[zaloguj się]
[pdf]

POTŁUC (110) vb pf

o jasne.

Fleksja
inf potłuc
praet
sg pl
1 m potłukłem m pers -smy potłukli
2 m -ś potłukł m pers
3 m potłukł m pers potłukli
f potłukła m an potłukli
n potłukło subst potłukły
imperativus
sg
2 potłucz
3 niech, niechåj potłucze
conditionalis
sg pl
1 m bych potłukł m pers
2 m byś potłukł m pers
3 m by potłukł, potłukłby m pers by potłukli
n by potłukło subst
impersonalis
praet potłucz(o)no
con by potłucz(o)no
participia
part praet act potłukszy
inne formy
imp sg 2 a. 3 - potłucz

inf potłuc (14). ◊ fut 1 sg potłukę (3). ◊ 2 sg potłuczesz (1). ◊ 3 sg potłucze (13). ◊ 2 pl potłuczecie (3). ◊ 3 pl potłuką (9). ◊ praet 1 sg m potłukłem (1). ◊ 2 sg m -ś potłukł (1). ◊ 3 sg m potłukł (20). f potłukła (3). [n potłukło.] ◊ 1 pl m pers -smy potłukli (1). ◊ 3 pl m pers potłukli (11). m an potłukli [cum N pl psi] (1). subst potłukły (2). ◊ imp 2 sg potłucz (4). ◊ 3 sg niech, niechåj potłucze (2). ◊ 2 a. 3 sg potłucz (1) KochPieś. ◊ con 1 sg m bych potłukł (1). ◊ 2 sg m byś potłukł (1). ◊ 3 sg m by potłukł, potłukłby (3). n by potłukło (1). ◊ 3 pl m pers by potłukli (1). ◊ impers praet potłucz(o)no (4). ◊ con by potłucz(o)no (1). ◊ part praet act potłukszy (8).

Sł stp notuje, Cn s.v. bez mała, Linde XVIII w.

1. Działając siłą uderzenia (rzadko wybuchu), zniszczyć strukturę fizyczną czegoś, zwłaszcza: uszkodzić (99):
a. Porozbijać na kawałki; zburzyć; confringere Vulg, PolAnt; allidere Vulg; demoliri, succidere PolAnt; discutere Mącz; suffringere Cn [w tym: co (65)] (66): HistJóz C; przyſięgam przez boga moiego żeć wſzitki obrazi y bogi twe potłukę BielŻyw 158; RejKup o7; Leop 4.Reg 25/12[13], 4.Esdr 15/60; RejFig Aa7v [2 r.]; RejZwierz 4, 14; BibRadz Lev 26/30, 2.Par 28/24; vkazał [zdrajca] theż [...] wyſep/ ná ktorym dziáłá záſádziwſzy może wieże ſłuc. A ták Vlaman Perſá/ záſádził ná onym wyſpie prochy/ potłukł one wieże y odkrył mury po boku. BielKron 316; iż wiátr w then cżás powſtał/ przeto mu okręty ná morzu roſpędził y potłukł. BielKron 347v; Pothym przypłynąwſzy pod miáſto ſtrzeláliſmy z dźiał/ ták żeſmy domow nie máło potłukli BielKron 454, 35, 50, 94v, 158v, 309v [2 r.] (13); GórnDworz T4, T5, T5v; Więc tálerze/ ſwiecżniki zá nim [sługą] ćiſkáiąc potłucże RejZwierc [782]v, 81v, 99v; BudBib 2.Mach 10/2; SkarŻyw 491; GostGosp 10; [furta mówi:] VZáłuy ſye kto dobry á potłucz zawiáſy/ Y mnie ſamę wrzuć w ogién KochPieś 28; [Mojżesz] wolał tablice one potłuc/ á niżli obżercom [...] táki dar od Bogá oddáwáć. SkarKaz 119b.

potłuc z czego (2): BielKron 249v; Ieſli Murow álbo párkánow z dźiał ſtrzelbą nie potłuką/ tedy wſzyſtki cżterzy Zywioły ná nie wywrą/ tho ieſt/ Wiátr/ Ogień/ Wodę/ Ziemię. BielSpr 62.

potłuc czym (5): BielKron 326; Widziſz onę niewiáſtę/ co gárcze przedáie: [...] tá/ gdy ia kilká coniuráciy zmowię/ potłucże hnet/ te wſzytki garki kijem. GórnDworz T4v; RejZwierc 164; BielSpr 62; KochPs 109.

W połączeniach szeregowych (2): Więc álbo co potłucże/ álbo poprzewráca/ álbo kogo zdepce/ á ſam też álbo o trágarz w łeb álbo o gáłąź w gębę weźmie/ álbo y s ſkápą pádnie RejZwierc 164; iáko ów, co máiąc kléynot drogi, [...] wpádnie między zbóyce, [...] którzy on kléynot iego, [...] ná więtſzy żal, połamią, potłuką, wniwecz obrócą, oſtátek rozmiecą JanNKar Cv.

