[zaloguj się]
[pdf]

KROTOFILA (245) sb f

krotofila (141), krotochwila (102), krotofiła (2); krotofila PatKaz III, RejPs, RejJóz (4), HistAlHUng (3), BielKom (14), GroicPorz, OrzRozm, BielKron (26), BielKronCies, RejZwierc (74), PaprPan, WerGośc, BielSjem, GrochKal, SkarKaz; krotochwila BierEz, FortCnR, FalZioł (5), BielŻyw (2), GlabGad (2), BierRozm (2), RejWiz (28), KwiatKsiąż, SienLek (2), GórnDworz (18), HistRzym, BielSat (2), KochJez, KochFrt PudłFr (2), ArtKanc (2), BielRozm, Calep, KochPij, RybGęśli, SarnStat, PowodPr, PaxLiz (2), KlonFlis, KochEp; krotofiła BibRadz; krotofila : krotochwilą RejRozpr (1 : 1), RejZwierz (2 : 2), Mącz (2 : 8), RejPos (3 : 5), BielSpr (1 : 2), StryjKron (1 : 1); krotochwila : krotofiła RejAp (2 : 1).

-chw- (100), -chf- (2), -f- (140), -ph- (3).

Oba o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl
N krotofila krotofile
G krotofile krotofil
D krotofili krotofilåm
A krotofilę krotofile
I krotofilą krotofilami
L krotofili krotofilåch
V krotofilo

sg N krotofila (45). ◊ G krotofile (50). ◊ D krotofili (9). ◊ A krotofilę (25). ◊ I krotofilą (6). ◊ L krotofili (12). ◊ V krotofilo (2). ◊ pl N krotofile (40). ◊ G krotofil (14). ◊ D krotofilåm (2). ◊ A krotofile (25). ◊ I krotofilami (7). ◊ L krotofilåch (8); -åch (6) RejZwierz, BielKron, RejPos (2), RejZwierc (2), -ach (1) RejWiz, -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

1. Zabawa, rozrywka, biesiada; gra towarzyska; ludus Mącz, Cn (105): ná on cżás Krolowie/ Zádawáli gadki ſobie: Z krotochwile to dziáłáli/ Iż ie ſobie wykłádáli. BierEz F3; FalZioł V 65; FalZiołUng V 119v; BielŻyw 123; BierRozm 8; RejRozpr G2; BielKom G3v; Azaſz to nie pięknieyſza bywa krotochwilá/ Sieść ſobie s kilkiem oſob kiedy wolna chwilá. Y mieć ſobie nie wrzeſzcżąc pocżćiwe rozmowy RejWiz 17, 16v, 21; TO też zá krotofilę/ zacni pocżytáią/ Gdy rowni w obycżáioch/ poſpołu bywáią. Rozmow/ bieſiad vcżćiwych/ pyęknie vżywáią/ A wſzyſtko miáſto gniewu/ w żárty obracáią. RejZwierz 134v; OrzRozm 14; BielKron 28, 144v; niemamy im wzbrániáć/ gdy ſię pod czás ſwobodnymi będąc/ poczćiwemi krotochwilámi czieſzą. KwiatKsiąż F; Byłá nieyáka krotochwilá v ſtárych yeden mżał á drugi vkazował palce, mowiąc/ gaday wiele ich. Mącz 220c, 198d; SienLek 30; A zaby ſie nie mogłá náleść iáka ina krotochwilá/ nie tá vſtáwicżna kárty? GórnDworz B8v; Otoż chociażby dworzánin był ták ſtárym/ iżby mu áni taniec/ áni muzyká/ áni ine thákowe ku krotochwili rzecży nie przyſtały/ iednák [mógł wniść w łaskę pańśką] GórnDworz Kk4, E3v, H6v, Ii2v; Y były gody po wſzem mieśćie/ z rozlicżnymi krotochwilámi. HistRzym 27; BielSat C4v; żadney godzinki nie opuśćił/ áby był iákiey ſproſney á nieuććiwey krotofile nie wymyſlił ku dobrey myſli ſwoiey. RejZwierc 102v; w thákich krotofilach cżáſem śilna ſimulácia bywa. Tobieć ſie zda iż weſoł/ á tám niewieſz dáley co pod pokrywką wre. RejZwierc 165, A6v, 72v [3 r.], 77v, 107, 110 (20); Co ſie im lepiey podoba? rąbánie laſu/ gdzie krotochwilá/ zdrowa/ cżyli tá kołácya gdzie brzuch obćiążeie? BielSpr 49v; PaprPan Q4; PudłFr 13; Gdźie vcho ſkłonię/ ieſli ſie nie mylę/ Słyſzę tryumphy/ ſłyſzę krotofilę: Brzmią wdźięcżne Lutnie/ złote Cytry: zgołá/ Káżda Muzyká w Polſzcże dźiś weſołá. GrochKal 18; RybGęśli C4; SkarKaz 80a.

