſtynie im [= nim] záſię oſádził. RejWiz 116v.
a. Większy obszar, suchy, pozbawiony roślinności lub porośnięty bardzo skąpo; pustynia; suchy step (najczęściej w okolicach Ziemi Świętej) (103): A przemienił puſtinie w ſtawy wodne/ á ziemię ſuchą przemienił w wyſzcie wod. WróbŻołt 106/35, 64/13, 106/33, kk8; LubPs G4v, X3v [2 r.], Y5v, dd5; Leop Gen 21/20, Ex 13/20, Deut 2/1, Ios 12/1, 3 (11); obrocę puſthynie w ieźiorá wod/ á źiemię ſuchą w wody ćiekące. BibRadz Is 41/18, Gen 14/6, Ps 102/7, Ioel 4/19, Mal 1/3; BielKron 269v [2 r.], 279v; RejPos 60v; Bo cżterdzieśći lat chodzili ſynowie Izráelowi wpuſtyni BudBib Ios 5/6; bo wyniknęly wpuſzcży wody á rzeki w puſtyni. BudBib Is 35/6, Gen 36/24, Ex 15/22, Num 10/31, 14/22, 29 (24); BiałKaz Mv; BudNT Matth 11/7, 15/33, Mar 1/4, Ioann 3/14, 6/31 (11); Calag 578b; Kiedy záś [Bóg] chce/ puſtynią w piękną rzékę mieni/ Y piaſek w łąkę pełną ſtrumieni. KochPs 166, 93, 97, 117, 118, 151, 161, 199; SkarŻyw 50; LatHar 347; WujNT Matth 15/33, Luc 8/29, Ioann 11/54, Apoc 12/6, 14; Kiedy Zydzi ſzli do źiemie obiecáney wołáli y krzycżeli mowiąc: Iż żiemiá oney puſtynie zła byłá/ bo áni figow: áni iábłek gránatowych nie rodźiłá WysKaz 11.

W połączeniu z nazwą (5): Był nieiáki mąż ná puſtyniey Maon: á imienie iego ná gorze Kármelu Leop 1.Reg 25/2, Gen 21/14, Ios 18/12, Ps 28/8; Y ruſzyli ſię ſynowie Izráelowi vfámi ſwemi zpuſtynie Synái BudBib Num 10/12.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy (11): BibRadz I 431a marg; Iáko roſkazał Iehowá Moiżeſzowi/ ták ie policżył wpuſtyni Synaſkiey. BudBib Num 1/19, Num 1/1, 10/12, 3/8, 11, 12 (9); Ná głos páńſki z obłoków ognie wyſkákuią/ Puſtynie drżą Arábſkié KochPs 40.

Wyrażenia: »pustynie bezwodne, suche« [szyk 1:1] (1:1): Potym tenże [Aleksander Wielki] gdy przez puſtynie beswodne ćiągnął/ woyſko/ y on ſam prágnienim vmierał/ [...] OrzRozm N3v; Tym [Mojżeszowi i Aronowi] gwóli wodę lały twardé krzemienie/ A po ſuchych puſtyniách ćiekły ſtrumienie. KochPs 159.

»piaszczyste pustynie« (1): A pan rękę ſwą podnioſł/ że támże w piaſczyſtych Puſtyniach poléc mieli/ y w górách ſkáliſtych. KochPs 161.

Szereg: »puszcza i pustynia« (1): ROzráduie ſię puſzcża y puſtynia [desertum et solitudo]/ rozweſeli ſię też opuśćiáłość/ y zákwitnie iáko roża. BudBib Is 35/1.
W przen (2): BEdzie ſie weſelić puſta y bezdrożna/ y rozráduie ſie puſthyni/ á zákwitnie iáko Lilia. Leop Is 35/1; BudBib Is 35/1.
2. Miejsce zasłonięte, niewidoczne (3):

W przeciwstawieniu: »pustynia ... miejsce jawne« (1): ktory [św. sakrament] nie dopiro tych oſtátnich czáſow/ ále záwſze v Kátholikow; y nie ná puſtyniách/ ále ná mieyſcách iáwnych we wſytkich kośćielech chowáią WujNT 174.

Przen (2): Nágim/ [...] ty władnieſz [...] odźieniem [...]/ Głodem ginę/ śrzod tey tu ſtráſzney puſtyni/ Tyś pokarm/ pośilić rácż/ chlebie iedyny. GrabowSet O3.

pustynia czego (1): Niechać go [Chrystusa] oni [fałszywi prorocy] vkázuią iáko chcą ná tych puſtyniách omylnych náuk ſwoich. RejPos 261v.

