[zaloguj się]
[pdf]

PRZEDNI (1186) ai

e jasne.

comp i sup (782 + 200) -przedniejszy (982), [najprzedni]; -ejszy (86), -éjszy (1), -(e)jszy (895); -ejszy : -éjszy SarnStat (30:1). sup nå- (184), nåj- (16); nåj- DiarDop, OrzQuin (3), OrzJan, SarnStat; nå- : nåj- KrowObr (20:1), Mącz (3:3), WujJud (2:1), NiemObr (3:4), LatHar (12:1); ~ nå- (182), na- (4), n(a)- (14); nå- : na- KrowObr (18:2), Mącz (2:1), CzechRozm (4:1); ~ nåj- (14), naj- (1), n(a)j- (1); nåj- : naj- Mącz (2:1).

[comp i sup zwykle z neutralizacją funkcji porównawczej, tj. przedni, przedniejszy i na(j)przedniejszy znaczą to samo.]
Fleksja
sg
mNprzedni, przedniejszy, nåprzedniejszy fNprzedniå, przedniejszå, nåprzedniejszå, przednia, przedniejsza, przedni(a), przedniejsz(a), nåprzedniejsz(a) nNprzednié, przedniejszé, nåprzedniejszé, nåjprzednié
Gprzedniégo, przedniejszégo, nåprzedniejszégo Gprzedniéj, przedniejszéj, nåprzedniejszéj Gprzedniégo, przedniejszégo, nåprzedniejszégo
Dprzedniému, przedniejszému, nåprzedniejszému Dprzedni(e)j D
Aprzedni, przedniejszy, nåprzedniejszy, przedni(e)go, przedniejsz(e)go, nåprzedniejsz(e)go Aprzednią, przedniejszą, nåprzedniejszą Aprzednié, przedniejszé, nåprzedniejszé
Iprzednim, przedniejszym, nåprzedniejszym Iprzednią, przedniejszą, nåprzedniejszą Iprzednim, przedniejszym, nåprzedniejszym
Lprzednim, przedniejszym, nåprzedniejszym, nåprzedniejsz(e)m Lprzedni(e)j, nåprzedniejsz(e)j, przedniejszy Lprzednim, przedniejszym, nåprzedniejszym, przedni(e)m
Vprzedni, przedniejszy Vprzedniå V
pl
N m pers przedni, przedniejszy, nåprzedniejszy
m an przedni(e)
subst przednié, przedniejszé, nåprzedniejszé
G przednich, przedniejszych, nåprzedniejszych
D przednim, przedniejszym, nåprzedniejszym
A m pers przednié, przedniejszé, nåprzedniejszé, przedniejszych
m an przedni(e)
subst przednié, przedniejszé, nåprzedniejszé
I m przednimi, przedniejszymi, nåprzedniejszymi, przedniémi, przedniejszémi, nåprzedniejszémi
f przednimi, przedniejszymi, przedniémi, przedniejszémi, nåprzedniejszémi
n przedniejszymi, przedniejsz(e)mi
L przednich, przedniejszych, nåprzedniejszych
V m pers przedniejszy
inne formy
sg m G a. A - nåprzedniejsz(e)go; sg m a. n D - przedniejsz(e)mu; pl A m pers a. subst - przedniejsz(e); pl G a. A m pers - przedniejszych

sg m N przedni, przedniejszy, nåprzedniejszy (113). ◊ G przedniégo, przedniejszégo, nåprzedniejszégo (34); -égo (2), -(e)go (32). ◊ D przedniému, przedniejszému, nåprzedniejszému (35); -ému (1), -(e)mu (34). ◊ A przedni, przedniejszy, nåprzedniejszy (32), przedni(e)go, przedniejsz(e)go, nåprzedniejsz(e)go (26). ◊ G a. A nåprzedniejsz(e)go (1). ◊ I przednim, przedniejszym, nåprzedniejszym (68). ◊ L przednim, przedniejszym, nåprzedniejszym (12), nåprzedniejsz(e)m (1) PaprUp. ◊ V przedni, przedniejszy (2). ◊ f N przedniå, przedniejszå, nåprzedniejszå (60), przednia, przedniejsza (2), przedni(a), przedniejsz(a), nåprzedniejsz(a) (6); ~ (attrib) -å (55), -a (2); -å : -a Mącz (9:1), PowodPr (1:1); ~ (praed) -å (5). ◊ G przedniéj, przedniejszéj, nåprzedniejszéj (21); -éj (2), -(e)j (19). ◊ D przedni(e)j (1). ◊ A przednią, przedniejszą, nåprzedniejszą (34) [w tym zapis: -a (2)]. ◊ I przednią, przedniejszą, nåprzedniejszą (16) [w tym zapis: -a (1)]. ◊ L przedni(e)j, nåprzedniejsz(e)j (10), przedniejszy (1); -(e)j : -y Mącz (2:1). ◊ V przedniå (1). ◊ n N przednié, przedniejszé, nåprzedniejszé, [nåjprzednié] (23); -é (1) JanNKarKoch, -e (1) JanNKar, -(e) (21). ◊ G przedniégo, przedniejszégo, nåprzedniejszégo (12); -égo (2), -(e)go (10). ◊ A przednié, przedniejszé, nåprzedniejszé (20); -é SarnStat (2), -e (1) GosłCast, -(e) (17). ◊ I przednim, przedniejszym, nåprzedniejszym (5). ◊ L przednim, przedniejszym, nåprzedniejszym (9), przedni(e)m (1) RejZwierz. ◊ m a. n D przedniejsz(e)mu (1). ◊ pl N m pers przedni, przedniejszy, nåprzedniejszy (118). m an (cum sb: sobole) przedni(e) (1). subst przednié, przedniejszé, nåprzedniejszé (107); -é (10), -e (2), -(e) (95); -é : -e SarnStat (4:2). ◊ G przednich, przedniejszych, nåprzedniejszych (158). ◊ D przednim, przedniejszym, nåprzedniejszym (21). ◊ A m pers przednié, przedniejszé, nåprzedniejszé (45), przedniejszych (3); -ych StryjKron (2); -é : -ych WujNT (3:1); ~ -é (3), -(e) (42). m an przedni(e) (1). subst przednié, przedniejszé, nåprzedniejszé (79); -é (11), -e (1), -(e) (67); -é : -e Oczko (7:1). m pers a. subst przedniejsz(e) (2). ◊ G a. A m pers przedniejszych (11). ◊ I m przednimi, przedniejszymi, nåprzedniejszymi (24), przedniémi, przedniejszémi, nåprzedniejszémi (17); -imi, -ymi BielŻyw (2), LubPs, KrowObr, Leop, OrzRozm, OrzQuin, HistLan, StryjKron (3), NiemObr (2), WujNT, KmitaSpit; -émi RejPs, WyprKr, RejZwierz, RejZwierc, RejPosRozpr, BudBib (2), KochJez, KochEpit, SarnStat, GosłCast; -imi, -ymi : -émi BibRadz (1:2), BielKron (3:1), BielSpr (1:1), ModrzBaz (3:1), LatHar (1:1); ~ -émi (4), -(e)mi (13). f przednimi, przedniejszymi (7) KromRozm III (3), RejPos, Strum, CzechRozm, GosłCast, przedniémi, przedniejszémi, nåprzedniejszémi (7) RejJóz, KwiatKsiąż, SienLek, ModrzBaz, KochPhaen, WerKaz, PowodPr; -émi (2), -(e)mi (5). n przedniejszymi (2) RejAp, WujNT, przedniejsz(e)mi (1) Leop. ◊ L przednich, przedniejszych, nåprzedniejszych (33). ◊ V m pers przedniejszy (2).

Składnia comp: przedniejszy nad kogo, nad co (6), kogo, czego (2), od kogo (1), niż kto (1); nad kogo, nad co BibRadz, CzechRozm, NiemObr, WerKaz; kogo, czego ModrzBaz; nad kogo : kogo : od kogo : niż kto BielKron (1:-:1), CzechEp (1:1:-:1).

Składnia sup: naprzedniejszy miedzy kim, miedzy czym (12), z kogo, z czego (2); miedzy kim, miedzy czym GliczKsiąż, GroicPorz (2), KrowObr, Mącz, RejZwierc (2), NiemObr, ArtKanc, LatHar, WysKaz; z kogo WujNT; miedzy kim : z kogo CzechEp (1:1).

Ponadto w funkcji sup: przedni z wszech (1) GrabowSet, miedzy wszytkimi (1) Phil. ◊ przedniejszy miedzy in(sz)emi (3) RejPos (2), SkarKaz, wszytkich (1) ModrzBaz, ze wszytkich (1) BielSpr, nad wszytkie insze (1) NiemObr, przed wszystkiemi (1) Mącz.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
1. O czasie: poprzedzający [w tym: w stopniu równym (13)] (69):
a. Pierwszy, który coś zapoczątkował; po którym nastąpiły (lub nastąpili) inne(-i) podobne(-i); primus PolAnt, Modrz; primitius, primitivus Calep (19): BibRadz II 141a marg; ktore [znaki, tj. chleb i wino] nam/ gdy ich pożywamy/ przywodzą ná pámięć/ [...] ono przednieyſze pożywánie prawdziwego ciáłá Páná Kryſtuſowego/ y prawdziwe picie nadrozſzey krwie iego. RejPosWiecz2 95v; Iáko tedy Apoſtołowie napiérwéy tę świątość rozdawáli: ták też ſam Pan Chryſtus przednieyſzym był iéy wynáleźićielem. BiałKat 381v; Był ten obycżay v Senatu Rzymſkiego/ iż gdy przednieyſzi ſpytáni wotá ſwoie podáli/ [...] tedy śię iuż drudzy wotowániem niebáwili ModrzBaz 28v; Náſzym Mars w pierwſzey bitwie potuſzył łáſkáwie/ Rozgromili Niemieckie vphy w przedniey ſpráwie [= w pierwszym natarciu]. StryjKron 623; Ktorą rzecż iż ſzyroko bárzo wywodźi/ o tych dwu duchách od Bogá naprzod przed ſtworzeniem świátá vcżynionych/ przeto ią ia dla długośći opuſzcżam/ tego krotko dotykáiąc iż z onych dwu duchow przednieyſzych (po ktorych też inſzych wiele duchow ſtworzył/ ktore Aniołámi názywamy) iednego [...] Bog vmiłował CzechEp 259; NiemObr 28; Calep 848a, b; Bo naprzednieyſzy tego okrętu [Argonautów] Sżyffmiſtrz był Tiphys, ktory ſię napierwey o morze ná on cżás ieſzcże nieobieżdżone kuśił KlonFlis A3.

przedniejszy w czym [= wśród kogo] (1): Nie ieden Menelaus o żonę ſye wádźił: [...] Nieraz Troiá burzona przed Hektorem: śiłá/ mężnych było/ którym śmierć przy oyczyznie miłá. Ale wſzyſcy w milczeniu wiecznym pogrążeni: Ze Poéty zacnégo rymy przebaczeni. A choć dobrze Homerus w téy liczbie [poetów] przednieyſzy/ Iednák ma ſwoię chłubę y wiek poślednieyſzy KochMuza 27.

W przeciwstawieniu: »przedniejszy ... pośledniejszy« (1): KochMuza 27 cf przedniejszy w czym.

α. O Bogu (3):
αα. Niemający początku (2): á ieſli [Chrystus wszystko] cżynił nie z śiebie/ ále z woley y mocy Bogá oycá: [...] A ták iuż nie on ſam przez ſię/ ále Bog oćiec/ y ſam będźie przednieyſzy y ſam z śiebie Bogiem y ſtworzyćielem wſzechmocnym. CzechEp 199.
Wyrażenie: »przedniejszy z wiekow« = przedwieczny (1): PAnie przednieyſzy z wiekow/ Oycże ludzki GrabowSet E.
ββ. Będący początkiem, praprzyczyną (1): Iż Bog ſam iedyny Oćiec ieſt ſtworzyćielem wſzytkiego/ y przednieyſzym źrzodłem y fundámentem błogoſłáwieńſtwá y żywotá wiecżnego. CzechEp 290.
β. O potomstwie: najstarszy, pierworodny (2): Synowie Leedánowi byli/ Iechiel przednieyſzy [caput (marg) dux]/ Zethám Ioel trzey ich. BibRadz 1.Par 23/8; BielKron 6v.
γ. Dziejący się na początku życia (3):
Szeregi: »przedni(ejszy) i ostateczn(iejsz)y« (2): BibRadz 2.Par 35/27; Przytym ine iego przednie y oſtátecżne ſpráwy [res ... primae et novissimae] oto nápiſáne w kſięgach krolow Izráelſkich y Iudſkich. BudBib 2.Par 35/27.

»tak przedniejszy jako i pośledniejszy« (1): Ale ine ſpráwy y wſzytki poſtępki iego ták przednieyſze iáko y poſlednieyſze [primorum et novissimorum]/ nápiſáne ſą w kſięgách Krolow Iudſkich y Izráelſkich. BibRadz 2.Par 28/26.

b. Dawny, dawno się dziejący lub żyjący, pochodzący z dawnych czasów (19): RejPs 114; iż [wsi nowo nasiadłe] kwitacyj przedniejszych nie mają, ma to być zwierzono sumnieniu poborcow, aby rozeznawali, z wiela by łanow pobor ten płacić mieli Diar 80; SarnUzn F7v; vkażę wam ná krotce/ iż o tym przednieyſzy Doktorowie/ zgodnie piſzą/ że ty Ceremonie w onym przednieyſzym kośćiele przy krzćie były/ ktore y dźiś w náſzym ſą. WujJud 168, 66v; CzechEp 416; NiemObr 122, 124, 175 [2 r.]; (nagł) Sądzenié Roków Ziemſkich y Wiéców, mieyſc przednich y przydánych. (–) [...] vſtáwuiemy: áby Roki Ziemſkie były záwżdy [...] ná mieyſcách ſtárádawnych Státutem opiſánych káżdégo roku trzy kroć ſądzoné SarnStat 721; PowodPr 79.

W połączeniu szeregowym (1): Nád to [wzięliśmy te słowa św. Łukasza] że ſą naſtárſze/ y nápiſáne o nadawnieyſzym y ze wſzech napirwſzym y naprzednieyſzym Koſcyele Páná Kryſtuſowym w Ieruzalem RejPosWstaw [1432].