W charakterystycznych połączeniach: potłuc bałwany (kamienne) (2), bogi (2), brany, działa, gar(ń)ce (garki) (6), klejnot, kosztowne roboty, kościoły, miasto, miednice, morze miedziane, naczynia, niemało domow, obrazy (2), okręty (2), służbę [= naczynia kuchenne] (2), parkany, pieczęci, podstawki, przyłbicę, słup(y) (2), śklenice (3), świeczniki, tablice (2), talerze, wieże, zawiasy; potłuc z dział (2); potłuc kijem (2), młoty, obuchami, strzelbą, szpadą.

Zwroty: »do gruntu potłuc« (2): BielKron 121; iż [Lacedemonowie] przyſięgli/ ieſli ná nas bitwy wygráią/ [...] mury do gruntu Thebáńſkie potłuc BielSpr 40.

»mur(y) potłuc« = discutere murum Mącz [szyk zmienny] (19): miáſto Ieruzálem wzyął/ potłukſzy muru łokći 400 BielKron 87v; Krol Olbrácht [...] obległ Socżáwę y kazał ſtrzelać z dzyał/ áby mury potłucżono. BielKron 398v, 95v, 121, 163, 191v, 249v (13); Mącz 339a; BielSpr 37v, 38, 40, 62, 64.

Szereg: »potłuc i popsować« (1): by byli inni Bogowie y báłwánowie wáſzy w mocy mey/ wſzytkibych potłukł y popſował. SkarŻyw 429.
Przen (5): Pan wiecznéy ſpráwiedliwosći O ſwóy lud ſye záſtáwił: Potłukł pętá w ſwéy ſrogośći/ A naś [!] niewoléy zbáwił. KochPs 193, 69.
a) Zniszczyć, zniweczyć (3): [Eleazar do Jozefata:] iżeś wzyął przyiaźń z Ochozyaſzem/ przeto potłukł Pan Bog ſpráwę twoię/ łodzye ná wodzye/ iż nie mogły przyść do Tárſony. BielKron [842]v; Niechayże iedno ten Dawid Polſki/ ná thé [...] Goliáty/ z káléty ſwéy Królewſkiéy/ tych kámieni dobędźie/ łátwie I.K.M. y to Kácérſtwo potłucze/ y ſam śiebie poſpołu z Króleſtwem ſwym/ z wiecznégo gniewu Bożégo [...] wybáwi. OrzQuin O; RejPos 309.
b. Utłuc miałko [co na co] (3): wſtaẃ ié [raki] wgorący piec/ w kthorym by niegorzáły ále tylko ſchnęły: potym ié ná proch miáłki potłucz/ á tego prochu day záwżdy chorému SienLek 152; Weźmi cegłę nową/ [...] potłucz ią ná bryłki SienLek 161, 165v.
c. Spadając z góry, przygnieść; obruere Modrz [w tym: kogo, co (17)] (18): tedy w tey chwili ſklep ſie obalił á wſzitki goduiącze potłukł. BielŻyw 37; BielKron 52, 376v; deſzcż pomierny tedy záwżdy piękniej ziołá ożywia y zázieleniewa niżli ow gwałtowny/ bo gwałtowny álbo potłucże álbo z błothem pomieſza. RejZwierc 15; ſkoro woyſko w lás weſzło/ tedy oni ſkráynych drzew popchnęli: zktorych iedno ná drugie lecąc/ obaláły ſię/ á lecąc z obu ſtron/ potłukły ludźi/ konie y wſzytkę obronę ModrzBaz 104.

W porównaniu (1): Pewnieby ſie to koło [niebieskie] nam iście ſpádáło. A bez wſzego rátunku ná zyemięby pukło/ A nas wſzytki zá rázem/ by śklanki potłukło. RejWiz 148v.

Przysłowie: co ia mam to ia mam/ á po moiey ſmierći niech chceli y niebo vpádnie á Skowronki potłucże. RejZwierc 37v, 188v.
Frazy: »grad(y) potłuką (potłukł, a. może potłuc); potłuc gradem« [szyk zmienny] (6;1): [Bóg Egipcjanom] Potłukł grádem máćice ich zboża wſſytkiego LubPs S, Yv; RejWiz 150v; Pan rzekł Moiżeſzowi/ Podnieś rękę ſwą k źiemi Egiptſkiey/ áby wyſzły ſzáráńce [...] ná źiemię Egiptſką/ y niech pożrą wſzytki trawy w polách/ y to wſzythko czego grad nie potłukł [comedat ... omniaquae reliquit grando]. BibRadz Ex 10/12; BielKron 29v; Calep 150b; KlonWor 78; [OrzPolic 85].

[»powietrze potłukło«: Iáko ſtoy ná poliu/ zboże/ owies/ ięczmyeń/ nieſzkodziło nic powietrze/ niepotłukło. Wokabul 1539 R.]