W połączeniach szeregowych (6): BielKron 104, 161; Poſpolicie więc po iákim zwycięſtwie tedy też ludzie vżywaią triumphow/ weſela/ á krothofił ſwoich RejAp 94; [dworzanin] towárzyſtwá/ żártow/ krothochwile/ tańcu/ y inych pociech s chęcią pomoże GórnDworz E4, M4; RejZwierc Bv.

Fraza: »przyjdzie [co] za jednę krotofilę« = uda się [co] łatwo zrobić (1): Ieſli też nieprzyiaćiel wálnie ktobie ćiągnie/ bes wſzelkich fortelow potkáć ſie z nim łácno [...] kiedy maſz ludźi ſpráwne y gotowe przyidzieć to zá iednę krotophilę BielSpr 20.
Zwroty: »stroić krotofile« (3): BierRozm 7; Náleźli żonę Tárquiniuſá młodego z inemi ná gámrácyey ſtroiąc krotofile/ goduiąc y nápijáiąc ſie dobrze BielKron 104; RejAp 176v.

»uży(wa)ć krotofil« [w tym: w sg (7)] [szyk zmienny] (18): bądz zawżdy myſli weſołey/ vżyway krotochwil z towarzyſtwem, weſel ſie ſluſznie/ gri maiącz z nimi/ ſzachy/ warczaby FalZioł V 65v; RejWiz 44 v, 54v, 100; RejZwierz 134v; BielKron 126v; RejAp 94; RejZwierc 60, 61v, 107, 109, 144v [3 r.], 162, 165; StryjKron 762; znimić ieſt miło być/ á krotochwile vżyć. ArtKanc S4.

Szeregi: »biesiady, (a, i) krotofile« [w tym: w sg (5)] [szyk 11 : 2] (13): Możeſz vżyć krotochwil y bieſiad pocżćiwych/ Lepſzych niżli zá onych cżáſow niewſtydliwych RejWiz 44v, 17, 43, 66v, 67, 103v; [chłop] mnimał áby ten ktho tháńcuie/ ábo ſie miłośćią para/ vderzyć nie vmiał/ ábo żeby żołnierzewi bieſiádá/ á krothochwilá viąć co godnośći miáłá. GórnDworz D6V; Azażby nie lepiey pobożney/ pomierney/ poććiwey/ á nie ożárłey bieſiády y krotofile vżyć? RejZwierc 60, 109, 114v, 144v; żadna bieśiádá/ żadna krotochwylá bez pijáńſtwá być niemoże KochPij Cv; W tym przykazániu obrażáią też ieſzcże Bogá biesiády y krotochwile/ ktorych náſzá Polſká ieſt pełna. PowodPr 74.

»krotofila, (a) dobra myśl« [szyk 1 : 1] (2): boimy ſie áby nam ták bárzo ſwiátá nie omierźiła/ żebychmy iuż áni krothofile żadney/ áni dobrey myſli żadney vżyć nie mieli RejZwierc 162; WerGośc 230.