Wyrażenia: »przedniejszy kościoł, chrystyjanie; przednie krześcijaństwo« = wczesne chrześcijaństwo, pierwsi chrześcijanie (2:1;1): WujJud 168v; RejPosWstaw [1432]; co go teraz cżynią iednym Bogiem z oycem y z ſynem [...]: tedy tego żaden z onych przednieyſzych Chriſtyánow/ ktorzy byli záraz po cżáſiech Apoſtolſkich/ mowić áni piſáć nie śmiał CzechRozm 14; PowodPr 30 marg.

»przednich czasow« = dawno temu, wcześniej (1): Wielebną eſſencia [lege: essencyją] Wynalazła Venecia Aqua vite zwali ią Przednich cżaſow. LudWieś B4.

α. W funkcji rzeczownika (2): Primores [...] valet idem quod summi et extremi – Przednieiſzi, przotkowie. Calep 848a.
αα. Pierwsi chrześcijanie (1): iż tákiego przynaglęnia do chrztu oni przednieyſzy/ nie vżywáli: iuż ſię to z przeſzłych dowodow/ y przykłádow pokazáło. NiemObr 149.
c. Poprzedzający coś lub kogoś, uprzedni; prior Mącz (31): RejJóz B7; RejWiz 164; BielKron 39; RejAp 196; A ták przycżyná vſpráwiedliwienie náſze ſpráwuiąca/ dármo bez żadnych przednich zaſług náſzych ieſtći Sam Pan Bog WujJud 100v, 73v marg, Ll4v; WujJudConf 72v; Tho mniemánie dawne ieſt y przednieyſze nád ono o ktorym ſie wprzod mowiło. CzechRozm 20; [Jan rzekł:] Ten ieſt ktory po mnie ábo zá mną idźie/ ten ſię ſtał przedemną/ iż był przednieyſzy mnie: (to ieſt/ niż ia) CzechEp 304; NiemObr 54, 142, 176 [2 r.]; Nie wspomina się tez inpugnatio IchMM PP. Duchownych ex fundamento tey Confederatiey ktorą wszyscy y wiele woiewodztw przeciwko niey swiatczyło się iako wprzedniey Confaederatiey ActReg 21; Iáko o tym y przednieyſzé Státutá/ y Piotrkowſka Conſtitucia vczy SarnStat 267, 269, 400, 1005.

W przeciwstawieniach: »przedniejszy ... dzisiejszy, ostateczny, pośledniejszy« (3): Nie ſądzcie tego mieśca z poſady dziſieyſzey/ Bo to ledwie cień zoſtał ozdoby przednieyſzey. KochSat A3; Hysterologia sive Hysteron, proteron figura est, cum id quod prius est, posterius dicitur, Gdy to co przednieyſzego yeſt/ pośledzey mowiemy/ á záś co poślednieyſzego yeſt/ náprzód mowiemy. Mącz 161b; Pocżąwſzy od przednieyſzych obietnic/ ktore o nim [Chrystusie] były/ áż do oſtátecżnych/ gdy ie z ſobą pilnie rozbieráć będźieſz/ to z nich będźieſz mogł poznác/ iż [...] CzechRozm 178v.

W charakterystycznych połączeniach: przedniejsze(-a, -y) kanony (2), koncylija (3), konfederacyja, obietnice, ozdoba, proroctwa, rok, statuta (2), synody (2), szkody, unije, wyrok, zasługi.

Szereg: »nie przedni albo nie dalszy« (1): nie w przednim álbo nie w dálſzym/ ále w pięćdźieſiątnym roku ReszList 147.
αα. W funkcji rzeczownika (1): Inſzego lepak cżaſu gdiż ſie ſzcżęſcie zmieniło, á nie przijaciele do krainy w ciągnęli, ci ktorzy ſz przednimi vciecz mogli, vciekli nabrawſzy z ſobą klinotow BielŻyw 15.
α. Będący kimś poprzednio (6): proſzy Vaſzey Ceſzarſkiey M. krol yego M. pan moy aby go V. C. M. zachowacz raczil przy thich polach y granyczach szyemye Valaſkyey yako ye przedny Voyewodowye Valaſkyey Zyemye dzyerzely. LibLeg 7/8v; Ktory [papież]/ ácż trzech Krolow ná imię zoſobná/ iákoby przednieyſzych niż do pánowánia przyſzedł zniſzcżył [...]. Ale [...] CzechEp 372; NiemObr 56; DEputaći iedno od Séymu do Séymu drugiégo trwáć będą ná tym vrzędźie ſwym/ á inni ná to mieyſce obráni bydź máią: którym oni przednieyſzy wſzyſtko ſtátecznie oddáć będą powinni SarnStat 364.
Szereg: »dawny i przedniejszy« (1): Wſzákem tego nie cżynił bez świádectwá ſłowá Bożego/ ná oſtátek miałem po ſobie y one Oyce dawne Kośćielne/ y Hiſtoryki przednieyſze NiemObr 66.
αα. W funkcji rzeczownika: poprzednik (1):

W przeciwstawieniu: »pośledniejszy ... przedniejszy« (1): którą [mansyją] nie bez przycżyny Theologowie poſlednieyſzy zową Circuminceſio, ſłowem nowym y trefnym/ ále k tym rzecżam bárzo ſłużącym. Bo o tym thák przednieyſzy dzierżeli/ iż [...] SarnUzn F2v.

β. Taki sam jak poprzednio (1): thenze Michal knyemv [obrażonemu gospodarzowi] prziſchedſchi yeſthgo odproſſil y wprzednyeyſcha przyazn ſnym zaſzyą prziſchedl LibMal 1554/188.
2. O usytuowaniu w przestrzeni [w tym: w stopniu równym (80)] (96):
a. Znajdujący się z przodu; primoris Murm, BartBydg, Mącz, Cn; anterior Mącz; primus Modrz; anticus Cn (88):
Wyrażenia: »przednia część« (1): Antica, Przednia część każdey rzeczi. Mącz 11b.

»(na)przedniejsze miejsce« = primae Calep [szyk 4:2] (6): [kanonicy] w kośćiele w ſtalach álbo naprzednieyſzych mieyſcach/ vbrawſzy ſie/ iáko łątki ſtoią. KrowObr 36v; RejZwierz 52v; RejPos 200v; Calep 847b; SarnStat 1141; gdy mu ſię tráfi śiedźieć z rownym ſobie/ áby przednieyſze mieyſce winien był dać temu ktoby ták notatus nie był. GrabPospR K3v.

»przednia strona« (1): Pronus, in anteriorem partem flexus, Ná przednią ſtronę nákłoniony. Mącz 325c.

α. O ciele i jego częściach (50):
Wyrażenie: »na przednich palcach« = na czubkach palców (1): Ad fores suspenso gradu placide ire perrexi, Chciałem z lekká ná przednich pálcách co naćiſzey do drzwi prziſtępić. Mącz 350d.
Zestawienie: »przedni palec« = wskazujący [szyk 1:1] (2): KrowObr 124; [Arcybiskup] wźiął Sygnet/ y wetknął ij Krolowi ná przedni pálec ręki práwey/ ktorym zwycżay okázowáć. BielKron 329v.
αα. W opozycji do tyłu ciała (47): Iakom ya nyeszaczal [lege: nie zaciął] szvyerzepycze yego wprzethnya lopathka ZapWar 1509 nr 2028; [Tezeusz] yechał do tego koscyołá/ y oberznąwſſy ſobye przednye włoſy/ offyárował ony. GliczKsiąż C7v; Mącz 295a; SienLek 19v.

W przeciwstawieniu: »przedni ... zadni (a. na zad)« (5): iż to zwierzę [osieł] w przednim krzyżu ieſt mdleyſze/ ale na zad mocznieyſze FalZioł IV 4b; [bóbr] nogi przednie ma iako pies/ ale zadnie gęſi podobne FalZioł IV 7c, 11c; SienLek 176; BudBib Lev 11/21.

Wyrażenia: »przedni(ejsz)a część« [szyk 4:1] (5): iż mania ieſt niemocz gdy ſie przednia częſć mozgu w cżele nakazi tak iż on cżłowiek złe dumanie miewa. GlabGad D8; BielKron 63v; Pectus, Pierśi przednieyſzá zwłaſzczá część człowieká od ſziye áż do Brzuchá. Mącz 285d, 120c, 437a.

»nogi przednie« [nie u człowieka] = pedes PolAnt [szyk 7:4] (11): BierEz L2v; RAk ieſt Riba czudna ma nog oſḿ, dwie przednie/ á po trzech poboczech mnieyſzych FalZioł IV 30d, IV 7c, 11c; GlabGad D3; BielKron 8; iż kopyto ſkráyne od lewey przedniey nogi łośiey/ gdy bywa vrznione w ten czás gdy łoś kona w zábićiu: ieſt wielką obroną tych co ij przy ſobie noſzą SienLek 60, 176, 187, 188; BudBib Lev 11/21.

»przednia strona« (1): Praecalvus, Ná przedniey ſtronie łyſy. Mącz 316d.

Zestawienia: »przednie(jsze) zęby« = siekacze, też przednie zęby konia; dentes primores Murm, BartBydg, Mącz; dentes acuti a. praecisores Murm, BartBydg; ctenes, gelasini Mącz, Calep [szyk 12:1] (13): Murm 53; BartBydg 40; Cżemu przyrodzenie zwierzętom dało zębi (–) Niektorim dla walcżenia [...], nie ktorim też dla wymowy iako ſą v cżłowieka przednie zęby. GlabGad C2v; Mącz 70a, 143a, 322a; Gelasini – Zeby przednieiſze, ktore w ſmiechu okazuieſz. Calep 448b, 274a; A iam zębów [u targowanego konia] náliczył ná przodku czternaśćie. Ieſt ich więcéy: ále ſie z przednich tylko znáią WyprPl B4v.

~ W przeciwstawieniu: »przednie zęby ... trzonowe« (4): Cżemu przednie zęby ſą oſtre á trzonowe płaſkie y ſzyrokie. GlabGad C3v, C3v [2 r.]; RejWiz 93. ~

»przednie zęby« = kły (1): Canini dentes, Przednie zęby. Mącz 33c.

Szeregi: »zadni i przedni« (1): Hippopodes/ nád morzem Tátárſkim Oceanem/ ći máią głowy cżłowiecże/ á nogi zádnie y przednie końſkie. BielKron 8.

»zwierschni a przedni« (1): Femur [...] Zwierſchnia á przednia część też począwſzy od kroku áż do kolan. Mącz 120c.

Przen: W opisie gwiazdozbiorów noszących nazwę istot żywych (3): Ale v niego [Konia] cztérech nóg pátrzáć nie trzebá/ Bo tylko przednié członki vkázuie z niebá. KochPhaen 8.
Wyrażenie: »przednie nogi« (2): V Strzelcá/ pod przedniémi nogámi/ koroná/ Dáleko ná południé goré zánieśioná. KochPhaen 16, 21.
ααα. O futrze (1):
Szereg: »i przedni, i zadni« (1): Glowa [futra sobolowego] v niego i czteri ſtopi v nog zlote, [...] w kaſdei stopcze, i wprzedniei i wzadniei, na wierſchu ieden ieſt wagrubin WyprKr 21.
βββ. Zakładany na przód ciała (8):
Wyrażenie: »przedni(a) plach(a)« (3): MetrKor 26/62; Wſzákoż Rycerzá [drab] ták bárzo vderzył/ Ze ná nim przednia pláchá ſie przepádłá KochSz B3; WyprPl Bv.
Szereg: »przedni a (i) zadni« (2): Aby kaſdy proporzecznyk [...] byl godny pacholek, aby myal przedny y zadny kuſz MetrKor 38/287, 26/62.
Przen (3):

W przeciwstawieniu: »przedni plach ... zadni« (2): oſtrzegay ſie pilno/ ábyś iáko niećwicżony Rycerz/ they zbroie opák ná ſię nie wkłádał/ przedni plách ná zad/ á zádni naprzod. Bo iáko namniey odſthąpiſz od ſwięthych ſłow á od ſwięthey náuki Páná tego/ á będzyeſz ſzukał iney rády ſwiáthá tego/ iuż nielza iedno muśiſz ſłábo ſtháć w thym boiu á w thym Krześćiáńſkim rycerſtwie ſwoim. RejPos A5; RejZwierc 79.

Wyrażenie: »przedni plach« (3): Abowiem nałácznieyſza obroná nań [gniew] ieſt thá/ włożywſzy przedni plách z rozumu ná ſię/ á zádni kuſz s cnoty/ á bułáwę dawſzy ſobie vcżynić s ćirpliwośći/ tedy go ták ſnádnie ſtłucże/ że długo poráżony thák leżeć muśi niżli k ſobie przydzie. Bo to ieſt ácż trudny węzeł ná cżłowieká poććiwego/ ále porádziwſzy ſie przedniego pláchu tedy y nie trudny. RejZwierc 79. Cf W przeciwstawieniu.
β. O budynku, zabudowaniach: frontowy lub od strony frontu, głównego wejścia (6): BielKron 422v; HistLan C3; Broná przednieyſza [obozu] ma być obroconá ná wſchod słońcá BielSpr 8; Gdy przyſzli do mieſzkánia puſtelnicżego: zámknął ią w komorce wnętrzney/ á ſam w przedniey przemieſzkiwáiąc pátrzył/ ná dziwną y wielką pokutę iey. SkarŻyw 238.

W przeciwstawieniu: »przedni ... telny (a. [tyłowy, a. ku tyłowi])« (1): a ktemu [na życzenie kupca domu] ten vcziwy Bartos ma dacz przedny sczyt samurowacz. a telny ma teſz dobrzę oprawycz ZapKościer 1584/51; [Nad tho cząſzcz y polowyczą wyąthſchą ſtaynye thilowey [...] thaſch Pany Margorzatha omyenyonemu Hanus ſcholczewy ku thakoweyze ſzwyebodzie yakogy gmachi przednye poſthąpila ZapWpolActAdv 1545 202/199v].

Wyrażenie: »przedniejsza część« (1): Proiectum, Przednieyſza część domu ku wierſchowi precz ydąca/ ſzczyt. Mącz 162d.
γ. O statku, łodzi itp.: zwrócony w stronę kierunku ruchu (4):
Wyrażenia: »przedni(ejsz)a część, strona« = dziób; prora Mącz (2:1): rostratae naves, Noſáte łodźie/ to yeſt ná przedniey ſtronie ſzpiczaſty koniec mayące. Mącz 358c, 212d, 327a.

