POŁAMAĆ (100) vb pf
-am- (
96), -ąm- (
4).
o oraz drugie a jasne; w inf -łam- (14), -łåm- (2); -łåm- Calag; -łam- : -łåm- RejPos (1:1); w imp -łåm(-); w pozostałych formach -łåm- (66), -łam- (1) RejPs.
Fleksja
| praet |
|
sg |
pl |
| 2 |
m |
-ś połåmåł |
m pers |
-ście połåmali |
| 3 |
m |
połåmåł |
m pers |
połåmali |
| f |
połåmała |
m an |
|
| plusq |
|
pl |
| 3 |
m pers |
połåmali byli |
| imperativus |
|
sg |
pl |
| 2 |
połåḿ |
połåḿcie |
| conditionalis |
|
sg |
pl |
| 1 |
m |
bym połåmåł |
m pers |
|
| 3 |
m |
by połåmåł |
m pers |
by połåmali |
| impersonalis |
| praet |
połåmåno |
| con |
by połåmåno |
| participia |
| part praet act |
połåmåwszy |
inf połamać (18). ◊ fut 1 sg połåmię (4). ◊ 2 sg połåmiesz (1). ◊ 3 sg połåmie (9). ◊ 2 pl połåmiecie (2). ◊ 3 pl połåmią (4). ◊ praet 2 sg m -ś połåmåł (2). ◊ 3 sg m połåmåł (21). f połåmała (2). ◊ 2 pl m pers -ście połåmali (1). ◊ 3 pl m pers połåmali (14). ◊ plusq 3 pl m pers połåmali byli (1). ◊ imp 2 sg połåḿ (3); -ḿ (2), -(m) (1). ◊ 2 pl połåḿcie (2); -ḿ- (1), -(m)- (1). ◊ con [1 sg m bym połåmåł.] ◊ 3 sg m by połåmåł (2). ◊ 3 pl m pers by połåmali (2). ◊ impers praet połåmåno (2). ◊ con by połåmåno (2). ◊ part praet act połåmåwszy (8).
Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.
1.
Podzielić na części przy użyciu siły;
confringere, destruere, frangere Vulg, PolAnt; rumpere HistAl; concidere, conterere, deicere PolAnt: comminuere, refringere Mącz: avellere Calag [w tym: kogo (Przen) (2), co (77)] (84):
a.
Złamać, przełamać, rozkruszyć na kawałki (42):
wszytko z niego [kościoła] wybrano i kraty połamano Diar 58;
y połamie Pán Cedry Libáńſkie. Leop Ps 28/5;
wnet Pan Bog gromy przepuśćił wielkie y grady z łyſkániem/ ták iż wſzytko potłukł co ná polu było y trawę/ y drzewo połamał. BielKron 29v,
438v;
BudBib Ps 28/5;
on zoſobná káżdą ſtrzałę wyimuiąc/ łatwie wſzytki połamał. Phil B2.
połamać o kogo (1): Tákże iego [Pawła Jasieńskiego] dzielnością Niemcy ſzyk zmieſzáli/ A náſzy drzewcá ſwoie o nich połamáli StryjKron 642.
W połączeniu szeregowym (1): Wſſytki wyelkye drzewá głos Páńſki wywroći/ A ſrodze połamye y w niwecż obroći. LubPs G4v.
Zwrot: »połamać łańcuchy, żelaza« [szyk zmienny] (1;1): MurzHist K4; Rychło potym obacżył Vrzędnik onego miáſtá/ [...] iż moi towárzyſze zmowili ſie vćiec połamawſzy ná ſobie żelázá BielKron 458v.
Przen (13):
Już teraz [łodzia, tj. Hieronim Łaski] marnie na suszy została I wszelkie żagle swoje połamała, Gdy tak śmierć chciała. RejŁas w. 31;
Gdzie przyrodzenie hámowánia z gołá Nie ma/ woz ſtłucże y połamie kołá. RejZwierc 223v.