»igra(nie) i krotofila« [w tym: w pl (1)] (2): Miernie sobie gody stroją, A truciny się nie boją. Igrania i krotochwile Stroją z sobą często mile BierRozm 7; SarnStat 620.

»bez (wielkiej) prace(j) (a. trudności) a na poły z krotofilą [co czynić a. co być może]« (3): A máłyſz tho pożytek ſobie może poććiwy cżłowiek bez wielkiey prace á nápoły s krotofilą vcżynić RejZwierc 109, 109 [2 r.].

»rozkoszne czasy i krotofile« (1): roſkoſznych cżáſow y krotofil ſwych w ſwoim onym pomiernym a w ſpokoynym żywocie poććiwy cżłowiek może ſnádnie vżić. RejZwierc 107.

»rozkoszy a krotochwile« (2): [widamy] v bogacżow ſwiátá tego/ iákie oni ſobie roſkoſzy á krotochwile ſtroią w páłacoch álbo w oſiádłoſćiach ſwoich. RejAp 176v. Cf »dla rozkoszy a dla krotofile«.

»tańce i krotochwile« (1): długo káżdego dniá tańce y krotochwile rozmáite/ gonitwy/ ſzermowánia/ y inſze Rycerſkie igrzyſká były ſpráwowáne. StryjKron 727.

»wesele a (albo, ani, i) krotofila« (3): cżaſu weſſela albo krotochwile iż ſiła przyrodzona rozchodzi ſie po cżłonkach dla tego nie dopuſzcża w głowę wſtępować dymom z ktorich ſpanie pochodzi GlabGad K5; RejPos 323v; RejZwierc 144v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 1 r.].

»zabawienia (a. zabawy), (albo) krotofile« (2): nielituy pracey dla rzeczy poſpolitey [...] odłoż ſwoie niepotrzebne zábáwienia álbo krotofile ná máły czás ná ſtronę GroicPorz C3; wſzytki zábáwy/ wſzytki krotochwile zdádzą ſie im [starym ludziom] nieſmácżne/ nikcżemne GórnDworz H6v.

Wyrażenie przyimkowe: »dla krotofile« (9): RejWiz 126; [Borzywoy] iednego cżáſu z cżeladzią iechał dla krotofile ná łow BielKron 322v; Pyroboli, Puſzki ogienne które wzgorę dla krotochwile puſzczáyą. Mącz 334a, 242b; GórnDworz K7v, Bb8v; Bo á co mu potym [...] iáko Vlixes pływał/ álbo co Helenká broiłá/ ábo co Penelope cżyniłá/ ácż to potym powoli gdy ſie iuż cżego inſzego poducży nie wádzi ſobie dla krotofile cżytáć. RejZwierc 12, 200.
~ Szereg: »dla rozkoszy a dla krotofile« (1): nie cżytay ſobie piſmá ſwiętego iáko fábuł tylko dla roſkoſzy á dla krotofile ſwoiey/ ále ſobie pilnie vważay á rozważay RejZwierc 206. ~
2. Radość, wesele, uciecha, przyjemność, rozkosz; deliciae, oblectatio Mącz, Cn; delicium Calep (92): Vcżennici lepak iego [Platona] wnicżim krotochfile niemieli, iedno w tim cżegoby ſie vcżyli BielŻyw 80; Takim potrzeba aby ſie dobrze chowali w piciu w iedzeniu rzecży ciepłych y ſmacżnych, takież w krotochwili, opczowania miedzy ludzmi. GlabGad L7; RejRozpr Fv; RejJóz N3, P6v; wſzytcy w obec radzi ſye tych rzecży długo dzierżą/ s ktorych nie tylko rozumu ćwicżenie ale y krotofilę maią HistAlHUng A2v, A3 [2 r.]; BielKom nlb 4, A4v, F8, F8v; RejWiz 16, 16v, 116, 164, 180v; RejZwierz 8v; BielKron 80v, 81 v; BielKronCies Mmmm3; Mącz 182b; oná chćiwość/ ktorą maią ku poznániu rzeczy wyſokich/ wſzyſtkę inną im krotochwilę odeymuie SienLek 30; GórnDworz C7, C8, H6; (marg) Y w krotochwilach znáć iádowitość cżłowiecżą. (‒) Azaſz to iego nie naywiętſza krotochwilá/ co iedno vpátrzy ocżymá ſwemi/ zábić á zámordowáć rękámi ſwemi/ chociay mu tego żadna potrzebá nie będzye. RejPos 247, 165, 247; Dwa ſie zwádziwſzy zá roſkoſz to máią/ Gdy miáſtá palą zamki przewrácáią. Niewinnych ludzi czo ná then cżás zginie. Niż dwu vpornych krotofilá minie. RejZwierc 228; krotofilá káżda ſkądkolwiek przypádnie/ Záfráſowáne ſerce rozweſeli ſnádnie RejZwierc 239v, 110 [2 r.], 114v [2 r.], 169, 170v, 252; KochEpit A2v; PaxLiz Dv, D4v.

