Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ODBICIE

Następne hasło: ODBIĆ SIĘ »

ODBIĆ (90) vb pf

o jasne.

Fleksja

inf	odbić

praet
	sg		pl
1	m	-m odbił, ja odbił	m pers	-zmy odbili
1	f	-m odbiła	m an
2	m	odbiłeś	m pers
3	m	odbił	m pers	odbili, są odbili
3	f	odbiła	m an

plusq
	sg
3	m	był odbił

conditionalis
	sg		pl
2	m	by odbił	m pers
3	m	by odbił	m pers	by odbili
3	n		subst	by odbiły

impersonalis
praet		odbito, odbito było
con		by odbito
participia
part praet act		odbiwszy

inf odbić (21). ◊ fut 1 sg odbiję (1). ◊ 3 sg odbije (2). ◊ 3 pl odbiją (3). ◊ praet 1 sg m -m odbił (5), ja odbił (1) ZapWar (5:1). f -m odbiła (1). ◊ 2 sg m odbiłeś (1). ◊ 3 sg m odbił (18). f odbiła (2). ◊ 1 pl m pers -zmy odbili (1) Leop. ◊ 3 pl m pers odbili (18), są odbili (1); odbili : są odbili LibMal (3:1). ◊ plusq 3 sg m był odbił (2). ◊ con 2 sg m by odbił (1). ◊ 3 sg m by odbił (1). ◊ 3 pl m pers by odbili (1). subst by odbiły (1). ◊ impers praet odbito (5), odbito było (1) WyprPl. ◊ con by odbito (1). ◊ part praet act odbiwszy (2).

Sł stp notuje, Cn s.v. szturm odbić, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Uderzeniem spowodować bolesny ślad (4)
- a. Bijąc kogoś (2)
- b. Uderzywszy się, stłukłszy sobie (2)
2. Oddać uderzenie (1)
3. Bijąc powetować sobie, zemścić się biciem (1)
4. Skierować w przeciwną stronę przedmiot wymierzony w siebie (6)
- a. Odrzucić piłkę (1)
- b. Odeprzeć cios bronią (5)
5. Rozbić siłą i otworzyć (8)
6. Zabrać siłą (36)
- a. O przedmiotach materialnych, ludziach lub zwierzętach (35)
  - α. Co zostało uprzednio zabrane siłą: odebrać (31)
    - W przen (2)
- b. O funkcji (1)
7. Odpędzić (29)
- Przen: Skłonić, zmusić do sprzeniewierzenia się Bogu (2)
- a. Odeprzeć atak, najazd (18)
  - Przen (1)
8. Oderwać, odłączyć coś przybitego wyjmując to, czym było przybite (1)
9. Odkroić (1)
10. Odsunąć od kogoś na swoją korzyść prawo pierwszeństwa do majątku; przen (2)
11. Odpowiedzieć na czyjąś opinię dowodząc jej niesłuszności (1)
12. [Otworzyć beczkę]

1. Uderzeniem spowodować bolesny ślad [co] (4):

a. Bijąc kogoś (2):

odbić komu (1): Szpetnieś tego przypłáćił y odbitoć boki. PaprPan Ff2.

odbić czym (1): Boże vchoway w inych ſtronach pijánego vyrzeć/ tho wnet kijem podeſzwy odbiją RejZwierc 60v.

b. Uderzywszy się, stłukłszy sobie [zawsze: sobie] (2): ieſtliby ſobie odbil bok/ albo czo inſzego/ tedy dijałteą mazać FalZioł V 89v; Gdy ſobie koń podeſzwy odbije. SienLek 174v.

2. Oddać uderzenie (1): Referio, Odbić. Mącz 121c.

3. Bijąc powetować sobie, zemścić się biciem [co na kim] (1): Syrus mihi tergo poenas pendet, Zádkiem mi to zápłáći/ Odbiyę to ná niem. Mącz 288c.

4. Skierować w przeciwną stronę przedmiot wymierzony w siebie (6):

a. Odrzucić piłkę (1):

Zwrot: »piłę odbić« (1): Retorquere pilam, Piłę odbić. Mącz 459d.

b. Odeprzeć cios bronią; telum depellere a. excipere Mącz (5): Mącz 287b, 442c; pokázuie/ iákoby miał odbić/ y pothym ciąć ná nieprzyiacielá. GórnDworz I8v.

Zwrot: »odbić sztych« [w tym: czym (1)] = excipere impetum gladii Mącz (2): Scuto vitare periculum, Tarczą odbić álbo ná tarcz wziąć yáki ſztych. Mącz 376c, 259d.

5. Rozbić siłą i otworzyć [co] (8):

[odbić komu: tám mu Moſkiewſkich więźniow okowy im odbiwſzy odięto StryjKron 746.]

odbić czym (1): klotheczką odbila kamyenyem LibMal 1547 124v.