Zwroty: »połamać jarzmo (
a. związki jarzma), pęta« =
confringere iugum Vulg;
conterere vincula PolAnt (
2:
1):
Thák połamię iárzmo Nábuchodonozorá Krolá Bábilońſkiego po dwu lath/ z ſzyie wſſech narodow Leop Ier 28/10[11];
á dowiedzą ſię iżem ia ieſt Pan/ gdy połamię zwiążki iarzmá ich BibRadz Ez 34/21;
Nie pomnieli/ iáko pan dźiwnie ie wybáwił/ Y połamawſzy pętá ná ſwobodźie ſtáwił. KochPs 117.
[»więzieniem połamać« = uwięzić: dimitte eos, qui confracti sunt, liberos/ y the wÿpvſzcz ktoreſz wyezienÿem polamał/ na ſwobodnoſzcz TomZbrudzPeryk Is 58/6.]
Szereg: »połamać i popsować« (1): gdyż iuż [heretycy] połamáli y do gruntu popſowáli wſzytki piſmá kthore nam iednego Bogá dotychmiaſth vkázowáły SarnUzn G8v.
a)
Zniszczyć silę wojskową, pokonać (6):
A [Bóg] chcąc nas lepiey vſpokoić poſtánowił wſſytki walki ná ſwiećie y połámał wſſytki przypráwy waleczne RejPs 69v;
Thámći [w Syjonie] połamał [Bóg] ſtrzały y łuk/ tarcz y miecz y walkę/ Selá. BibRadz Ps 75/4;
BielKron 92v;
BudBib Ps 45/9[10].
Zwrot: »połamać zbroję« = zniszczyć uzbrojenie (2): LubPs M4; Iuż ono márne kſiążę ſwátá [!] thego [tj. szatan] [...]/ muśi biedáć/ nárzekáć/ á vciekáć/ gdy iuż mocnieyſzy [Chrystus] przyſzedł/ á połamał zbroię iego RejPos 115.
Szereg: »potrzeć a połamać« (1): Sam Pan potárł łuk y ſtrzáły á połamał zbroyę LubPs M4.
b) O rozwiązywaniu trudnych problemów (1): A ći ktorzy dowćipu żeláznego doſtąpili/ poniewaſz y oſtrego takowym nic zdrożnego ani trudnego nieieſt/ wyiawſzy [!] by ſię tam przełamać chcieli/ kedyby [!] pierwey wſzyſtko połamać potrzebá/ to ieſt/ wyiawſzyby [!] ſię nierownych rzeczy kuſili. KwiatKsiąż L2.
α.
O kościach lub częściach ciała: spowodować pęknięcie, złamanie (19):
OpecŻyw 152;
Leop Lev 1/17;
Y krzyknął [pan] ná páchołká/ by iey [kani] nogi złomił/ Ten gmerze w pirzu á pan połaḿ nogi wrzeſzcży RejFig Cc3v;
Więc Zydowie [...] prośili Piłatá/ áby goleni ich połamano/ y z krzyżá ie złożono. LatHar 736;
WujNT Ioann 19/31.
połamać komu, czemu (żywotne) (2): RejFig Cc3v; A toć połamano nogi. Kośći w tobie podruzgano Gdy ćię ná krzyżu wieſzano. MWilkHist Gv.
Zwrot: »połamać [w kim] kości« [szyk 1:1] (2): A onij przyſſli z rozgniewanijm/ vzrzáwſſy łotry żywé na krzyżu połámali w nich koſci/ ij rzucili w dol. OpecŻyw 152; SkarŻyw 193.
Przen (2): LubPs O3v; Boże zetrzy zęby ich w vśćiech ich/ trzony lwiąt połam Iehowo. BudBib Ps 57/6[7].
αα.
Ulec nieszczęśliwemu wypadkowi złamania (8):
Potym wſtąpił [Lucyper] przez promień to ieſt przez ſwą piękność/ y vpadł do piełá [!] y połamał goleni HistRzym 93.
Zwroty: »nogi, ręce połamać« (
1):
Abowiem pátrz z onego wdzięcżnego pokoiu ktory ſwiát pieſzcżoſzkom ſwym dawa/ iż iedny powieſzą/ drugie pobiją/ pocżwierthuią drugie/ drudzy też od gorzałek álbo od inſzego rozmáitego obżárſtwá ſproſnemi wrzody á rozmáitemi niemocámi pozdycháią/ nogi ręce połamią. RejZwierc 132v.