W połączeniach szeregowych (2): In aliquo homine acquieſcere, Rozkoſz. Ochłodę á krotochwilę mieć s niekim. Mącz 341d; RejZwierc 108v.

W przeciwstawieniach: »krotochwila ... frasunk« (2): Rozumiem żeſcie o tym tu ſobie mowili/ Co ieſt zá krotochwilá w ſpokoynym żywocie/ A co záſię zá fráſunk w tym ſwieckim kłopocie. RejWiz 76, 159.

Zwroty: »mieć krotofilę« [w tym: z kogo (1), z czego (2), z kim (1)] (5): Krotofile maią ze mnie BielKom E8v; Bo y nieme źwirzętá cożkolwiek dzyáłáią/ Záwżdy też iáką mogą krotochwilę máią. RejWiz 21; nábrałem podołek kámienia/ chodząc zá dźiećmi ćiſkałem ná nie. Krolowa Sołtánowa pátrzyłá z okná śmieiąc ſie/ y miáłá s tego oſobną krotofilę BielKron 458, 458; Mącz 341d.

»uży(wa)ć krotofile« [szyk zmienny] (5): RejPs 134v; Iuſtinie bądź dobrey myſli Z głowy precż fráſunki wyſli/ Cżyń doſyć młodośći śile/ Vżyway mnie krotofile/ Piſmo nie broni cżłowieku/ [...] Potwirdzáć zdrowia bieſiádą/ Opuśćić troſkę ſzkárádą BielKom F8; Vżywieſz krotochwile/ śmieiąc ſie záſzańcem. BielSat N [idem BielSjem]; RejZwierc 165; BielSjem 36.

Wyrażenia: »krotka krotofila« [o życiu ziemskim człowieka] (2): iáko przez ſen vżywamy tey krotkiey krotofile ſwoiey/ ábowiem wſtráchu ſą dni náſze RejPs 134v; RejPos 317.

»świecka krotochwila; krotofila świata (tego)« (4; 2): RejJóz Q3v; BielKom nlb 3; Ale mu iáko y mnie ſwieckie krotochwile/ Omierzły/ też ſpokoiem ſiedzi ſobie mile. RejWiz 75, 53v, 127; drugiemu [sie] ták zda/[...] iż mu [na starość] iuż wſzytki roſkoſzy y wſzytki krotofile ſwiátá tego omierzną RejZwierc 164v.

»krotofile ziemskie« [szyk 1 : 1] (2): Wyſzedſzy z Ráiu Adam ſmutny z żoną ſwą/ cieſzyli ſie przyrodzonemi krotofilámi zyemſkiemi ſtráćiwſzy wiecżne BielKron 2v; RejZwierc 271.

Szeregi: »dobra myśl a krotofila« (1): Deliciarum causa et animi causa, Dla dobrey myſli á krotofile Mącz 182a.

»lekkość a krotofila« (1): [Maryja] yſzby ſyą ſzmyala nygdy nyeuydzyana [...] dwornoſzezy nyepatrzala lekkſzczy a krotophyle nyeukazala PatKaz III 109.