»przedniejszy łodźny nos« = dziób (1): piscium rostra, Rostra navium, Przednieyſzy łodźny nos/ to yeſt ſzpiczáſty á kończáty nos. Mącz 358c.

δ. O wojsku: ustawiony jako pierwszy, będący najbliżej wroga (19): iż w thym obycżaiu Rzymiánie ſtárzy pieſzemu lekkiemu ludowi przodkiem kazáli ſie z nieprzyiaćielem potkáć rozmáitą bronią y poćiski/ áby przedni Rycyrze obacżyli moc y ſpráwę nieprzyiaćielſką BielSpr 21v.
Wyrażenia: »przedni (h)uff« [szyk 6:2] (8): BielKron 245, 308, 351v; wſzyſthek vff przedni ma ſie potkáć z nieprzyiaćielem/ drugi vff ma ich rátowáć iáko potrzebá vkaże BielSpr 18, 8, 21v, 52v; Przedni Vff ták ſzykuyćie iáko niewod chodzi/ [...] Co nawiętſze vcżynić w pierwſzym vfie cżoło BielSjem 32.

[»przedni ludzie« = straż przednia, zwiadowcy: Ma ſye też [hetman] pilnie wywiadowáć/ á wywiedźieć ſpráwy nieprzyaćielſkiey [...]/ przedni ludźie iáko dáleko przed woyſkiem chodzą/ álbo ieſli wielki poczet TarnConsil 7v, 11v.]

»przedni połek« (1): Kniáź Alexander Porozowſki Woiewodá przedniego polku [poległ] StryjKron 772.

»wojsko przednie« (2): gdy ták iedni po drugich ſzthurmowáli/ Skánderbeg vpátrzywſzy ſwoy cżás/ vderzył ná zadnie Tureckie namiothy/ pobił tám ludzi [...]/ ták iż muſieli do woyſká przedniego vćiekáć z ſzkodą ſwoią wielką. BielKron 250; BielSpr 20v.

Szereg: »przedni albo tylni« (1): Ieſli ſtego mieyſcá nieprzyiaćiele zeprzeſz á zámieſzaſz woyſko ich/ bes pochyby wygraſz bitwy gdyć przydą ná pomoc twoi pośilnicy álbo cżęść woyſká przedniego álbo tylniego nie ruſzáiąc poyśrzodká. BielSpr 20v.
Przen (2):
Wyrażenia: »przednie czoło« (1): Azya przednie cżoło krześćiáńſtwá odſzcżepieńſtwem y kácerſtwj zginęłá. PowodPr 31 marg.

»przednia straż« (1): kiedy vcżćiwe młodźi wychowánie opátrzywſzy/ ſwą przednią ſtraż do Páná Bogá trzymáć bez vſtawánia będą PowodPr 82.

αα. W funkcji rzeczownika (w pl) (5): Triarii – Zołnierze biwali y doſwiatczeni, ktorzi wtrzeczei rocie będac, przednieiſzich moznie naſtepiwſzi bronieli. Calep 1082b.

W połączeniu szeregowym (1): [Metellus hetman] Ieſzcże w huffie to miedzy przednimi/ to miedzy zádnimi/ to miedzy śrzednimi bywal [!]/ áby kto z ſpráwy niewykracżał ModrzBaz 112.

W przeciwstawieniu: »przedni ... zadni« (3): BielSpr 72; Záś w ćiągnieniu tego nawięcey trzebá pilnowáć/ áby ile może być/ żołnierze/ w ſpráwie á ćiáſno ábo gęſto ſzli: áby ieſliby ſię długo przewlekli/ niedáli przycżyny nieprzyiaćielowi vderzyć ná ſię zkądby potym mogło być/ iż przedni niemogąc wcżás dáć rátunku zádnim/ áni zádni przednim/ wſzytkieby rozno pobito. ModrzBaz 111, 112.

ε. O stronie recto karty (1):
Wyrażenie: »strona przednia« (1): przy ktorym [haśle w ukazaczu] L. kárthę známienuie/ liczbá bliſzſza vkázuie onéy karty liczbę. a/ známienuie ſtronę kárthy przednią: b/ známienuie kárty ſtronę poślednią. SienLek S[ss].
Szereg: »przedni, pośledni« (1): SienLek S[ss] cf Wyrażenie.
b. Znajdujący się tuż przed czymś (6): Ieſlibyć iedná nie przeſtáłá/ tedy drugą przyſtoſuy ná kóniec/ y trzećią y czwartą: tylé iléćby ich potrzebá. Drugié tákże Przéćieśi/ záłóż ná dole równo stymi przednimi Strum L2v, G, L3v; KochPhaen 18.

W przeciwstawieniu: »przedni ... zadni« (2): tę ſztukę od Stáwu ma w wiéść w ówę ſztukę Tylną. Abowiém kiedyby tá ſztuká przednia záſzłá w zádnią/ tedyby ſye iuż wodá zábijáłá zá nię. Strum G, G.

c. Znajdujący się w pobliżu czegoś [od czego] (2): zeznali to oboie ze zastawiely IEdrzeiowi Trusiowy na pulwloczkw poczwore gonach we wſzytkich trzech polach naprzednieiſze oth miaſteczka ZapKościer 1596/85v, 1596/85v.
3. Poprzedzający w tekście [w tym: w stopniu równym (3)] (10): KromRozm II l; TAk iáko y ty dwá przednieyſze/ ták y ten Pſalm/ ſą wſzytki iednego árgumentu. LubPs V5v, X, cc6, ffv; SienLek 174; To ieſt ſummá Pólek tego to Lanu/ tylkaż iáko y w przednieyſzym piſániu. GrzepGeom M3; CzechEp 269; [A ták jákoś máło wyzszej słyszał w przedniejszym rozdziale, iż [...] LubWiryd 31; PiotrGonSyn C; W Przednich Kśięgach daná ieſt náuká [...] o wſzelkich robotach ktore ſię we wśiach przydawáią Cresc 1571 649 (Linde)].
Szereg: »tak (i) przedni (jako) i pośledni« [szyk 1:1] (2): Nigdy to ſtać nie może/ áby ſłowká niektore ſámy przez ſie/ [...] miáły być wykłádáne: ábo ſámy od drugich odćináne/ ták od przednich iáko y od poſlednich CzechRozm 263v; JanNKarKoch F3; [BudArt T6v].
4. O kolejności [w tym: w stopniu równym (1)] (6):
a. Poprzedzający w kolejności; prior Calep (5): Calep [849]a; W tym porządku przodkow P. Chriſtuſowych, wſzędy pośledni ieſt oycem przedniego. Bo Heli był ſyn Máthátego, á ten ſyn Lewiego WujNT 203 marg.
α. O kolejności matematycznej (1): Iáko tedy kąty Figury théy co ieſt ná cztéry węgły/ dwiemá kątámi proſtymi przenoſzą kąty théy Figury/ która ieſt przed nią [...]. Ták téż kąty Figury o piąći węgłów/ dwiemá kątomá proſtymi przenoſzą kąty przednieyſzéy Figury GrzepGeom E4.
β. O zwycięstwie w turnieju (2):
Wyrażenie: »przedniejsze miejsce« [szyk 1:1] (2): Rozmáite były gry y gonitwy ſpráwowáne Rycerſkie/ miedzy kthorymi miał mieyſce przednieyſze Ian Ráchemberg Slężak po nim Iárocki Polak/ potym Ian Tárło. BielKron 408v; StryjKron 727.
b. Pierwszy w kolejności, mający pierwszeństwo [do czego] (1): gdyż v żydow to práwo było/ iż ſyn pirworodny záwżdy dzyedzicżył/ y był záwżdy przednieyſzym/ y godnieyſzym/ y do vrzędow/ y do inych ſtanow miedzy inemi bráty. RejPos 215v.
5. Wyróżniający się spośród innych zaliczających się do tej samej grupy, górujący, przewyższający pod jakimś względem; primus Vulg, PolAnt, Modrz, Calag, Calep, Cn; praecipuus Modrz, Calag, Calep, Vulg, Cn; princeps Vulg, PolAnt, Modrz, Calag, Cn; summus Vulg, Mącz, Modrz, Calep, Cn; potissimus Mącz, Calag, Cn; praepositus Vulg, PolAnt, Cn; primarius Calag, Calep, Cn; classicus Mącz, Cn; magnus PolAnt, Modrz; maximus Modrz, Calep; primoris Modrz, Calep; capitalis Miech; dux, electus, excelsus, expeditus, maior PolAnt; selectus Mącz; delectus, eximius, optimus, praestans, primi nominis Modrz; altissimus, peculiaris Calep; alpha, antiquissimus, apprimus, cardinaeus, cardinalis, deus, eminentissimus, flos, lumen, nota(e) prima(e), praecellentissimus, primae classis, primitius, primordialis, regulus, rex, singularis Cn (1005): Potissimus, Nayprzednieyſzy, naylepſzy Mącz 316a; Calag 212a; Calep 830a, 847b, 848b, 1029b.
Szereg: »naprzedniejszy i najpodlejszy« (1): wzywa ná świádectwo niebá y źiemie/ to ieſt wſzyſtkiego naprzednieyſzego y naypodleyſzego ſtworzenia. PowodPr 18.
a. O ludziach (też istotach nadprzyrodzonych) [w tym: w stopniu równym (41)] (530): ktore [imię Pańskie] ieſt z wiekow nabłogoſlawnieiſſe miedzy wſſemi na przednieyſſemi wſſech bogow ſtany RejPs 168v; BielKron 414v; iákich wielkich y zacnych rzecży/ [...] nam Polakom/ imo inſze przednieyſze narody Pan Bog [...] vżycżyć racżył CzechRozm A2v; Ci [urzędnicy] w rozmáitych Rzecżáchpoſpolitych ſą rozmáići: Wſzákże ſą niektorzi przednieyſzi/ bez ktorych żadna Rzecżpoſpolita ſtać niemoże: iáko Hetmánowie y Sędźiowie. ModrzBaz 30v; PaprUp C2; LatHar 165; SzarzRyt C3.

przedniejszy w czym [= w środowisku] (2): rozeſlał liſty po wſſyſtkich powiećiech kroleſtwá ſwego/ [...] że mężowie/ ſą przednieyſſymi y zacnieyſſymi w domiech ſwoich Leop Esth 1/22; PaprPan Ff3.

przedniejszy w czym [= pod jakim względem] (1): iż żony nie ſą podnożámi/ áni niewolnicámi mężow ſwych: Iáko nie ſą przednieyſzemi w roſkazániu nád męże ſwe. WerKaz 287.

Wyrażenia: »przedniejszy lud, narod« = naród wybrany, Izrael [szyk 1:1] (1:1): BielKron 41; iż tám był on lud wſzytek Páńſki przednieyſzy/ ktory był ſobie vlubił/ ktory był ſobie roſkorzenił/ wywiodſzy gi z Egiptu RejPos 195v.

»(na)przedniejszy przyjaciel« = columen amicorum Mącz (2): Thedy on co rychley poſlał Nikanorá Pátrokleſowego z przednieyſzych przyiaćioł [de primoribus amicum] Leop 2.Mach 8/9; Mącz 60c.

praw. »przedniejsza strona« (1): tákowi téż ſąśiedźi śćienni przez powodá ná ieden rok/ iáko y ten z którym gránice wiodą/ máią być przypozwáni do ſądu źiemſkiégo: y iáko z przednieyſzą ſtroną [cum Principali JanStat 415]/ ták téż z nimi przez powodá ma bydź poſtąpiono SarnStat 461.

»przedniejszy [= najbardziej wiarygodny] świadek« (2): Trzećia właſność Apoſtolſka/ iż oni ſą obráni/ przednieyſzymi/ y doſtátecżnymi świádkámi náuki páná Chriſtuſowey NiemObr 50, 35.

»na(j)przedniejszy na świecie, na ziemi; przedni [kto] świata« = in terris summus Modrz (1:1;1): iż Vrodzóny Polak cztérzy rzeczy właſné ma/ którymi hárdym y wſpániłem człowiekiem między nayprzednieyſzymi ludźmi ná świećie ieſt. OrzQuin Q2v; ModrzBaz 129; Dániel Prorok wyświadcża/ iż Pan Bog vcżynił go [Nabuchodonozora, króla babilońskiego] przednim Monárchą świátá/ ktoremuby potym żaden w tym wyrownáć nie mogł. PowodPr 14.

Szeregi: »naprzedniejszy i napotrzebniejszy« (1): ále Socrates dwoy rodzay ludźi [tj. królów i filozofów] złącżył/ ktory iáko ieſt ná źiemi naprzednieyſzy/ y żyćiu ludzkiemu napotrzebnieyſzy [quae ut sunt in terris summa et vitae hominum summe necessaria]/ ták żaden znich w ſwem vrzędźie niemoże ſię dobrze popiſáć/ okrom oſobliwey pomocy Bożey. ModrzBaz 129.

»przedniejszy i zacniejszy« = princeps ac maior Vulg [szyk 1:1] (2): Leop Esth 1/22; ácżći wnet Ian [Chrzciciel] drobnieć pocżął [...] A Chriſtus rość y vprzedzać go/ iż też był nádeń zacnieyſzy y przednieyſzy CzechEp 305.

αα. O ludziach ocenianych negatywnie (też o antychryście) (5): Napyerwey powyeſzcz ſwoyą pyrwſcha wkthorey zenye ſwey tho przipiſſowal abi ona povodem przednyeyſchym zabiczia thego bila, odwolall LibMal 1543/77; ſmiele to mowic ſmial naprzednieyſzi zauſznik abo pochlebca Krolewſki á zagubca praw y wolnoſci naſzich PaprUp F4v, H2.

naprzedniejszy gdzie (1): Ci Krolowie ſą naprzednieyſzy w kroleſtwie Antykryſtowym BibRadz II 141a marg.