»szyje połamać« = skręcić kark [szyk zmienny] (4): Pocżęli Gigántes ſtáwiáć gory ná gorę/ á po nich do niebá wieść obálić bogi z niebem áby ſzyie połamali/ á ſami tám chcieli roſkazowáć. BielKron 24, 305, 448v; StryjKron 722.
Przen (2):
Zwroty: »szyje sobie połamać« (
1):
ná oko widźimy co ſye Grekom ſtáło/ [...] ktorzy z tych Ołtarzów kácerſkich nowych ſzyie ſobie połamáli/ y z gruntu vpádli poſpołu z Práwy y z Krolmi ſwemi. OrzRozm G2.
»zęby połamać« = nie podołać czemuś (1): Kręćcie/ gryźćie heretycy/ ten dobrze mocną ręką wbity goźdź [tj. wiarę katolicką]/ nie ruſzyćie go z mieyſcá/ y zęby połamiećie. SkarKaz 158a.
b.
Zniszczyć, zburzyć, zrujnować;
demoliri Mącz (11):
Mącz 229d;
[ludzie pospolici] Táráſy połąmáli/ w ktorych było więźniow pełno BielKron 238v;
Też połamał [Bóg] mogiły/ á wyrąbał gáie BudBib 4.Reg 23/14;
Calag 104a.
połamać czym (2): Leop Prov 14/1; Ty [Boże] mocą ſwą pokruſz śiły ich/ [...] iſz vmyſlili zgwáłćić mieyſce twe święte/ [...] y rog ołtárzá twego żeláżem połámáć. BudBib Iudith 9/8.
W przeciwstawieniu: »budować ... połamać« (1): MAdra biała głowá/ buduie dom ſwoy: ále ſzalona/ y zbudowány rękámi połamie. Leop Prov 14/1.
Przen: Zniszczyć potęgę (4): Iezu ktorys do piekła ſtępuiący y drżwi moczne y piekielne moczy połamał, ſ⟨miłuy ſie nad nami⟩. TarDuch C7; RejPs 165; A Pan s práwice twoiey/ połamie cżáſu gniewu ſwego wſzytki krole. RejPos 231, 305v.
c.
Wyłamać, wyważyć, otworzyć przy użyciu siły (3):
Claustra revellere, Vbieżeć zamek. Claustra reserare, vel refringere Połámáć. Mącz 56b.
Zwrot: »połamać wrota i forty« (1): Ale Sláchtá połamawſzy wrotá y forty w murze/ weſzli gwałtem do miáſtá BielKron 416v.
Przen (1):
Zwrot: »wrota połamać« (1): Ia przed tobą poydę/ á (drogi) krzywe wyproſtuię/ wrotá miedziáne połamię [ianuas aereas conteram]/ á zatwory żelázne ſkruſzę. BudBib Is 45/2.
d.
Rozdrobnić, podzielić na kawałki (7):
MurzNT Matth 14/19;
a wźiąwſzy ono ſiedmioro chlebá gdy vczynił dźięki/ połamał y dał zwolennikom ſwoim aby przed nie kładli/ y położyli przed ludem. BibRadz Mar 8/6;
BudNT Matth 14/19,
15/36[35];
WujNT Luc 9/16,
Act 27/35.
Zwrot:»połamać na kęsy« (1): Połamieſz ią [ofiarę z ciasta] ná kęſy [Concides eam in frusta]/ y wſtáwiſz ná nie oliwy/ że będzie obiátá. BudBib Lev 2/6.
e.