»radość a krotochwila« (1): będzye nań [na ptaszka] pilne dybánie iego [złego człowieka]/ á iáka rádość/ á iáka krotochwilá/ gdy go vłápi ábo zábije RejPos 247.

»rozkoszy, (i, a) krotofile« [w tymi sg (8)] [szyk 15 : 2] (17): RejJóz F4; WSzelkie náſze krotofile y roſkoſzy ſwiátá/ ná cienkiey nići záwieſzone ſą nád námi/ á rychło vpadáią z żywoty y ze wſzemi rzeeżami náſzemi. BielKron nlb 3; RejWiz 27v, 66; Mącz 341d; RejPos 180v; im więtſzy doſtátek w domu będzie/ tym ſie też będą wſzyſcy lepiey mieć/ bo to y pożytek/ y roſkoſz/ y krotofilá. RejZwierc 110, 26v, 107v, 110v, 138, 164, 256v, 260; BielSpr 2v; ArtKanc R19; Calep 300b.

W przen (2):
Wyrażenie: »krotochwila szalona« = swawola (1): ony przypádłośći márnie názbieráne/ Rozlecą ſie ni ſam wzwie ná rozlicżne pány. A ſam niebożątecżko áni wie gdzye zginie/ Niż go tá krotochwilá ſzalona o minie. RejWiz 140v.
Szereg: »krotofile i wesele« (1): widziſz w iákim tu ſprochniáłym á niebeſpiecżnym domku ſiedziſz tego niebeſpiecżnego y ſwiáthá y iuż zeſzłego ciáłá ſwoiego/ ázaſz nie lepiey [...] wyprowádzić ſie powoli do nowego/ [...] á do wiecżnego / á rozlicżnemi krotofilámi y weſelem nápełnionego domku ſwoiego RejZwierc 177v.
Przen: współżycie seksualne (3): [rzodkwiana wódka] Kamień łamie á pobudza chęć cieleſną małżonkom ku krotochwili FalZioł II 11c.
Wyrażenie: »wolna krotofila« (2): [Dydo] gdy przypłynęłá do Cypru wyſpu/ widzyáłá tám wielkość dzyewek/ ktore ku cżći boginiey Wenery rodzicy wyſyłáli ná wolne krotofile gościom/ ná brzeg morſki. BielKron 75v, 459.
a. Postać dialogu (5): Oſoby rozmawáiące [...] afectus carnis [...] Krotofilá BielKom nlb 8, D4v, F2v, F8, F8v.
3. Żart, figiel, dowcip, psikus (9): RejWiz 28v, 68; RejZwierz 74; ieſt wielki przyſmák y w cżytániu y w rozmowach gdy co dworſkiego álbo cżtąc ábo ſłucháiąc s ſtrony przypádnie. Bo ták mądrzy powiedáią/ iż to ieſt ſtáránie nalepſze/ ktore też wżdy cżáſem iáką krotofilą bywa przeſádzone. RejZwierc 15v; PudłFr 23.
Zwrot: »[co] (napoły) za krotofilę mieć« = lekceważyć co, nie traktować czego poważnie (2): RejAp 179v; O ſroga pomſto á ſtráſzliwa nádzieio/ á wżdy to v nas nic/ á proſto to zá iákiś pośmieſzek á nápoły zá iákąś krotofilę mamy. RejZwierc 259v.
Szereg: »pośmiech (a. pośmieszek) a krotochwila« (3): RejAp 179v; Tákowych tedy żártow/ ábo kuſztownych poſług [...] v dworu śiłá bywa/ ále tho ſą nayforemnieyſze/ ktore cżłowieká s przodku nákarmią ſtráchu/ á potym wſzytko ſie w ſmiech á krotochwilę obroći GórnDworz S6; RejZwierc 259v.

Iron. (1): Roſtrąćiſzli go [młyn przybrzeżny] będźie krotochwila/ Muśiſz trzy kopy do młynárzá ſtráćić/ Młyn mu zápłáćić. KlonFlis F3.