Szereg: »przedniejszy a głowny« (1): Antychriſt on przednieyſzy á głowny/ przećiwnik Páná Chriſtuſow [...] przyidzie tudzieſz przed dniem ſądnym WujNT 820.
α. Ze względu na pozycję społeczną (390):
αα. Zajmujący wysokie lub wyższe stanowisko, wyższy w hierarchii, będący zwierzchnikiem; superhabens PolAnt; ordinarius Mącz (288): oſthathek przed Baſſhamy szeroko roſzmovyſſ Przednyego Baſſchą kthori yesth namyeſczv Ayaſzbaſschinem z oſſobna ymyenyem naſzym poſdrovyſſ LibLeg 7/36v, 9/53, 54; RejKup b3; KromRozm II o2v; [Józef, sługa Putyfara, mówi:] Y niemáſz nikogo w domu tem nád mię przednieyſzego BibRadz Gen 39/9, 2.Cor 12/11; BielKron 247; Dii Selecti sive maiorum gentium, Przednieyſzy bogowie Mącz 83d, 358b [3 r.]; BudBib Ex 24/11; BudNT 1.Petr 2/13; CzechRozm 186; ModrzBaz 106; Ták tedy ſiedḿ przednieyſzych Krzyżakow álbo Cantorow/ máiąc pod ſobą 2000. Zołnierzow Domu Niemieckiego/ naprzod w Dobrzyńſkiey Zięmi [...] oſiedli StryjKron 295; NiemObr 38, 51; ktorą [pychą] vwiedźiony naprzednieyſzy y naſlicżnieyſzy Anyoł/ chćiał być Bogu nawyżſzemu podobnym. LatHar 329, 431; WujNT przedm 26, s. 124 marg, 195, 417, 430 (9); GosłCast 28.

przedniejszy z kogo, z czego (7): BibRadz 1.Par 12/27, 23/9, 2.Par 8/10, 1.Esdr 8/1; Są też drudzy ktore zową Teſftedery, [...] zowią drugie Eminler, ći ná poborzech ſiedzą/ Kánclerzá zowią Iaſitſibegler, S tych wſzyſtkich przednieyſzy ſą dwá Beglerbekowie ktorzy wſzyſtkim roſkázuią BielSpr 50v; SkarJedn 288; Ci Xiążętá [...] mieli drugich Xiążąt pod ſwoią mocą niemáło/ ktorzy poſpolićie v nich Hetmány bywáli/ s tych był przednieyſzy Rádźim StryjKron 115.

(na(j))przedniejszy miedzy kim [połączenie z „naprzedniejszy” uznano też za składnię sup] (7): Sam pan vſtáwił go [św. Piotra] przednyeyſſym myędzy ápoſtoły/ mocną ſkáłą/ ná ktorey koſcyoł zbudowan yeſt KromRozm III M8, N; Ordinarius servus, Naprzednieyſzy sługá miedzy sługámi. Mącz 268b; NiemObr 27 [2 r.], 178; Piſałbym był ſnać kośćiołowi ále Diotrepes/ ktory miedzy nimi chce być przednieyſzym [qui amat primatum gerere in eis]/ nie przyimuie nas. WujNT 3.Ioann 9.

(na)przedniejszy nad kim, nad czym [połączenie z „naprzedniejszy” uznano też za składnię sup] (3): KrowObr 18; BibRadz 2.Mach 8/22; Zgromadź mi ſiedḿdzyeſiąt mężow s ſtárſzych ludu Izráelſkiego/ ktore ty wieſz być ſtárſzymi y przednieyſzemi nád ludem RejPosRozpr c2v.

(na)przedniejszy gdzie (6): KrowObr 35; BibRadz Num 1/16; á ktokolwiek w domu przednieyſzy ieſt/ á nád tákową cżeládzią władność ábo pánowánie ma/ tego zową goſpodarzem. ModrzBaz 2v; áby Senatorſka łáwicá co nalepiey byłá poſtánowioná/ ktora po Krolu w káżdey Rzecżypoſpolitey ieſt naprzednieyſza. ModrzBaz 25; StryjKron 592. Cf »sprawca przedniejszy na świecie«.

W połączeniu z nazwą urzędu, funkcji, stanowiska oznacza wyższy stopień w hierarchii zawodowej (82): Iuż bym niedbáł by pan fukał/ albo cżeladz przednieyſza RejJóz C4v; RejKup c6v; Przyſyęgá przednieyſzego Sługi Woytowſkiego. GroicPorz g3v; KrowObr C2v; Y rozgniewał ſie Fárao przećiw tem dwiemá dworzánom/ to ieſt przećiw podczáſzemu przednieyſzemu/ y przećiw piekárzowi przednieyſzemu. BibRadz Gen 40/2, Ier 52/25; Z lewey ſtrony [stał] [...] Cżetlic Máylát Chorwát/ koniuſzy przednieyſzy. BielKron 307v, 66v, 435; Mącz 268b; Kárdinali nie ſąć inſzy/ iedno Presbitery ábo Diakonowie przednieyſzy kośćiołá pirwſzego WujJud 142; SkarŻyw 226; CzechEp 220; iż Piotr ś. od Páná Chriſtuſá fundámentem y przednieyſzym dozorcą [= biskupem] kośćiołá powſzechnego poſtánowion ieſt NiemObr 27; Archiater et Archiatrus – Przednieiſzi doktor. Calep 89b; Archigrammatei, Scribarum principes – Piſsarze przed nieij ſzij [!] w Cancellarij. Calep 89b, 77b; gdy Ieſus wſzedł do domu iednego przednieyſzego Pháryzeuſzá/ w ſzábát ieść chlebá/ á oni go podſtrzegáli. WujNT Luc 14/1, s. 211; Ktemu vczynił go Conſiliarzem przednieyſzym téy ſławnéy Rzeczypoſpolitéy, y mieyſce mu przednieyſzé w Senaćie opiſał SarnStat 1141, 307. Cf »przedniejszy biskup«, »przedniejszy kapłan«, »przedniejszy muzyk«, »przedniejszy pastyrz«, »przedniejsza rada«, »rycerstwo przedniejsze«.

W połączeniu tautologicznym: wyższy w stosunku do podwładnych, nie do innych będących tym samym (28): KrowObr 29; że też y ludzie święći á Bogu mili [...] vpor ſwoy przećiw Bogu pokázowáli. A nie tylko ktorzy inſzy/ ále też y on przednieyſzy Wodz ich Moyżeſz. CzechRozm 69v; ktory [cesarz Konstantyn] ſię o zgromádzenie iego [synodu] poſtárał: y ná nim przednieyſzym regentem był NiemObr 129, 66; PaprUp D3; pod Kopylem trzy kroć bieł Tátáry/ Y w więźienie zábierał/ ich przednieyſze Cary. KołakCath A4; Vraczy was [cesarz turecki]/ widźimi ſie/ nayprzednieyſzym iákim ſwym Senatorem: y obeſzle was poſły ſwémi OrzJan 13; biſkup Alexándryiſki był przednieyſzym Pátryárchą wſchodnych kráiow WujNT 125, Act 19/31; SarnStat 1093. Cf »głowy przedniejsze«, »przedniejszy hetman«, »przedniejszy pasterz«, »przedniejszy sprawca«, »przedniejszy Rzeczypospolitej sprawca«, »sprawca przedniejszy na świecie«, »przedniejszy wodz«.

W połączeniu szeregowym (1): iż Piotr był ták zacny/ y zwierzchni/ y przełożony/ y przednieyſzy páſtyrz NiemObr 48.

W przeciwstawieniu: »przedniejszy ... pośledniejszy« (1): Y vczynićie [lege: uczyni cię] Pan przednieyſzim á nie poſlednieyſzym (marg) W żydowſkim ſtoi/ Głową á nie ogonem. (–) BibRadz Deut 28/13.

Wyrażenia: »(na)przedniejszy biskup« (6): Iż ktokolwiek ſię zowie/ wſzyſtkiego kośćiołá krześćijáńſkiego kápłanem nawyſſſzym/ álbo naprzednieyſzym Biſkupem/ ten ieſt/ prawdziwym Antykryſtem. KrowObr 6v, 18v, 40v, Tt2; BielKron 205v; Bo ná przednieyſzego Biſkupá nie może nikt ſkárżyć/ áż zá 72. świádkow CzechEp 61.

bibl. »głowy przedniejsze« = naczelnicy rodów (1): Wſzyſcy ći ſynowie Aſzerowi/ głowy domu oycowſkiego/ przebráni rycerze walecżni/ á głowy przednieyſze [capita principum] BudBib 1.Par 7/40.

»przedniejszy hetman« = dux exercitus, princeps nobilior a. principum PolAnt (4): BibRadz 2.Par 8/9; BudBib Iudith 6/2, 1.Mach 7/26; KIedy Alexánder Król Mácedońſki wźiął przez moc Tebás/ [...] dom Timokliiéy/ o któréy teraz rzecz/ záſtąpił ieden z przednieyſzych Hetmánów Alexándrowych. KochWz 140.

»(na)przedniejszy kapłan« [tytuł papieża] (2): Aby ſie żadny Biſkup Rzymſki zwáć nieſmiał/ przednieyſzym kápłanem áni wſzyſtkiego kośćiołá krześćijáńſkiego Biſkupem. KrowObr 17v, 17.

»(na)przedniejszy kapłan, ofiar(ow)nik« [w tym: sup (1)] = arcykapłan w judaizmie; sacerdos (primus), pontifex a. princeps sacerdotum PolAnt [szyk 13:6] (11:8): Wziął też Hethman Sáráiaſzá naprzednieyſzego kápłaná/ y Zofoniaſzá wtorego po nim/ y trzy ſtroże weśćia. BibRadz Ier 52/24, 2.Reg 8/17, 2.Par 24/11, Matth 27/62, 28/11, Ioann 18/35; BudBib 1.Par 27/5, 2.Par 36/14; gdy ono [Paweł] Anániáſzowi przednieyſzemu Ofiárnikowi pomſty od BOgá życżył CzechRozm 243v, 181, 264v; CzechEp 289, 290; NiemObr 9; LatHar 694, 709, 720; WujNT 493 [2 r.].

»książę (na)przedniejsze (a. przednie)« [o różnych stanowiskach] [w tym: comp (8), sup (1)] [szyk 5:5] (10): KrowObr 35; Leop Ez 38/2; BibRadz 1.Esdr 2/68; A ták kſiążętá przednieyſzy vmienili ſie po Alexándrze rozdzyelić kroleſtwy/ gdzye ktory był ſtároſtą zá Alexándrá/ tám miał być pánem. BielKron 127, 41, 97, 100; BielSpr 37v; Aby królom ich [pogan] kłádli ná nogi pętá/ A w okowách chowáli przednié kśiążętá. KochPs 216; NiemObr 176.

»mężowie przedni(ejszy)« [w tym: comp (5)] = starszyzna, dostojnicy państwowi [szyk 4:2] (6): Kryſtus ci to byl/ ktorego oſkarżenim przednich naſſégo ludu mężow/ gdy Pilát na krzyż wbitz kázál/ nieopuſcili onij ktorzy go od pocżątku milowali. OpecŻywList C2v; BibRadz Ios 14/1, 2.Par 28/12, 3.Esdr 9/16; StryjKron 265; weſzli ná mieyſce ku ſłuchániu zgotowáne/ z hetmánámi y mężámi przednieyſzymi miáſtá onego WujNT Act 25/23.

bibl. »przedniejszy muzyk, śpiewak« = przewodnik chóru; victor PolAnt (9:3): Pieśń (albo) Pſalm ſynow Korachowych. Przednieyſzemu muzykowi ná Mácháláćie ku chwaleniu BudBib Ps 87/1, Ps 4/1, 5/1, 6/1, 17/1, 45/1 (12).

»namiastek przedniejszy« = papież (1): Abyś namiáſtká przednieyſzego Apoſtolſkiego/ y wſzyſtkie duchowne ſtany w świętey pobożnośći záchowáć racżył wyſłuchay nas Pánie. LatHar 177.

bibl. »przedniejszy ojcowie« = naczelnicy rodów; principes familiarum a. patrum, capita patrum PolAnt (7): A Ci (ſą) przednieyſzy ich oycowie y rod (onych ktorzy) wyſzli ze mną zá krolowánia krolá Artáchſzeſzty/ z Bawelá. BudBib 1.Esdr 8/1, 1.Par 26/26, 32, 27/1, 1.Esdr 3/12, 4/2, 3.

»osoby przedniejsze« (1): Miedzy ktoremi ty ſą oſoby przednieyſze domow oycowſkich BibRadz Ex 6/14.

»przedniejszy pan« = panujący, król, władca [szyk 3:1] (4): Conicere in provinciam omen, Wpráwić w nieſzczęście yáko gdy ſie któremu páńſtwu zlie wodźy dla przednieyſzego páná. Mącz 263b; BielSpr 57v [2 r.]; NiemObr 176.

»przedniejszy panowie (a. przedni pan), panięta« [w tym: pl (12); comp (11)] = wysocy urzędnicy, dostojnicy; magnates PolAnt; principes Modrz [szyk 8:5] (12:1): [sędziak Kazikan] yesth thesz Persa alye byl sa stharego Zophiego wcziekl do Cessarza a byl przednyeyſzym panem Wpersiyey LibLeg 9/53; BielKron 183, 238, 305v marg, 307v; BudBib Iudith 6/1; Ktore roſkazánie/ [...] tedy y owſzem naywięcey należy przednieyſzym w Rzecżypoſpolitey Pánom [tum in primis ad summum reipublicae consilium]: to ieſt/ áby ten cżás ktory ſproſne poſpolſtwo obráca ná bieśiády y ná gry/ oni obrácáli [...] ná wynáydowánie rády o dobrem rządzeniu Rzecżypoſpolitey. ModrzBaz 26v, 24; (marg) Dziewięć ſpołecżnośći dziśieyſzych Heretykow z Chorem/ Datánem/ y Abironem. (–) Oni do śiebie pierwey/ Proceres Synagogae/ to ieſt/ przednie pány y rádę poćiągnęli: ták y dziśieyſzy odſtępcy od Pánow pocżęli. SkarŻyw 493; Nád ktorym woyſkiem przełożył Erdziwiłá [...] przydawſzy mu dla porády y woienney ſpráwy/ Mężow y Pąniąt przednieyſzych StryjKron 265, 617, 637; ActReg 127.

»przedniejszy pasterz« = władca (1): gdzie by pan káżdy miał ná to oſobiwe [!] bacżenie mieć/ y kogo/ y iáko do tego páſterſtwá do ſiebie miałby przypuśćić á powołáć/ gdyż on ieſt dan przednieyſzym páſterzem páńſtwá onego RejZwierc 40v.