Zwroty: »bronę, drzwi, fortę odbić« [szyk zmienny] (2:1:1): ysch ocziecz [...] nye nayachal sbroyną rąką dobyaley lanky [...] a ny othbyl drzwy oth wiąthschego domv ZapWar 1532 nr 2470; Napierwey Młotem złotym vderzy w tę złotą Fortę/ ktorą potym rzemieſnicy do końcá odbiją/ bo zámurowána bywa BielKron 234v, 61; BielSpr 9v.

»odbić kłot(ecz)kę, zamek« [szyk zmienny] (3 :1): Iako ya samowtor nyeothbil zamkv vsyeny slyachetnego stanislawa yvrkowego ZapWar 1534 nr 2545, 1532 nr 2548, 1537 nr 2563; LibMal 1547 124v.

6. Zabrać siłą [w tym: kogo, co (35)] (36):

a. O przedmiotach materialnych, ludziach lub zwierzętach (35): ktoby we wśi álbo w polu ćiąż odbił/ tácy máią być karáni trzemá grzywnomá UstPraw G.

odbić u kogo (1): yakom ya nyeodbyl konya [...] v szlachathnego Iacvba Kadzyalki ZapWar 1527 nr 2325.

odbić komu (2): Gárſius Neápolitáńſkiego krolá ſyn odbił im cżterzy okręty obłądzone od wiátru BielKron 192v; KwiatOpis B3v.

α. Co zostało uprzednio zabrane siłą: odebrać (31): ZapWar 1510 nr 2062, 1513 nr 2144 [2 r.]; myal yuſz wyſziecz onye [ukradzione pieniądze] alyego zaczi odbili za roſzkazanym Throczkiego Woyewodi LibMal 1548 143; BielKron 201v.

odbić komu (11): konyv dwv yeſth vkradl, kthore ziemyanye nyeiaczi [...] yemv zaſzią ſſą odbyli. LibMal 1543/73, 1545/95, 1546/121, 1553/173, 173v, 176v; BielKron 58v, 100, 409v; CzechRozm 227v; kiedy mu [cesarzowi tureckiemu] ón Hetman wielki Ian Tarnowſki [...] był odbił źiemię Wołoſką OrzJan 76; Tátárom go odbito było w dźikim polu. WyprPl B4.

Zwroty: »odbić gwałtem« [szyk zmienny] (2): ya kom ya dwudzyeszthv gąszy zayąthych zeszkody nyeodbyl gwalthem kthore gnal do obori szwoyey ZapWar 1503 nr 1948; BielKron 58v.

»łup(y), połony (a. plon(y)), korzyść odbić« [w tym: połony i łupy (2)] = praedam eruere Vulg [szyk zmienny] (5:5:2): Leop 1.Reg 30/22; Pomorzánie [...] wthárgnęli Krolowi do Mázowſz bez wieśći y wygnáli wiele plonu y ludzi. Ale Mágnus [...] poráźił ie w tył/ y odbił záſię wſzytek łup. BielKron 352, 379, 409v; ná głowę ich poráziwſzy łupy wſzyſtki y połony odbili StryjKron 752, 135, 442 [2 r.], 472, 662.

»więźnie (więźniow) odbić« [szyk zmienny] (5): BielKron 409v; gdy nieprzyiaciel wtárgnie w zięmię więźniow nábierze/ Zbierze Hetman [...] pocżet/ odbije więźnie ony RejZwierc 94v; StryjKron 308, 442, 662.

W przen (2):

Zwrot: »odbić z ręku [czyich, komu]« (2): Azaż też tego nie pámiętaſz co Chriſtus Piotrowi powiedźiał/ gdy go bronić y z ręku złoſnikom odbić chćiał? CzechRozm 245v; gdy iuſz był odbił y wybáwił z ręku Litewſkich trzy tyſiące więźniow StryjKron 308.

b. O funkcji [komu] (1): SYbillin mąż Gwido/ odbił opiekę dzyecięciá Bálduiná piątego Ráymunduſowi ſwakowi BielKron 179v.

7. Odpędzić; repellere HistAl, Mącz; depellere, premere Mącz (29):

odbić kogo (9): ZapWar 1510 nr 2074; A gdy Taborſcy ku Prádze milcżkiem wnocy przydybáli. Práżánie obácżywſzy odbili ie. BielKron 327, 28v. Cf odbić kogo od kogo.

odbić kogo od kogo, od czego (6): przyſzły cory kápłaná Mádiáńſkiego [...] nápawáć owiec do onego wzdroiu/ przyſzli páſterze drudzy odbili ie od wody dla ſwoich owiec BielKron 28v; Invitam pressit ab aedibus, Ledwey yą odbił od domu. Mącz 320c, 287b, c; Od łupu odbić płomiéń zwyćiężcé nie może GórnTroas 9. Cf Zwrot.