4. Ten, który bawi, dostarcza zabawy; błazen, trefniś (3): ForCnR A2; [krol] Cżłowiekći też iáko drugi/ Trzebá mu rad trzebá ſługi/ Trzebá piſarzow kántorow/ Geńcow krotofil doktorow BielKom A3; [Aleksander] dwor chował dobry/ śpiewaki/ gońce rad widzyał y ine krotofile. BielKron 403v.
5. Przedstawienie, widowisko; comedia, scena, spectaculum Cn (34): Były w then cżás ná zamku Krákowſkim rozmáite krotofile ſpráwowáne/ zwłaſzcżá gonitwy/ kolby miſternie przypráwione/ kuńſzty puſzkárſkie/ thańce/ y wſzelkie inne ktorych tákowy cżás potrzebuie. BielKron 421v, 145, 147v, 313, 443; nápátrzywſzy ſie onych rozlicżnych krotofil/ nábęcżawſzy ſobie łeb rozmáitemi muzykámi/ ſmácżniey ſobie y zyeść może RejZwierc 165, 17, 164v, 165 [2 r.].
Zwrot: »krotochwile stroić, czyniący« [w tym: z kim (1)] [szyk zmienny] (2 : 1): Miey przy ſobie ſpiewaki [...] gędzcze, y inſze ludzi weſołe á krotochwile cżyniące. FalZioł V 66; Gelasinus [...] Smieſzek który ſtroyi krotofile. Mącz 143a; RejZwierc 98v.
а. Igrzyska, zawody, walka, ćwiczenia; obrzędy; munus, phasma, spectaculum, theatrum Cn (21): Zebrał ſie wielki lud pátrzyć ná tę ſławną á wielką krotofilę. A gdy ſie potkáli/ zábili Kuriárij dwu Horáciow á ſámi też byli bárzo ránni. BielKron 101v, 227v, 238v, 247, 272v, 414v, 460; Mącz 512c; vmieiętność z rozmáitemi broniámi/ nie telko mu [dworzaninowi] ſie do potrzeby przygodzi/ ále y do krothochwile/ ábowiem bywáią ná dworze turnieie pieſze/ turnieie konne/ bywa ſzermowánie/ bywáią gonitwy przed pánem/ y ocżymá wſzyſthkich ludzi GórnDworz E2v, Q7, Kkv; RejZwierc 26v, 72v [2 r.], 98v; KochFr 40; BielRozm 23.
Zwrot: »użyć krotochwile« (1): Porchowá nie zámilczę/ gdźieś téż niepróżnował/ Aleś ná dźielnych koniech pod zamkiem hárcował. Wabiąc/ ktobykolwiek śmiał/ á vfał ſwey śile/ Aby z wámi rycérſkiéy vżył krotochwile. KochJez B4.
Wyrażenia: »krotofiły bojowe« (1): Y ten ktoryć zápáſy chodźi (marg) Niektorzy wykłádáią/ ktory boiuie/ ále tu Apoſtoł bierze podobieńſtwo od onych krotofił boiowych ktore ku cżći Bogom w Grecyiey ſpráwowano ( —) BibRadz 1.Cor 9/25.

»krotofile żołnierskie, rycerska krotochwila« (2 : 1): Krotofile zołnierſkie. RejZwierc 26v, Aaa4v; KochJez B4.

б. Drobnostka, bagatelka (2):

W przeciwstawieniu: »strach ... krotofila« (2): Nierozmyflnym śmierć ſtrách/ rozmyſlnym krotofilá. RejZwierc 169 [idem] B2v.

Synonimy: 1. biesiada, igra, zabawa; 2. przyjemność, radość, rozkosz, uciecha, wesele; 3. figiel, igra, żart; 5. dziwowisko, igra, przedstawienie, teatrum; a. ćwiczenie, gonitwa, igra, zapasy; 6. drobiozg.

Cf KROTOFILNIK

IM