»(naj)przedniejszy pastyrz« [w tym: comp (9)] = wyznaczony przez Chrystusa zwierzchnik Kościoła [szyk 9:1] (10): CzechEp 324; tenći ieſt Piotr ktory onych cżáſow będąc przednieyſzym páſtyrzem/ zwierzchność y włádzą nád wſzytkimi owcżámi páńſkimi miał NiemObr 28, 28 [3 r.], 40, 48; WujNT 390, 447, 462.

»(na)przedniejsza rada« [w tym: comp (7)] = doradcy królewscy [szyk 6:2] (8): na czem gdi pana Woyewodzyny poſlowye przeſthacz nyechczyely a tha rzecz prziſſla do naſch na Syem Coronni. viſadzylyſzmi przednyeyſche radi naſche abi they rzeczi snowv przeſlvchaly. LibLeg 11/159, 11/137v, 161v; OrzRozm I2v; Przywiodł Priamus do miáſtá ku mieſzkániu co nazacnieyſze/ możnieyſze/ á godnieyſze męże/ ze wſzego kroleſtwá/ ták iż wſzytká rádá kroleſtwá przednieyſza z nim w mieſcie obecnie mieſzkáłá. BielKron 55, 361; BielSpr 37v; Z Kxiążęćiem Rádźiwiłem w małżeńſtwo wſtąpiłá. Z Kxiążęćiem ktory teraz nawyżſzym Hetmánem/ Woiewodą Wileńſkim ieſt przeważnym Pánem. Y Rádą naprzednieyſzą Kxięſtwá Litewſkiego KołakCath Bv.

»rycerstwo (a. ludzie rycerscy) przedniejsze(-y)« [szyk 2:1] (3): BielKron 254v, 257; nie tylko ludziom Rycerſkim przednieyſzym/ trzebáby condigna praemia náznáczyć y konferowáć: ále y młodſzym/ ták iezdnym iáko y pieſzym VotSzl C2.

»(na)przedniejszy sprawca« [w tym: comp (4)] = zarządca; przywódca (5): Słuchayćie wy mię przednieyſzy ſpráwce mieſzczan Betuliyſkich/ Słowá ktoreſćie dźiś mowili do ludu nie ſą dobre BibRadz Iudith 8/9, Gen 43/19; RejPos A4; Iáko mu to krol potym porucżył/ y przełożył go przednieyſzym ſprawcą ná dworze ſwym. RejZwierc [203]v; (nagł) Iáko poznáć ſzpiegá w Woyſku. (–) [...] kázáć ſie zeyść w gromádę wſzyſtkim Przełożonym vderzywſzy w bęben/ thám roſkázáć wſzyſtkim przednieyſzym ſprawcom/ to ieſt Rotmiſtrzom/ Stárſzym/ Setnikom/ Dzieſiątnikom/ ták iezdnym iáko pieſzym/ áby [...] BielSpr 27v.

»przedniejszy Rzeczypospolitej sprawca« = władca; princeps (reipublicae) Modrz (2): Aleby ſię nic lepſzego ná świećie zſtáć niemogło/ iedno gdyby Pánowie ábo przednieyſzi Rzecżypoſpolitey ſprawce byli pobożni/ mądrzi á wſzelákimi cnotámi do pánowánia y roſkázowánia potrzebnemi ozdobieni. ModrzBaz 49v, 83.

»sprawca przedniejszy na świecie« = cesarz (1): á Monárchia ſie rozumie ieden Pan álbo ſprawcá przednieyſzy ná ſwiecie/ zowiemy to poſpolicie Ceſárſtwem. BielKron 9v.

»(na)przedniejszy (a. przedni) wodz [= dowódca wojsk]« = dux Calag [szyk 2:2] (4): ćiebie [Skanderbegu, papież] ná kroleſtwo Albáńſkie przełoży y potwierdzi/ y naprzednieyſzym wodzem przełoży przećiw themu okrutnikowi Máchomethowi. BielKron 254; BielSpr 22v; Calag 213a; StryjKron 210.

»przedniejszy wodz« (1): Wſzytek kośćioł modlił ſię vſtáwicznie zá przednieyſzym wodzem [uwięzionym św. Piotrem] y páſtyrzem ſwoim/ y był wyſłuchány. WujNT 447.

Szeregi: »naprzedniejszy i nachwalebniejszy« (1): A drugich dwu [ewangelistów]/ Márká y Lukaſzá ś. dał nam z vczniow naprzednieyſzych y nachwálebnieyſzych Apoſtołow ſwoich/ Piotrá y Páwłá ś. WujNT 124.

»i przedniejszy, i podlejszy« (1): ále też nań [fałszywy chrystyjanin na bliźniego]/ wſzędy inſtyguie/ Máiſtrat y przednieyſzy/ y od niego poſtáwiony podleyſzy/ á nád to y wſzytko poſpolſtwo pobudza/ áby [...] CzechEp 53.

»przedniejszy a poważniejszy« (1): Fastigium tenere inter homines, Przednieyſzym á powáżnieiſzym być. Mącz 119c.

»powszechny i naprzedniejszy« (1): Páweł bowiem o ſobie powieda/ Iż miał ſtáránie o wſzytkie zbory. A przedśię z tych ſłow Páwłowych powſzechnym/ y nayprzednieyſzym Paſtyrzem/ wyznáwáć go/ y iemu to przypiſowáć/ áni ſię godźi/ áni Páweł/ ſobie tego przywłaſzcżał. NiemObr 40.

»przedniejszy abo (i) starszy« [szyk 1:1] (2): Gdźie téſz sſtała śię téſz ſpora miedzy nięmi [apostołami]/ ktoby znich miáł być więtſzy (marg) przednieiſzy abo ſtarſzy (–) MurzNT Luc 22/24; RejPosRozpr c2v.

»naprzedniejszy i na(j)wyszszy« (2): Ian Konſtántynopolſki vtzynił Koncylium/ ná ktorym ſię kazał zwáć naprzednieyſzym/ y náiwyſſſzym Pátryarchą/ to ieſt/ Papieżem wſzyſthkich kośćiołow krześćijáńſkich. KrowObr 29, 4.

»zwi(e)rzchni i (a) przedniejszy« (2): przedſię ty pomni iżeś páſterz oney owiecżki ſwoiey á duſzycżki ſwoiey/ á ćiſń ſie kędy możeſz do wiernego głoſu zwirzchniego á onego przednieyſzego páſterzá ſwoiego. RejPos 125; NiemObr 28. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

W przen (16): tedy tę Propoſicią ſpiſawſzy/ podawam wſzyſtkim ſtanom tey Nawy/ przez ręce y obronę Wáſzey K. M. iáko przedniego Zeglarzá y kierowniká. PowodPr 2.
Wyrażenia określające Boga i Chrystusa: »przedniejsza głowa« [szyk 2:2] (4): WujJud 121v, 122; CzechRozm 52v; Iż Pan Chriſtus ieſt głową przednieyſzą kośćiołá Bożego. WujNT 669.

»(na)przedniejszy pasterz« = princeps pastorum Vulg [szyk 6:1] (7): A tákowych páſterzow ieſt naprzednieyſzy y nawyſſy páſterz P. Kryſtus ſyn Boży KrowObr 4, 4v; Leop 1.Petr 5/4; RejPos 125; NiemObr 43 [3 r.].

»(naj)przedniejszy sprawca« (2): Tákowey wiáry nayprzednieyſzy ſpráwcá ieſt pan Bog ſam/ ktoremu ſię ták vpodobáło/ áby przez pewne śrzodki/ tákowey wiáry ludźiom vżycżał NiemObr 69; Ponieważ on ieſt przednieyſzy ſprawcá/ y pirwſza przyczyná ſkutku tego: á ludźie tylko ſłudzy y naczynia iego WujNT 38.

»(na)przedniejszy wodz« (2): A tych [owieczek] naprzednieyſzym wodzem ieſt on dobri Páſterz Pan Kryſtus/ ktory mowi Piotrowi ſ. Páś owce moie. RejPosRozpr c2; WujNT 778 marg.

Przen (2): A kto bogáctwá chce nábywáć/ muśi bárzo iey [fortuny] naprzednieyſzemu márſzałkowi łákomſtwu przyſługowáć RejZwierc 122.
Wyrażenie: »naprzedniejszy wodz« (1): iż prawdá ieſt naprzednieyſzy wodz v wſzech inych cnot. RejZwierc 83v.
αααα. W funkcji rzeczownika; primas Modrz, Calep; caput, magnas PolAnt; optimas, primus a. princeps in civitate, summas, vir primarius Calep (54): bo ſámi krolowie/ Ku wſzytkiemu ſzaleńſtwu/ byli powodowie. Aby byłá pobożność/ v przednich zoſtáłá/ Pewnie żeby y w drugich/ też tám być muſiáłá. HistHel [A2]v; Bywa też y to [...]/ iż dla grzechow ludu obłudnicy pánuią/ á złośnicy bywáią przednieyſzymi. ModrzBaz 144v; NiemObr 29; Calep 135b, 848a, 1029b.

przedniejszy u kogo (1): V Chewrońcżykow Iedviah przednieyſzy BudBib 1.Par 26/31.

przedniejszy z kogo (9): y ſpádłá z niebá gwiazdá wielka (marg) Przednieyſzy z odſzcżepieńcow. (–) BibRadz Apoc 8/10, 1.Esdr 7/28; BudBib 1.Esdr 7/28. Cf »przedniejszy z ludu«, »przedniejszy z pokolenia«.

przedniejszy miedzy kim (4): LatHar 698; A oto mąż imieniem Zácheuſz: ktory był Arcycelnikiem (marg) Kśiążęćiem, ábo przednieyſzym miedzy Celnikámi. (–) [princeps erat publicanorum]/ á ktemu bogátym: [...] WujNT Luc 19/2, Aaaaaa4, Aaaaaa4v.

przedniejszy nad kim (14): Cf »przedniejszy nad ludem«, »przedniejszy nad hufy«, »przedniejszy nad śpiewaki«.

(na)przedniejszy gdzie [w tym: sup (1)] (10): LibLeg 11/100v; [bali się Żyda Mardocheusza] o ktorym wiedzieli że był przednieyſzym ná dworze krolewſkim/ á że wiele mogł. Leop Esth 9/4; RejPos 23; BudBib 1.Esdr 8/17; Tedy Kriſpus przednieyſzy w zgromádzeniu vwierzył Pánu ze wſzyſtkim domem ſwym CzechRozm 258; [panu Mikołajowi Mieleckiemu, wojewodzie ziemi podolskiej] Abyś ná tey gránicy będący przednieyſzym/ Rádził z nimi o pokoy w cżáſie teráznieyſzym. PaprPan A4v. Cf »przedniejszy w narodziech«, »w radzie przedniejszy«, »przedniejszy w wojsce«.

przedniejszy czyi (1): Na oſtatek Darius z ſwymi przednieyſzymi pocżął vciekać BielŻyw 153.

W połączeniach szeregowych (3): Thedyć tym obytzáiem/ muſiał przed Koncylium Florenckim Papież [...] niebyć przełożonym Biſkupem/ áni przednieyſzym/ áni potomkiem Piotrowym/ áni Wikáryim Kryſtuſowym/ áni wſzyſtkiego kośćiołá głową/ áni też pierwey páſl/ áni rządził/ áni ſpráwował/ wſzyſthek Kośćioł krześćijáńſki? KrowObr 18v; BibRadz 1.Par 28/1, 2.Par 23/20.

W przeciwstawieniu: »niewolnik ... przedniejszy« (1): Iż pan z niewolnika ſwego Vdziałał go [Józefa] przednieyſzego A tak mu ſie iuż przyucżył Ze mu wſzytek dom porucżył RejJóz D4v.

Połączenie: »przedniejszy ... wtory ... trzeci« (1): Hezer przednieyſzy (marg) głowá (–)/ Howad-iah wtory/ Eliaw trzeći BudBib 1.Par 12/9.

Wyrażenia: »przedniejszy z ludu, nad ludem, wszego ludu« = caput populi, magnas, princeps congregationis a. populi PolAnt; praepositus multitudinis Vulg (3:2:1): BibRadz Num 11/16, 31/13, 2.Esdr 10/14, 3.Esdr 9/12, Eccli 33/19; Y ſtánęli przednieyſzy wſzego ludu/ wſzech pokoleni Izráelowych BudBib Iudic 20/2.

»przedniejszy z pokolenia, z narodu, w narodziech, w domach, domow, nad hufy« = naczelnicy rodów izraelskich (2:1:1:1:1:1): Cić wſzyſcy ſą ſynowie Aſſorowi przednieyſzy w narodźiech ſwych BibRadz 1.Par 7/40; Tedy Dawid zebrał do Ieruzálem wſzytki Kſiążętá Izráelſkie y przednieyſze z káżdego pokolenia y przednieyſze nád hufy ktore ſłużyli Krolowi BibRadz 1.Par 28/1; Tákże y w Ieruzálem poſtánowił Iozáfát [sędziów] z Lewitow y z kápłanow/ y zprzednieyſzych domow [de principibus familiarum] Izráelſkich dla ſądow Páńſkich/ y dla ſpráw iego BibRadz 2.Par 19/8, 1.Par 8/10, 23/24, 28/1; BudBib Num 11/16.

»w radzie przedniejszy« = przewodniczący radzie (1): ábo ieſli też ſámemu Krolowi/ ábo w rádźie przednieyſzemu [ipsimet praesidi]/ cokolwiek lepſzego [przy wotowaniu] ná myśl przyidźie/ niech okaże przycżynę/ dla cżego co roznego od wynálazku więtſzey ſtrony ma być przyięto. ModrzBaz 29v.

bibl. »przedniejszy nad śpiewaki« = przewodnik chóru; victor PolAnt (11): Przednieyſzemu nád śpiewaki na Neginoth y Seminith/ pieśń Dawidowá. BibRadz Ps 6/1, Ps 17/1, 40/1, 41/1, I 303d marg, Ps 50/1 (10); Bo zá cżáſow Dawida y Aſáfá byli od dawnych cżáſow poſtánowieni przednieyſzy nád śpiewaki co by śpiewáli pioſnki chwały dziękuiąc Bogu. BudBib 2.Esdr 12/46.

»przedniejszy w wojsce« = dowódcy (1): Krol w then cżás do woyſká przyiechawſzy/ [...] przednieyſzych wſzythkich w woyſce zezwawſzy/ pythał Páwłá Tomory Hetmaná przed wſzytkiemi BielKron 307.