Żart. [czym] (1):

W porównaniu (1): Aż mi grzmi we łbie tá Láćiná ſkocżna/ [...]. Gdyby ták w polu/ [...] Potłukłby żyto Iáko grad iáki tą Láćiną ſwoią KlonFlis H3v.

Przen (2): WerGośc 230; Nierządem ſtoi Polſká. Lecz gdy ſię nie ſpodźieiećie/ vpádnie y was wſzytkich potłucze. SkarKazSej 705b.
d. Uderzając czymś twardym lub o coś twardego, uszkodzić boleśnie ciało, zranić, ponabijać guzów [kogo, co] (12): ktorego [Heliodorusa] Anyołowie/ gdy onego mieyſcá nie vczćił/ potłukli/ iż muśiał wyznáwáć: iż ná onym mieyſcu prawdźiwie ieſt iákaś moc Boża. SkarKaz 40b.

potłuc komu [w tym: sobie (3)] (4): [po biesiadzie] Nogi/ ocży/ y ręce/ y brzuch chłopu puchnie [...]. Goleni ſobye potłukł/ więc łopyanu ſzuka RejWiz 66v, 88, 93v. Cf potłuc komu czym.

potłuc komu czym (1): náſzedłem onego co mi dał dwá rázy kámieniem á on vſnął/ popadłem go zá łep/ y putłukłem [!] mu gębę kámieniem/ plecy/ głowę/ áż kreẃ ćiekłá ſniego. BielKron 458v.

[Szeregi: »potłuc i poranić«: ſzuknye y koſchulye podrapal nanych przythym pothlukl y poranyl ye thak yſz zdrowya nyemogą bycz pewnego ZapWpolKośc 1550 9/291v.

»rozgromić i potłuc«: yz ym lyudzye na polyu [...] rozgromyl y pothlukl ZapWpolKośc 1550 9/291.]

Przen (7): RejAp 137v; Ty ſam wſzeteczné potłucz gęby/ pánie Aż w nich żadnégo zębá niezoſtánie KochPs 84.
Zwrot: »łby sobie potłuc [o co]« (5): wſzyſcy przećiwnicy łáwice tey Rzymſkiey/ o tę ſkáłę łby ſobie potłuką OrzList h2v; OrzRozm F4; OrzQuin L4v; WujJud 8, 33v.
2. Zabić wielu [kogo, co (żywotne)] (10): Ia kom ya [...] nyeposczwal dw owczu ytrzeczego Barana ytesz yako drugych nyepothlukly pszy ZapWar 1506 nr 2035; RejRozpr C2v; RejFig Bb7; [Luter] podburzył pány y wſzytki przełożone nápiſawſzy kſiążki/ áby zbroie wźieli ná ty złe ludzi/ mężoboyce niewinnych ludzi [...]. Gdy potym ono chłopſtwo potłucżono iáko Luter radził/ Károloſtádius [...] prośił Luterá [...] BielKron 203v; thákże pſi niecháiąc Wilkow potłukli Owce. BielKron 356, 230.

[W połączeniu szeregowym: A teraz cżłonkowie iego [Chrystusa, tj. Jego wyznawcy] nie chcą y krokiem vſtąpić ieden drugiemu/ zmilcżeć/ śćirpieć/ odpuśćić/ [...] iedno [...] zábić/ vſiec/ potłuc/ nieprzyiacielá ſwoiego. GilPos 67.]

Przen (4):

potłuc o co (1): ſzcżęśliwy to ieſt cżłowiek według náuki Dawidá S. ktory pochwyći y potłucże máłe dźiatki Bábilońſkie/ (iákie ſą wkradáiące ſię w ſercá ludzkie pokuſy) o opokę/ to ieſt Chryſtuſá Páná LatHar 579.

potłuc czym (2): [papież] Klucze koſćielne ma/ [...] tymi kluczámi on potłucze wſzytki przećiwniki ſwoie OrzList h3; BielKron 234v.

Szereg: »potłuc a pogromić« (1): wy krolowie zyemſcy vcżcie ſie á lękaycie ſie przyſzłego krolá tego [tj. Chrystusa]/ [...] áby kiedy rozgniewawſzy ſie nie potłukł á nie pogromił was w możnośći ſwoiey. RejPos 272v.
3. Uderzyć jednocześnie w wiele czegoś, tu: bębnów (1):
Zwrot: »bębny potłuc« (1): Tedy y ciebie ſámego/ y ony wſzytki powinowáte twoie ogárnie tákie weſele y táka pociechá/ nierowno ſnadź więtſza byś wſzytki trąby zebrał y wſzytki bębny potłukł ſwiátá tego. RejPos 297.

Synonimy: 1.a. pobić, pogruchotać, pokołatać, porozbijać, porozwalać, rozbić, zburzyć; b. podrobić, podzielić, pokruszyć, połamać, rozbić; d. uderzyć, 2. zabić; 3. uderzyć.

Formacje współrdzenne cf TŁUC.

Cf POTŁUCZENIE, POTŁUCZONY

KW, ZCh