3. Bardzo sucha ziemia, gleba nienadająca się do uprawy (1): [ku ktorey głębokośći [ziemi wilgotnej i ciepłej] nie może prześć żadne nacżynie oránia álbo wzrywánia/ á ták y náśienie nie może mieć rozmnożenia. Przeto tákową źiemię zową puſtyniámi. Cresc 1571 92 (Linde); GrabZdanie I.]
[Szereg: »pustynia albo płonina«: przeto tákową [ziemię] zową puſtynią álbo płoniną/ iż ieſt opuſzcżona/ gdy tám nic niebywa tylko piáſek á ſłoniáwy Cresc 1571 93 (Linde).]
a. Wyschnięte łożysko, koryto rzeki, strumienia (1): [ludzie pogardzani] Mieſſkáwáli ná puſtyniách ſtrumieniow [in desertis ... torrentium BPal; W zboczach doliny potoków]/ y w źiemnych lochách Leop Iob 30/6.
4. Miejsce nienadające się do zamieszkania, nieprzyjazne człowiekowi (1): Inhospitus, Quod hospitio aptum non est, aut commodum vel propter asperitatem incultum loci statum – Mieſcze do mieſzkanią niebespiecznę/ puſtinią. Calep 537a.
5. Pole leżące odłogiem, nieuprawne; ferus ager Cn (4): Za co [zasługi wojenne] [...] ieſt opátrzón [Podbielski] Wióſką Sérkowczyzną/ potym pode Pſkowem puſtynią Bezſolicą práwem dożywotnym SarnStat 450 [idem 1209]; A iże nikt nie ma bráć y ná polách, y w puſtyniach żywnośći. SarnStat 679, 1209.
Zwrot: »pustyniami stać« (1): Ieſzcżeć mury ná źiemi leżą powálone/ Y polá do tey doby puſtyniámi ſtoią KochOdpr B4.
6. [Ruiny domu, domostwa: A tułáiąc ſię niech tułáią ſynowie iego/ y niech żebrzą/ á (niech) ſzukáią puſtyń ſwoich [quaerant de desertis suis BT; ze zniszczonych swych domów niech będą wygnani]. BudBib Ps 109[108]/10 (Linde).]
7. [Puste miejsce wewnątrz czegoś:
a. Gdzie gromadzi się woda: á záśię ná wierzchu [ziemi] nie może być zbytnia ſuchość/ ábowiem wilgotá ktora ieſt w puſtyniach wnętrznych vſtáwno wychadza ná wierzch. Cresc 1571 136.
b. Wnętrze formy odlewniczej: á gdy glina vſchnie choć v ogniá/ cżopek on oſłábieie/ y da ſie wyiąć/ obroćże oną dźiorką nádoł/ á przymkni w ogień/ tedy on woſk ze wſząd wyćiecże/ á ty w onę puſtynią wley co chceſz SienHerb 604b.]
8. Stan odosobnienia, odgrodzenia się od ludzi, samotność, życie w samotni; anachoresis, eremus, secessus Calep (6): Acżkołwiek ſię też mnie niezda podleyſzym ten być/ ktory miedzy wielką tłuſzcżą ludzi/ puſtinią/ y pokoy wſprawach ſwoich záchować może KwiatKsiąż G3v; á żeby lepiey było náſladuiąc Pawłá puſtelniká [...]/ ták wielkiego vrzędu kapłáńſkiego zaniecháć/ a wpuſtyni ſię więcey kocháć. SkarŻyw 471; Calep 66b; SkarKaz 514a, 609a.

W połączeniu szeregowym (1): Oni [dawni doktorowie] poſtem/ powśćiągliwośćią/ bezżeńſtwem/ klaſztormi/ puſtyniámi/ y vmartwieniem ćiał ſwoich/ do mądrośći y táiemnic Bozkich przychodźili SkarKaz 43b.

9. Puszcza (2): [Ku temu młynowi tenże młynarz ma potrzebę rolej, którą rozkopał po pustyniach borowych LustrPom 180.]

W połączeniu szeregowym (1): Láſy/ Puſtynie/ Rzeki/ Ieźiorá/ błotá/ wody/ v nich [w Księstwie Moskiewskim] wielkie/ przeto tám trudny przeiazd ná ćięſzkich koniech. BielSpr 66v.

Szereg: »lasy, pustynie« (1): Krol z rádámi ſwymi tę rzecż [tj. propozycję przymierza] rozbierał ná obie ſtronie/ bacżąc mieyſcá ſzkodliwe w ćiągnienie/ láſy/ puſtynie: drugie iż źimá záchodźiłá BielKron 406v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]
10. [Prawdopodobnie: Obszar dotychczas dziki, wzięty pod uprawę i zasiedlenie: na którą [wieś] listy ukazowali w Warszawie na 50 grz. na pustynią wynnikowieczkiey Wsi Liszohorczach zapisanych. LustrRus I 173, 178, 224; Dożywocia dawać, na pustynie osobne baczenie mając Diar 1566 39; ktorzy [kozacy] z więźienia wyſzedſzy pocżęli robić/ śiać/ oráć/ kopáć/ y goſpodáŗſwem żywnośći nábywáć/ [...] á ſtąd ná Podláſzu ięli ośiádáć/ gdźie przed tym puſtynie były. BielKron 1597 216.
Zwrot: »na pustyni zasieść«: Tak jako ukazowano przywilej na sejmie Warszawskiem na tę wieś i dano na rewizyją, jeśli na pustyni ta wieś zasiadła LustrRus I 175.]
11. n-loc Tłumaczenie nazwy Araba, tj. wgłębienie pustynne ciągnące się od Morza Martwego do Akaby nad Zatoką Elamicką (3): Y przerwano miaſto/ á wſzytcy mężowie walecżni vćiekli/ y wyſzli z miáſtá w nocy drogą brony [...]/ á Chasdymowie (byli) v miáſtá w około/ y poſzli drogą puſtynie [per viam solitudinis]. BudBib Ier 52/7; BibRadz Ier 52/7.
Zestawienie: »Strumień Pustynia« (1): Oto wzbudzę przećiw wam narod [...] kthory was ogárnie od weśćia Hemáth/ áż do ſtrumieniá puſtyniey [ad torrentem deserti; BT: aż do potoku Araby] BibRadz Am 6/14.

Cf PUSTKA, PUSTNOŚĆ, [PUSTOĆ], PUSTOŚĆ, PUSZCZA, [PUSZCZYNA], 2. PUŚCIZNA

LWil