Szeregi: »przedniejszy i (to jest) głowy« [szyk 1:1] (2): Ci (byli) záwołáni we zborze/ przednieyſzy z pokoleni oycow ſwych/ y głowámi powiátow Izráelowych [maiores tribuum patrum suorum et principes millium Israel]. BudBib Num 1/16, I 221d marg. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(jako) książę(ta) i (a jako, abo) przedniejszy« = principes, principes PolAnt [szyk 2:1] (3): BibRadz 1.Par 28/1; iż Apoſtołowie/ ktorzy iuż byli iáko przednieiſzy á iáko kſiążętá w zebrániu onym/ niechcieli ſie nic báwić żadnemi ſpráwámi ſwiáthá tego RejPos 23; WujNT 271 marg.

»przedniejszy i nazacniejszy« (1): tákże przednieyſzy y nazacnieyſzy [praepositi et magistratus] ſtáli ſie vcżeſtniki tey złośći BudBib 3.Esdr 8/69.

»przedniejszy a sprawce« (1): Słuchayćięż mię przednieyſzy nád ludem/ á ſprawce zgromádzenia [Audite magnates et rectores ecclesiae auribus percipite] nákłońćie vchá ſwego ku mnie. BibRadz Eccli 33/19.

»przedniejszy i starszy (a. starcy)« = principes et seniores PolAnt [szyk 2:1] (3): BibRadz Num 11/16; BudBib 1.Mach 1/27; A przednieyſzy miedzy kápłany/ y ſtárſzy nád ludem/ námowili lud poſpolity/ áby wyprośili Bárábbaſzá; á Iezuſá ſtráćili. LatHar 698.

ααα. O ludziach ocenianych negatywnie (8): RejWiz 164v; Iednego cżáſu [czarci] przyſzli iáko wielkie woyſko iezdnych: y obſtąpili iego komorkę/ y cżynić igrzyſká pocżęli [...]: á ieden znich przednieyſzy/ vcżynił ſię Oycem S. Wilhelmá SkarŻyw 167.

W połączeniu tautologicznym (1): Wedle ſłow ich właſnych/ ktorych Herſt ich przednieyſzy w kátechiſmie ſwym vżywa/ to widzę/ iż [...] CzechRozm 97v.

Wyrażenie: »przedniejszy wodz« (2): [mówią] że on [ksiądz kanonik] y z tym zgody nie ma. Iáko naprzod z ſłowem Bożym. Potym z kośćiołem ſwym/ ktemu z ſwoimi patreſámi/ nád to ieſzcże y z przednieyſzym tu v nas w Polſzcże wodzem ſwym I.M. X. Arcybiſkupem Gnieźnieńſkim CzechEp 187; WujNT 838.
Przen (3): iż Antychriſt miał mieć zá przednieyſzego ſwego namieſtniká (praeſidentem) ábo márſzáłká: nie Bogáć iedynego [...]: á i Iezuſá [...]: ále dyabłá/ Smoká onego piekielnego/ [...] ktory mu moc tę dał/ y zwierzchność CzechEp 422, 421, 426.
ββ. Należący do wyższej klasy społecznej lub do wyższej warstwy w swojej klasie: bogaty, możny, wpływowy; nobilis PolAnt, Vulg (102): [Król Gieza] iuż będąc w ſtárym wieku/ powoławſzy k ſobie pánow/ ſyna/ żony/ y innych przednieyſzych obywatelow/ vpominał ie áby [...] BielKron 299v, 412; KochMon 28; niektorzy z nich [...] przyłącżyli ſię ku Pawłu y Syli: naboznych też Grekow mnoſtwo wielkie/ j niewiaſt przednieyſzych nie máło. BudNT Act 17/4; Przed Krolem Niwerneńſkie Kſiążę [...] y Elbieńſkie/ Tákże też inſzy wſzyſcy przedni Fráncuzowie/ Káżdego prowádzili dwá Woiewodowie. StryjWjaz B4v; SkarŻyw 187, [407], 601; Polſkich Sláchćicow tylko dwá przednich zginęło/ Iákubowſki z Cziulickim StryjKron 532; potkawſzy ſię dwá kroć z Tátary poráził ich [...]/ Murzow też y Vlanow przednieyſzych kilko poimał. StryjKron 752, 170, 290, 421, 658, 772; ActReg 61; Lecz Zydowie poduſzczyli niewiáſty nabożne y vczćiwe/ y przednieyſze mieſzczány [primos civitatis]: y wzbudźili prześládowánie ná Páwłá y Bárnábaſzá WujNT Act 13/50, s. 514, Act 17/4; KmitaSpit C4; PowodPr 58; SkarKazSej 691a.

przedniejszy gdzie (3): ModrzBaz 25; W doſtátku wielkim miernie żył zá wieku ſwego. Máiąc Małżonkę z domu przeſławnych z Tęcżjnow Grábiow w Polſzcże przednieyſzych á Koronnych ſynow. KołakCath B; GrabPospR N3v.

W przeciwstawieniach: »przedni(ejszy) ... pospolity (a. pospolstwo) (4), naniższy, podlejszy, pośledni, prosty« (8): Pozwawſy tych Trzech przednieyſych ſtanow/ ydzie ſzukaċ kogo poſpolitego czlowieká RejKup d4; nie potrzebá ſprawiec od proſtych ludzi wybránych/ iedno od przednieyſzych. BielKron 119; A ieſliże tę ſzczodrobliwość Królá ſwégo precz od śiebie Litwá odrzući/ niechay to wié/ że oná áni Koronie Polſkiéy/ áni Litwin żaden/ by téż był nayzacnieyſzy y nayprzednieyſzy/ naniżſzemu Polakowi w niczym równym być nie może. OrzQuin Q3v; ModrzBaz 89v; SkarŻyw 230; LatHar 679; GrabPospR M4v; to nędzá nie Pan/ co w ſuknie y w liśie Sługi nośi: więc záwſze y Kuny y Ryśie Ná powſzednie pod iedwab kupuie/ ták przednim Oſobom/ iáko inſzym páchołkom poślednim. KlonWor 56.

Wyrażenia: »przedni(ejsz)e domy, familije« [w tym: przednie (1)] [szyk 4:1] (3:2): StryjKron 72; Wladiſlaw Starſzi Sin Iagielow po ſmierci Oycowſkiei na Kroleſtwo obran potem na Wegierſkie zwielka ſzkoda R:P: itameſmigo á przinim wieli zacnich mezow domow przednieiſzich z Polſki oſtradali. PaprUp C4; SarnStat 1012, 1022; PowodPr 20.

»książęta przedniejsze« [szyk 2:1] (3): tám ſie nań ſmowiło ſiedḿdzieſiąt Ruſkich kſiążąth przednieyſzych BielKron 356v; StryjKron 115, 385.

»ludzie (a. czł(owi)ek przedniejszy), lud (co) (na)przedniejszy (a. przedni)« [w tym: przedni (1)] [szyk 8:4] (11:1): Potym Alkáir od Zolimá wźięt/ y lud przednieyſzy wſzytek wyśćinan. BielKron 259, 119; KochOdpr B4v; KochPs 116; SkarŻyw 103, 230, 309; ActReg 69; LatHar 679; mieſzcżánie przytem y przednieyſzy robotnego ſtanu ludźie niechby ſtrzelcow pieſzych wypráwowáli/ ſkąd też pieſzego ludu może być z potrzebę/ inſzy robotnego ſtanu ludźie podleyſzy y vbożſzy/ [...] robotniki z rydlámi [...] wypráwią GrabPospR M4v, N3v; tákżeć wielki pocżątek będźie napráwy/ gdy ludźie przedni ktorzy wzorem drugich ſą/ wrocą ſie do powinnośći ſwych/ y drugich przykłádem y ſtárániem zá ſobą poćiągáć będą. PowodPr 80.

»przedni(ejsz)e osoby« (3): Sic apud Romanos erant Megalenses funebres, Plebei, Appollinares, Ty pierwſze Megalenſes były vſtáwione ku czći więtſzym Bogóm/ Ty drugie gdy przednieyſze oſoby do grobu nieſiono/ álbo też ná vrząd wſádzano. Mącz 198d; KlonWor 56. Cf »ani pospolity człowiek, ani przedniejsze osoby«.

»przedni(ejszy) (naprzedniejszy) pan(owie)« [w tym: pl (25); comp i sup (22)] = członkowie (członek) wyższej warstwy społecznej, możnowładcy; proceres Mącz, Modrz, Cn; magnates Mącz, Cn; optimates, principes Modrz, Cn; columen, megistanes, nobilissimi, potentes, potestates, primates, primores, primus civitatis a. genere a. nobilitate, principes classium, summates viri Cn [szyk 20:6] (26): RejZwierz 120; Niewiáſthá máiąc bacżenie ná ſtan krolewſki/ dopomogłá mu [królowi Zygmuntowi] z więźienia/ wſzákże iey to dobrze oddał/ iż iey dwu ſynu przedniemi pány w Węgrzech vdziáłał BielKron 303v, 82v, 126v, 179v, 183, 305v, 412; Mącz 204c; A gdy krol był w namiecie s pány ſwemi/ rádząc iuż iákoby ku ſzturmu przypuśćić/ ten Scewolá [...] popadſzy ſpis ſkocżył do namiotu onego/ y zábił páná czo naprzednieyſzego co podle krolá ſiedział RejZwierc 86v; BielSpr 53v; O naprzednieiſzich paniech Woiewodcthwá Ruſkiego/ y o inſzych mężach zacnych ktorzy ſie tymi kráymi báwią. PaprPan C; ModrzBaz 55v, 94; SkarJedn 381; SkarŻyw 317, 492; Ale y w woyſku Polſkim/ [...] było też wiele miedzy Pány przednieyſzymi y Senatory Proditorow StryjKron 572; ktory [król] [...] z ośmią przednieyſzych Pánow koronnych rádę táiemną miał StryjKron 617, 385, 662; WerGośc 213. Cf Szeregi.

»(na)przedniejszy (a. przedni) stan« (4): RejKup d4; HistAlHUng A3; drudzy [sędziowie] też ſą/ ktorzi zacnego á przednieyſzego ſtanu ludźi [inter optimates ac praestantes]/ á drudzy poſpolitego cżłowieká ſądzą. ModrzBaz 89v; PowodPr 44.

»przedniejsza ślachta« = możnowładcy (1): Magnates pro proceribus, Przednieyſzi pánowie/ Przednieyſza á poważnieyſzá ſliáchtá. Mącz 204c.

Szeregi: »bogaty i przedniejszy« (1): Był teſz tu drugi bogáty y przednieyſzy cżłek/ ktory miał żonę bogoboyną/ á iednę corkę znią. SkarŻyw 103.

»książę(ta) i (albo) pan(owie) przedni(ejszy)« [szyk 2:1] (3): BielKron 57v; w tey [trzeciej rocie rzymskiej] też byli co przednieyſzy mężowie/ gdyż tám Kſiązę álbo przedni pan ſtawał w poyśrzodku. BielSpr 14; StryjKron 592.

»lud pospolity i przedniejszy panowie« (1): Bo to nieprzynośi zwierzchnemu Panu/ áni Rzecżypoſpolitey pożytku/ gdyby lud poſpolity y przednieyſzi Pánowie [populares optimatesque] zwycżáili ſię nie mowić/ áni rozumieć/ iedno coby ſię ich Pánu podobáło. ModrzBaz 81v.

»przedniejszy a poważniejszy« (1): Mącz 204c cf »przedniejsza ślachta«.

»ani pospolity człowiek, ani przedniejsze osoby« (1): Záprawdę áni poſpolitego cżłowieká/ áni przednieyſzych w źiemi oſob [nec popularis, nec optimatum administratio] pánowánie/ niemoże śię ná vrzędźie ſwym przyſtoynie záchowáć/ ieſliby pirwey niewźięło ná śię podobieńſtwá pánowánia iedney oſoby ModrzBaz 25.

»wielki a przedniejszy« (1): A W. M. wielkim a przednieiſzym ſthanom nawięcei tego potrzeba HistAlHUng A3.

»zacny (najzacniejszy) i (a) przedniejszy« (3): OrzQuin Q3v; ModrzBaz 89v; Co wſzyſtko może záhamowáć Conſtitucią o tem poſtanowiwſzy/ iákoż tego widzę wiele ludźi zacnych y przednieyſzych w Rzecżyp. náſzey pilnie żądáią y prágną GrabPospR N3v.

»co naprzedniejszy, znakomici« (1): Ludźie co na przednieyſzy/ ludźie znákomići We wſzytkim Izráhelu nagle ſą pobići. KochPs 116.

W przen (2): (nagł) Ná Lodzią Herb ſtárádawny w Polſzcże. (–) [...] A káżdy ſtan zacny bywa/ Ktory ná tey Lodzi pływa. Dziś zacni z Gorki pánowie/ Są iey przednieyſzy wodzowie. RejZwierc Av; Widzę przednieyſzy kwiát przy boku iego [króla] Wſzyſtkich trzech ſtanow narodu Polſkiego GrochKal 25.
ααα. W funkcji rzeczownika (23): BibRadz 4.Esdr 15/16; ktorzy byli proſtego niſkiego narodu y vbogiego/ zwano tákie Plebei/ á przednieyſze od nich zwano Patres/ to ieſt oycowie/ á ſyny ich zwano Pátricij BielKron 99; Wiele ich nágo chodzą/ ále co przednieyſzy chodzą w biſye BielKron 452, 215, 461v; HistHel [A2].

przedniejszy z kogo (3): BudNT Act 25/2; Y ſzli do niego Arcykápłani y przednieyſzy z Zydow przećiw Páwłowi WujNT Act 25/2, Act 28/17.

przedniejszy skąd (2): BibRadz Act19/31; A ći byli przednieyſzy z Teſſáloniki; (marg) zacnieyſzy nád inne ktorzy ſą w Theſſálonice. G. (–) ktorzy przyięli ſłowo Boze ze wſzytką ochotą WujNT Act 17/11.

przedniejszy gdzie (1): Herod w dzień národzenia ſwego ſpráwił wieczerzą ná pány ſwoie/ y ná przednieyſze w Gálileiey. WujNT Mar 6/21.

przedniejszy czyi (1): [Fulwius] roſkazał przednieyſzym ſwoim áby ſie ſkłádáli ná then naiem [hetmana z nieprzyjacielskiego wojska] co kto może mieć Srebrá y Złothá/ á poſłáć do woyſká nieprziyaćielſkiego BielSpr 39v.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy krainy (1): iż Herod ná dzień národzenia ſwego vcżynił wiecżerzą pánom y hetmánom/ y przednieyſzym Gálileyſkim. BudNT Mar 6/21.