Zwrot: »odbić gwałtem [kogo od kogo]« (1): Iakom ya slachathnegonego [!] pawla segzowa nyeothbyla gwalthem oth kmyecza yego sbyeglego ZapWar 1510 nr 2074.

Przen: Skłonić, zmusić do sprzeniewierzenia się Bogu [kogo od kogo] (2): Nie máſz ták wielkich plag áni męki ná zyemi/ ktoreby mię od Páná moiego odbiły. BielKron 27v.

Szereg: »odbić ani odstraszyć« (1): A iż ſie nie dáli od niego [Boga] odbić áni odſthráſzyć żadnym wiátrom [...] thego morzá ſrogiego á obłędliwego ſwiátá tego RejPos 263.

a. Odeprzeć atak, najazd (18): IPS iednák co mogł odbił KmitaSpit C2.

odbić kogo (10): Názáiutrz przypuśćili [Turcy] kſzturmu/ odbito ie prętko BielKron 251, 247v [2 r.], 249, 250. Cf odbić kogo od czego; kogo czym.

odbić co (6): Tę gwałtowną niebeſpieczność y naiazdy Niemieckie/ Gedimin wielki Xiądz chcąc odbić [...] StryjKron 410. Cf »gwałt odbić«.

odbić kogo od czego (4): LibLeg 11/64; Turcy przypuśćili ku ſzturmu proſthy lud [...]/ odbili od murow nieprzyiaćiele BielKron 250, 391v; Stániſław Kiſzká y iego Namieſtnik Sołohub wtory raz Moſkwę od Smolenſkiego Zamku odbili StryjKron 687.

odbić kogo czym (1): Iáncżárowie przyſkocżyli náſze ſtrzelbą odbili BielKron 309v.

Zwrot: »gwałt, szturm odbić« = violentiam repellere HistAl [szyk zmienny] (4:1): HistAl E6; Kiedy pierwſzy ſzurm odbiją/ iuż potym lepſzego ſercá będą BielSpr 64; TAtarſki Carz [...] ná Podole woyſká ſwe wypráwił/ Lecz Bárthłomiey Buczacki z Láſczem ſwoie dwory/ Złączywſzy vmyſlili gwałt ich odbić ſkory. StryjKron 632; gdy Moſkiewſki [...] páńſtwá Litewſkie woiował [...] Krol Sigmunt widząc iż gwałt gwałtem odbić potrzebá/ poſłał vpomink Cárzowi Prekopſkiemu/ ktory [...] do Moſkiewſkich zieḿ wciągnąwſzy/ wielką korzyść ludu y dobytku wygnał StryjKron 737, 240.

Przen [co] (1): náiázdy wſzelákie/ ábo ſzturmy tych/ ktorzy co przećiwnego mowią/ nie tylko wytrwáć/ ále ie też y odbić CzechRozm 225.

8. Oderwać, odłączyć coś przybitego wyjmując to, czym było przybite [co] (1): Ku prawé ręce Iozeff wſtąpil/ a s pratzą wielką gwozdz miąſſy wybił Nikodém ku lewé ręce ſie rzucil/ ktorą odbiwſſy/ ku nogám ſie przybliżyl. OpecŻyw [155].

9. Odkroić [co z czego] (1): Distringere crustam panis, Okroić/ odbić skórę z chlebá. Mącz 42ld.

10. Odsunąć od kogoś na swoją korzyść prawo pierwszeństwa do majątku; przen (2): Gdźie Donácia, tám iuż y przyiaćiél [= krewny] nie może odbić, áni odłożyć przedania SarnStat 697.

odbić kogo od czego (1): A Preſcriptia od w wiązánia idźie, [...] blizſzy mogą go od tego [objęcia majątku] odbić SarnStat 779.

11. Odpowiedzieć na czyjąś opinię dowodząc jej niesłuszności [komu] (1): Acż Beza iego zdánie zbić chce/ ále by to był zá iego żywotá piſał/ podobno by mu odbito. BudNT Kk3.

12. [Otworzyć beczkę:

Zwrot: »beczkę odbić«: iż każdy mieszczanin albo mieszczka, którykolwiek szynkuje śledzie, skoro pierwszą beczkę odbije, winna dać do dwora rożen śledzi LustrPłoc 48.]

Synonimy: 6. odratować, 7. odegnać, odłożyć, odpędzić, odpłoszyć, odrazić, odsadzić; a. odeprzeć, odgromić, odrzucić.

Formacje współrdzenne cf BIĆ.

Cf ODBICIE, ODBITY