Potłuc, pogruchotać (17):
Niech wyznawáią Pánu miłoſierdzia iego [...]. Ze ſtárł brany miedźiáne: á zawory zelázne połamał. Leop Ps 106/16,
Os 10/2;
BibRadz 2.Par 23/17;
Połamáli też Kaldeycżycy ſłupy miedźiáne ktore były w domu Páńſkim BibRadz Ier 52/17;
miáſto y rynek chędogo pocżął opráwiáć/ połamawſzy pirwſze grube roboty. BielKron 102v,
25,
200v;
Mącz 223b;
Nárzékał Optatus Afer Biſkup w Milewitanie ná Donátyſty łotry oto: że połamáli byli kielichy: w ktorych kreẃ Páná Chryſtuſowá rozdawaná y noſzóná była/ á połamawſzy przedawáli BiałKat 326;
BudBib Ex 34/1;
SkarŻyw 389.
W połączeniach szeregowych (5): Leop Deut 12/3; BibRadz 4.Reg 18/4; BielKron 44; Przeto ołtarze ich rozwálićie/ á obrázy ich połamiećie/ y gáie ich wyrąbaćie. BudBib Ex 34/13; którzy [zbójcy] on kléynot [...] połamią, potłuką, wniwecz obrócą JanNKar Cv.
f. O zbożu: pognieść, podeptać (4): yako my szlachathny Mychal Slvszeva przyyechawszy szamowthor na ymyenye (yey) mylonovo szepsy połamał my (gwalthem) sytho moye ZapWar 1505 nr 2012; Abowiem ktoby połamał [żyto]/ tedy przepada trzy grzywny winy/ ná czyiey dźiedźinie połamie. UstPraw Dv; RejZwierc 110.
2.
Postąpić wbrew czemuś, przestąpić (zwykle: wiele) [co] (16):
Kto im [Żydom] tego zákázuie? Ieſli rzeką przykazánie Boże dzieſięcioro/ wſzák ie iuż połamáli. SarnUzn H;
GórnRozm D2v.
Zwroty: »prawa, ustawy, wolności, dekreta połamać« [
w tym:
prawa a wolności itp. (
3)] =
confringere iura,
evertere leges a.
statua,
perfringere decreta a.
leges a.
immunitates,
rescindere decreta,
rumpere rogationes Mącz [
szyk zmienny] (
7:
3:
2:
1):
Rzekli potym żydowie/ kto z nas ieſt w łáſce v Bogá/ áby záſię ty Rzymiańſkie Dekretá połamał. BielKron 464;
Mącz 135d,
136a,
360c,
372b,
488a;
Pátrzayże iáko ſobie praw wſzytkich máło nie połamáli RejZwierc 194v,
45;
PaprUp G2v;
SkarKazSej 701a.
»śluby połamać« (2): Tákżeć y inni wſzyścy Doktorowie Graeccy y Láćińſcy to mieyſce wykłádáią/ potępiáiąc dziſieyſze ſektarze/ ktorzy śluby czyſtośći Bogu vczynione/ y ſámi połamáli/ y inym połámáć roſkazáli. WujNT 730.
»testament połamać« (1): Eripere voluntatem mortuis, [...] Teſtáment vmárłych połámáć/ skáżyć [!]. Mącz 346c.
Szereg: »połamać, (albo) pokazie (a. skazić)« (3): Rumpere rogationes, Połámáć álbo pokáźić vſtawy/ niechćieć ich trzimáć. Mącz 360c, 346c, 488a.
Przen: Unieważnić (1):
Zwrot: »połamać dekreta« (1): iuż przyſzedł zbáwiciel ktory ma połámáć ony ſtáre á dawne dekretá ſrogośći iego. RejPos 274v.
3.
[Spędzić jakiś czas na łamaniu; przen:
Zwrot: »sobie kęs połamać głowy [nad czym]« = spędzić jakiś czas na rozwiązywaniu trudnych problemów: Chceſz podobno bym ſobie kęs połamał głowy Ná [!] tą łáćiną: Powiedz łátwieyſzemi ſłowy. Potkanie 5.]
Synonimy: 1. poborzyć, podruzgać, podruzgotać, pogruchotać, pokołatać, pokruszyć, poniszczyć, potłuc; c. podrobić, podzielić, pokruszyć, rozbić; e. podeptać; 2. przestąpić.
Formacje współrdzenne cf ŁAMAĆ.
Cf POŁAMAJĄCY, POŁAMANIE, POŁAMANY
KO
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}