W połączeniach szeregowych (5): Podał ktemu Bog moy do ſercá mego/ ábych zebrał przednieyſze y przełożone/ y lud poſpolity żeby podług národow ſwych obliczeni byli BibRadz 2.Esdr 7/5; BudBib 2.Esdr 2/16, 7/4; BudNT Mar 6/21; WujNT Mar 6/21.

W przeciwstawieniach: »chudzi (pacholcy) (2), lud ... przedni(ejszy)« (3): ci ktorzy są chudzi, za oddaniem broniey bez zadnei ranzon albo okupu wolno będą pusczęni przednieyszi bedabespieczni zdrowia y wolnosci, za okupem ktory sienamowi. ActReg 75, 75; Co ſię iey [monarchii rzymskiej] źle powiodło: gdy ábo wiele przednich/ ábo lud ſam w iednym onym mieśćie rządźił. SkarKazSej 690a.

Wyrażenie: »przedniejszy miedzy ludem, ludu« (1:1): Y porąba ſiekierą gęſtwy leśne/ á Liban gwałtownie vpádnie. (marg) Rozumie Kſiążętá y przednieyſze miedzy ludem ſwoim. (–) BibRadz Is 10/34; LatHar 334.
Szeregi: »książęta, (i) przedniejszy« (2): BibRadz I 358c marg; Aby go poſádźił z Kśiążęty/ z przednieyſzemi ludu ſwego. LatHar 334.

»przedniejszy i lud« (1): Y obwołano w Iudźie y w Ieruzálem áby znoſzono Pánu podátek [...]. A byli temu rádźi wſzyſcy przednieyſzy y wſzytek lud [omnes principes et omnis populus]/ á przynaſzáli y kłádli do oney Skrzynie BibRadz 2.Par 24/10.

β. Ze względu na działalność, zasługi, osiągnięcia: wybitny, doskonały, znakomity, sławny, przodujący w jakiejś dziedzinie (67): GliczKsiąż M8v; KrowObr 14; Iużem ná poły ośiwiał/ á ieſzczem tákiego roźdźiału Státutu Polſkiego nieſłyſzał/ á toćiem też bywał wierz mi miedzy Prokuratory przednieyſzymi. OrzRozm D4; BielKron 91v; OrzQuin I4v; WujJud 144v; PaprPan kt; Niektorzi też/ ktorzi w pámięći ludzkiey przednieyſzemi ſą/ żadney náuki nieopuśćili/ w ktoreyby ſię wiele ćwicżyć niemieli. ModrzBaz [16]v, 80; A gdy do náuki ſpoſobny był/ z Egiptu wſzytkiego y z Grecyey co naprzednieyſze vcżone y Philozophy dáłá mu zá náucżyćiele. SkarŻyw 478, A5, 384, 597; StryjKron 66; CzechEp 195 [2 r.]; Zgadzáło ſię ná to wiele ſtárych onych przednieyſzych oycow/ iż Antychryſt w Rzymie okazáć ſię miał NiemObr 173; co [nieznajomość prawa] znáć nie iedno z decretow rożnych w iednákiey rżeczy/ ále y z wáſzych prżednich práktykow/ ktorych więc ludźie do ſwych ſpráw vżywáią GórnRozm E4v; WujNT 883; WysKaz 42; WSpómináiąc przednié Senatory przy wydániu tego Státutu, widźiáłoby mi ſie, Iáſnie Wielmo. M. Pánie, zá wielkié delictum, ábych miał w tym rzędźie przeſtąpić W. M. mégo M. Páná SarnStat 879, 863; Przedni Mędrzec Grecki [Platon] ná dwu głownych rzecżách ſádźił dobre R.P. ſtánowienie. PowodPr 77, 42; SkarKaz 117b.

naprzedniejszy kogo [= z kogo] (1): Oczym [że uczyć się należy tylko za młodu] przęciwny [!] roſſądek on Cato narodu Porcie naprzednieyſzy dawał. Ktory Laćinſkiego ięzyka w podſtarzałośći/ á Greckiego zaprawdę iuz w ſtarośći naucżył ſię KwiatKsiąż E4.

(na)przedniejszy z kogo [połączenie z „naprzedniejszy” uznano też za składnię sup] (3): A miedzy nimi byli przednieyſzemi z Izráelczykow/ Aſydeyczycy BibRadz 1.Mach 7/13; BudBib 1.Mach 7/13; Stephan z nich [diakonów] naprzednieyſzy známienite czyni do ludzi kazánie WujNT 512.

(na)przedniejszy (a. przedni) miedzy kim [połączenia z „naprzedniejszy” uznano też za składnię sup] (12): Ariſtoteles Filozow myedzy inſſemi naprzednyeyſſy/ thák o tem mnimánye ſwe nam oſtáwił. GliczKsiąż P2v; GroicPorz A4v; KrowObr 15; BibRadz 1.Mach 7/13; Gorgones Dziewki Phorci które Perſeus poráźił/ miedzi któremi Meduſa przednieyſza byłá Mącz 147b; BudBib 1.Mach 7/13; SkarŻyw 231, 518; CzechEpPOrz **2v; Zazdrość też y nienawiść przynioſłá ſmierć onemu zacnemu/ á máło miedzy wſzytkimi Philozophy nie przedniemu/ Sokrateſowi Phil K4; WujNT Act 15/22; SkarKaz 606b.

przedni(ejszy) w czym (7): iżem poznał w. W. inter Principes Viros w vmieiętnoſći Práwá Mieyſkiego/ być naprzednieyſzego GroicPorz A4v; BibRadz *5; RejPos 234v; Eſt genus hominum qui eſſe primos ſe omnium rerum volunt, Nec ſunt tamen: hos conſector. To ieſt/ Ieſt rodzay ludźi/ ktorzi chcą áby ie przednieyſzymi w káżdey rzecży miano/ á nieſą ModrzBaz 39v, 121v; GrabowSet A2v; KołakCath B2v.

przedniejszy gdzie (4): Iozefus piſze iż ty dwie bábie [tj. położne] były naprzednieyſze ná ten czás w Egiptćie. BibRadz I 31b marg; ModrzBaz 121v; A teraz bierz z rąk moich Proporzec dźiélnégo Piſorimá/ w Sármáckim kráiu przednieyſzégo KochPropKKoch 4; Pátrzáy gorącośći (Piotrowey) iákoć w tey gromádzie przednieyſzym ieſt WujNT 398.

W przeciwstawieniu: »podły ... przedniejszy« (1): A twierdźili to nie podli ktorzy/ [...] ále ſkoro po cżáśiech Apoſtolſkich w kilkudźieśiąt lat/ máło nieprzednieyſzy. Iáko/ Ireneuſz [...] CzechEp 196.

W charakterystycznych połączeniach: (na)przedniejszy(-a) (przedni) dobrodziej, doktor (4), ewanjelik, filozof (3), historyk, katolik, ludzie (2), mąż, mędrzec, mistrz, ojcowie, osoba, pan, patresowie, pisarz, pisorym, praktyk, prokurator, prorok (2), senator (2), składacz, sługa, święci (2), uczeń (2), uczony; (na)przedniejszy(-e) miedzy białemi głowami, bracią, doktory (2), dziewkami, filozofy, kapłanami, inter principes viros; (na)przedniejszy w dzielnościach, w każdej rzeczy, w nabożeństwie, w naukach, w umiejętności prawa.

Szeregi: »pierwszy i przedniejszy« (1): ná ten cżás poſługowánie zborowe/ wlaſne y porządne będźie/ kiedy do tych pierwſzych/ y przednieyſzych ſług Prorokow y Apoſtołow/ przyſtoſowáne będźie. NiemObr 36.

»przedni a przewyborniejszy« (1): [na synod w Florencji przyjechał] ſam oſobą ſwoią Iozeph Pátryárchá Cárogrocki/ y przy nim wiele Metropolitow y Biſkupow Greckich/ y innych przednich á ſprzewybornieyſzych [!] Doktorow/ y co náucżeńſzych z Grecyey oſob. SkarJedn 267.

»uczeńszy i przedniejszy« (1): bo máło nie wſzyſcy między nimi vcżeńſzy y przednieyſzy pogáńſkimi Filozofámi przedtym byli CzechEpPOrz **2v.

»(i) przedni (a. przedniejszy) i (a) zacny (a. zacniejszy)« [szyk 2:1] (3): gdyż to pewna iż Greckie zbory y przednieyſze záwżdy y ſtárſze były: y przednieyſze y zacnieyſze Piſárze miáły. CzechEp 14; Phil K4; WujNT 300.

»najprzedniejszy, najznamienitszy« (1): Classici authores aut scriptores dicuntur, Náyprzednieyſzy/ Nayznámienitſzy skłádácze. Mącz 56a.

ααα. W funkcji rzeczownika (4): CzechEp 265; ActReg 184; Nie máſz iuſz [w burgundzkim kolegium] áni onych Cárpentáriuſow. Y inych, co przednieyſzy pomárli, o ktorych Przed láty ſłycháć było. CiekPotr 87.

przedniejszy z kogo (1): gdyż mię ſámi z nich [katolików] przednieyſzy/ z tego wypuśćili [...] żebym im w tym nie wierzył/ coby nie z ſłowá Bożego przywodźili CzechEp 139.

αα. O ludziach ocenianych negatywnie (9): Ták bowiem piſze ieden przednieyſzy wykrętarz: Potuit Petrus [...] NiemObr 54; iákich [bluźnierstw] ſię káżdy nácżytáć y náſłucháć może/ miedzy tym wſzelákiey nieprawdy przednieyſzym Miſtrzem [tj. Lutrem]/ y vcżniami iego. ReszPrz 61, 55; Przez tę záś drugą beſtyą Richárdus/ Anſelmus y inni/ dobrze rozumieią przednieyſzego fałſzywego proroká ábo káznodzieię Antychriſtuſowego WujNT 716, 838, 869.

W przeciwstawieniach: »przedniejszy ... drobny, mniejszy« (2): Antychriſt ieden przednieyſzy, ále drobnych wiele. WujNT 820 marg, Xxxxxv.

Szereg: »przedniejszy i znaczniejszy« (1): Cżáſu iednego/ gdy wychodził zkomory iedney przednieyſzey y wtym niewſtydzie znácżnieyſzey wſzetecżnicy: [...] SkarŻyw 107.
γ. Ze względu na cechy osobiste: pełen zalet, szanowany; w określonym działaniu: dobry, gorliwy (19): Ktemu iż ná to zwirzchność Pan káżdą wyſádził/ Aby przez nię tym ſnádniey o śirotkach rádził/ Chcąc byſcie przednieyſzymi opiekunmi byli HistLan Ev; ále ſerce ſwe zwyćiężyć/ gniew pohámowáć/ zwyćięſtwá miernie vżywáć/ wielkiego to y mężnego ſercá rzecż ieſt: y zda mi śię/ że ktoby śię ták ſpráwował/ nie na- (kust) przedniey- (–) dnieyſzym [!] ludźiam ma być porownan/ ále Bogu podobnym ma być pocżytan. ModrzBaz 7; niezdrożnaby byłá rzecż/ o káżdy nakład vżywáć rády przednieyſzych á rozſądnych oſob ModrzBaz 22, 39v [2 r.]; NiemObr 46, 85; KlonFlis A3.

[naprzedniejszy w co: Wſpomnićie/ iák Leánder piękną Herę ſwoię/ Y Achilles ſerdeczny/ co ſpuſtoſzył Troię/ Miłował naprzednieyſzą w głádkość Bryſeidę ZbylEpit 9.]

przedni czym (1): Niech licżą Fábiuſá/ niech tyśiącmi kłádą/ Cámiluſow/ ſą przedni ták woyną iák rádą/ Krolom znácżne Kśiążętá cni Rádźiwiłowie SapEpit A3.

przedniejszy w czym (1): Tákiem krotko wypiſał/ telko co przednieyſze [Podolany]/ W Rycerſkich ſpráwach tákże w inych co biegleyſze. PaprPan Cc4.

Szeregi: »co przedniejszy i co mędrszy« (1): nie iedney/ ábo nie kilku oſob rády w ſpráwowániu rzecży [król i zwierzchni panowie] vżywáć máią/ ále wiela oſob/ y tych nie ledá iákich/ ále co przednieyſzych y co mędrſzych [optimorum et prudentissimorum] ModrzBaz 24v.

»przedni i pierwszy« (1): ále y one pány/ ktorych było dwieśćie y pięćdzieśiąt przednich ludzi y pierwſzjch ktorjch do rády wzywano/ ktorzj kádzielnicę kápłáńſką bráć w rękę znimi śmieli/ pozábijał P. Bog SkarŻyw 483.

»wierniejszy i przedniejszy« (1): [przyjaciele Jan Kochanowski z Andrzejem Nideckim] wſzytkie ſecretá ingenij z ſobą communicowáli/ y ieden nád drugiégo/ [...] nie mieli/ áni mieć chćieli rzeczy ſwych cenſorá wiernieyſzégo y przednieyſzégo. KochCzJan A2v.

»wybrani a przedni« (1): ktore práwo bądź od yednego/ álbo od nyektorych wybránych á przednich ludźi/ bądź też od wſſego zboru poſtánowyone/ nye záwſſe dobre/ porządne/ pożyteczne/ y doſtáteczne bywa [...]. Bo y yeden y kilká ich/ álbo kilkanaſcye/ by też namędrſſy byli/ wſſyſtkyego co potzebá [!] obáczyć nyemogą KromRozm II a4v.

Przen (4): (marg) Rádni pánowie cżłowieká pocżćiwego. (–) Weźmiſz ſobie do rády ony co naprzednieiſze pány/ to ieſt ſpráwiedliwość/ pomierność/ pobożność/ poććiwość/ wſpaniłość/ káżdemu nieodmienną wiárę á prawdę. RejZwierc 146v.
a) O Bogu (3): y proś [w modlitwie] Páná Bogá twego [...] álbo o wybáwienie z krzyżá onego/ álbo o ćierpliwość świętą. ábo przynamniey o poćiechę w fráſunku onym. poddáiąc záraz wſzytko pod rozſądek y wolą naprzednieyſzego medyká y lekárzá chorob twoich Páná Bogá wſzechmogącego LatHar 579.
Wyrażenie: »z wszech przedni« = najprzedniejszy (1): Przydź/ o Poćieſzyćielu Láſkáwy: o ćięſzkośći Náſzych/ lekárzu z wſzech przedni/ nie z wielu GrabowSet H4.
Szereg: »przedniejszy i własny« (1): Nie ſam Pan Chriſtus (ácz on ieſt przednieyſzy y właſny ſędzia żywych y vmárłych) ále y Apoſtołowie/ y wſzyścy święći doſkonáli będą z nim ſądzili. WujNT 81.
αα. W funkcji rzeczownika (1): Lecz obiers ſtanu każdego Po iednemu przednieiſego. Stych panie ſnadnie obaczys Ieſly iuż ſwiat karaċ raczys. RejKup b6.
δ. Ze względu na sprawność bojową: umiejący dobrze walczyć, dzielny (25): gdy ſie wywiedział [Huniad, wódz chrześcijański, o położeniu wojsk tureckich]/ ſkokiem zſobą wźiął 10. tyſiąc ludzi co przednieyſzych/ [...] vderzył wielkim pędem ná Kálibáſzę BielKron 243, 41, 256; RejZwierc 113; áby tego przeſtrzegał nawięcey/ [...] áby co przednieyſze ludźi miał ku pirwſzemu potkániu ná kthorymkolwiek rogu ſie tráfi/ bo ći máią tym obycżaiem wſzyſthkim dobre ſerce vcżynić ktorzy ſie ná przodku potkaią á nieprzyiaćielſkie woyſko przełomią BielSpr 22; Ma tedy Hetman [...] lud iezdny co naprzednieyſzy/ zbroynieyſzy ná wielkich koniech ná cżoło wyſádźić/ [...] á ono cżoło przednich ludźi ma zádzierżeć nieprzyiaćielá ná ſobie áż noc zaydzie BielSpr 26v, 8, 14 [2 r.], 20v, 21v, 22, 40; Bo y Miſtrzá Helmeryká/ y Teodriká Márſzałká wielkiego/ w bitwie przegráney/ gdzie przednieyſze woyſká Rzeſze Niemieckiey poległy/ ſtráćili. StryjKron 340; Moi Pieszy Błekitni, iuz się rozeszli wszyscy iedno com ich sto zachwycieł y tonie [lege: to nie] barzo przednich ktorzy ze mną wdrę poidą. ActReg 27.

W charakterystycznych połączeniach: (co) (na)przedniejszy (przedni) lud (rycyrski) (5), ludzie (5), mężowie (mąż) (7), rycerstwo, wojska.

Szeregi: »mężni i przedniejszy« (1): ábowiem byli wſzythko ludźie mężni y przednieyſzy w onym woyſku [quia fortes viribus erant omnes et fuerunt principes in exercitu]. BibRadz 1.Par 12/21.

»przedniejszy i sprawni« (1): W ktorey [szóstej rocie] też bywáli Mężowie przednieyſzy y ták ſpráwni iáko pierwſzy BielSpr 12.

»zbrojn(iejsz)y, (i) (co) (na)przedniejszy (a. przedni)« [szyk 2:1] (3): BielSpr 21, 26v; dwádźieśćiá y pięć tyśięcy Moſkwy tám było poráżoney/ ludu práwie zbroynego/ y przedniego BiałKaz L2v.

Przen (2): A wſpomináć tu [Pan] napirwey racży onego ſtałego á mocnego Rycerzá ſwoiego/ á ſnadź naprzednieyſzego/ ktory ten hárc [tj. życie] á iście trudny przetrwał przy nim RejPos 263v; Dałby to był Pan Bog/ ábych [...] ćiebie ſławna Polſko/ á miła Oycżyzno moiá/ mogł był záſtáć w tym vſzykowániu y ſporządzeniu/ wktorym ćię/ on wodz niebieſki/ przez przednie Porucżniki ſwe/ Woyćiechá y Stániſłáwá SS. z dawná był ſpráwił PowodPr 4.
αα. W funkcji rzeczownika (3): A z Neftálimitow było przednieyſzych tyſiąc/ á z nimi było inych z tarczámi y z drzewy trzydźieſći y ſiedḿ tyſięcy. BibRadz 1.Par 12/34, 1.Par 12/29.
Szereg: »przedniejszy i godny ku bojowi« (1): Táć thedy ieſt liczbá przednieyſzych y godnych ku boiowi [ducum expeditorum ad pugnam]/ ktorzy przyſzli ku Dawidowi do Hebron [...]. Z ſynow Symeon ludźi mężnych walecznych ſiedḿ tyſięcy y ſto. BibRadz 1.Par 12/23.
ε. O człowieku wobec natury (2): niebo to ſklepione/ Zięmię [!] płodno rodzącą/ morze niezieżdżone. Bog to wſzytko w mocy ma/ y on to ſam ſpráwił/ Wſzákże cżłeká nád nimi przednieyſzym poſtáwił. SapEpit [B2]v.

naprzedniejszy miedzy kim (1): Bo miedzy wſzytkim twym ſtworzeniem/ Sam iedno cżłowiek ieſt naprzednieyſzym ArtKanc I11.

b. O abstraktach, terytoriach, przedmiotach materialnych itp. (469): SkarŻyw 188; Pioruná też przednieyſzego Báłwáná kazał koniowi do ogoná przywiązáć/ y wlec przez Miáſto do Dniepru StryjKron 140.
Przen (14):
a) O Bogu–Stwórcy i Chrystusie–twórcy Kościoła (12):
Wyrażenia: »fundament przedniejszy« [szyk 5:3] (8): WujJud 120 marg, Mmv; A w przedmowie záś do I. K. M. fundámentem przednieyſzym Troycę przenaświętſzą/ z perſon iey nierozdźielnym Boſtwem ſtánowi CzechEp 224; ktory [Bóg] ieſt przednieyſzy fundáment wſzytkiego: [...] á potym dopiero od niego dány y poſtánowiony fundáment przez ktory byſmy mogli mieć przyſtęp/ iáko przez pośrzedniká pewnego/ do tegoż Bogá oycá iego CzechEp 291, 107; NiemObr 34; WujNT 888.

~ W przeciwstawieniu: »przedniejszy ... wtory i pośledniejszy« (1): Widźiſz że oprocż Páná Chriſtuſá ſą y drugie fundámentá/ ácż nie przednieyſze/ ále wtore y poślednieyſze. WujJud 120. ~

»przedniejszy węgłowy (a. węgielny) kamień, węgieł« = summus angularis lapis Vulg [szyk 2:2] (3:1): CzechRozm 113; Przybudowáni ná fundámenćie/ Apoſtołow y Prorokow/ w ktorym ieſt przednieyſzym węgłowym kámieniem/ ſam Iezus Chriſtus: ná ktorym wſzytko budowánie/ ſpołu przyſtoſowáne rośćie NiemObr 36; WujNT Eph 2/20, 1.Petr 2/6.

b) O czołowych przedstawicielach Kościoła (2):
Wyrażenie: »przedniejsze filary« (2): CzechEp 259; O Pánie IEzu Chryſte/ zbáwićielu y odkupićielu narodu ludzkiego/ ktoryś święte Apoſtoły twoie/ przednieyſzymi filarámi y náucżyćielámi Kośćiołá twego vcżynić racżył LatHar 428.
α. Główny, ważny (zwykle: najgłówniejszy, najważniejszy), podstawowy, fundamentalny, istotny [w tym: w stopniu równym (29)] (267): Ty ſą naprzednieyſſe członki wiary krzeſcianſkiey [tj. kreda] wierzyć w boga oycia [!]/ ktory wſziſtko ſtworzył: wierzyc w ſyna iego [...]: wierzyć w ducha ſwiętego SeklKat P4v; KromRozm I G3v, H4v; Diar 84; DiarDop 111; BibRadz I 351b marg, II 133a marg; OrzRozm H3v; w ktorych [psalmach Dawid] Proroctwo ſwoie vkazał iáwne nád ine Proroki przednieyſze [tj. proroctwo przedniejsze od proroctw innych proroków] BielKron 73v, 434v; KwiatKsiąż A2v; Mącz 417c; SarnUzn G8; RejAp 83v, Ff4; Cżwarta cżęść zámyka w ſobie/ pożytek vżywánia tey ſwiętey wiecżerzey. A tych ſą trzy przednieyſzych. Napirwey/ iż [...] RejPosWiecz3 99v; Prawdźiwe wyrozumienie [tu usłyszysz]/ Mieyſc niekthorych przednieyſzych s ſłowá Bożego zebránych GrzegŚm 17; BielSpr 14; że vrząd naprzednieyſzy zwierzchnośći ten ieſt: ſtáráć ſie o záchowánie poſpolitego pokoiu/ y o beſpiecżne wſzem obywátelom mieſzkánie. WujJud 3v, 135v, 140v, 262v, 263v; WujJudConf 213v; RejPosRozpr b3v; Rozmowy Chriſtyáńskie/ o przednieyſzych Artykułách wiáry chriſtyáńskiey CzechRozm 1; To ile ia bacżę/ ná przednieyſzy ieſt wywod ich/ gdy ták mowią: [...] CzechRozm 191, kt, A8, 4, 70, 100 (11); trzebá tego/ áby ći wielkiemi á zacnemi cnotámi ozdobieni byli/ rozmáitemi á przednieyſzemi náukámi wyćwicżeni/ ktorziby o ták wielkich pożytkách rádźić/ á ich iáko przyſtoi bronić mogli ModrzBaz 12v; A naprzednieyſza ſędźiego powinnośc [!] ieſt/ ſpráwę oboiey ſtrony powodowey y obżáłowáney/ doſtátecżnie wyrozumieć. ModrzBaz 87v, 2v, 30v, 70, 129, 135v; A poniewaſz przednieyſzy ieſt koniec máłżeńſtwá/ aby ſię wnim dziatecżki Pánu Bogu ná cżeść w pobożnośći wychowáły: dla tego ſamego ſtrzec ſię heretyckiego towárzyſtwá w małżeńſtwie potrzebá. SkarŻyw 153; wybrałem tu zniey [Biblii] przednieyſze żywoty S. Pátryárchow SkarŻyw 257, A4v; StryjKron 612 marg; CzechEp *4, 254, 261 [2 r.], 272, 276, 367, 375; NiemObr 30 [2 r.]; KochPhaen 18; GrabowSet N3; LatHar +++, 250, 258, 323 [2 r.], 512; ktorych ten ieſt dowod naprzednieyſzy przećiw prawdziwey bytnośći Ciáłá Páná Chriſtuſowego w Sákrámenćie/ iż wſtąpił do niebá: á iż ćiáło nie może być zárázem ná ziemi y ná niebie. WujNT 332; Mamy y troiáki ſkutek y pożytek tego Sákrámentu wyráżony. Ieden ácz przednieyſzy/ ále poſpolity y innym Sákrámentom; że odpuſzcza grzechy WujNT 796, Mar 12 arg, s. 248, 349, 383, 676, 868; W Téy przyśiędze Królewſkiéy zámykáią ſie cztérzy Artykuły co przednieyſzé, Wiárá, Pokóy, Obroná, Spráwiedliwość, do których ſie wſzyſtkié inné iáko rzéki do odnogi morſkiéy śćiągáią. SarnStat 24, *3, 2, 48, 82, 358 (12); Punktá przednieyſze o Poſpolitem ruſzeniu 1. Iáko [...]. 2. Iáko [...] GrabPospR Kv; Przebieżmy tedy co nakrocey bydź może/ przednie przykazánia Boże PowodPr 28, 11 marg, 58; SkarKaz 310b; Z złégo dobré vczynić/ tu ſztuká przednieyſza GosłCast 43, 55; SkarKazSej 664b, 703a; A iáko świát ma cżtery naprzednieyſze wiátry ktore z pewnych kątow wieią: ták też cżłowieká cżtery áffekty naprzednieyſze vnoſzą KlonFlis A4v; KlonWor ded **2, s. 36.

przedniejszy z czego (2): A nie báwiąc ſię wſzytkimi [obietnicami]/ niektore tylko z nich wezmę/ iákom y ná pocżątku vcżynił. Z ktorych vpátruię dwie przednieyſze/ ná puſzcży ieſzcże ludowi wſzytkiemu vcżynione CzechEp 296, 233.

(na)przedniejszy miedzy czym [połączenie z „najprzedniejszy” uznano też za składnię sup] (8): RejPos 25; iż ten ieſt w práwey iednośći kośćielney/ ktory ty wſzytkie trzy rzecży w ſobie náyduie. Miedzy ktorymi to ieſt przednieyſza/ áby był ieden Pan y ieden náucżyćiel náſz y páſterz. SkarJedn 41; WysKaz 3; Ty poćiechy miedzy innemi ſą przednieyſze SkarKaz 381b, 577a. Cf »miedzy wszemi naprzedniejszy«.

W połączeniu szeregowym (1): Ten tedy duch wiáry á miłośći/ ktory s ſámego Páná Bogá ieſt/ [...] ieſt pirwſzą/ naprzednieyſzą/ á naoſobliwſzą przicżyną RejPosWiecz2 92v.

W przeciwstawieniach: »przedniejszy ... pośledniejszy (i podlejszy) (4), mały, ostateczniejszy« (6): Ti coś we mnie vformował ſam rzecży przednieyſſe/ Y wſſytki ty ktore też ſą ſnadź oſtátecżnyeyſſe/ [...] LubPs ee; żeć ieſt w rzecżách niektorych máłych niemal w káżdey Diocezyey nieiáka rozność/ wſzákże w rzecżách przednieyſzych á gruntownych wſzyſtkie Kośćioły ſie zgadzáią. WujJud 185v; iż ták bog nigdy nie mowił. Ty ſą przednieyſze roſkazánia moie y chcę áby ty ná wieki záwżdy chowáne były/ á ty ſą poſlednieyſze/ y podleyſze/ przeto ich poprzeſtáć możećie. Ale [...] CzechRozm 99, 97v [2 r.], 101v.

W charakterystycznych połączeniach: (na)przedniejszy(-a, -e) (przedni(-e, -a)) affekt, alienacyja, artykuł (wiary [= kreda]) (9), błąd, cel, chorągiew, członek wiary [= kreda] (3), dowod, dzień, ekscepcyje, figura, fundowanie, grunt [czego], grzech (3), historyja, koniec małżeństwa, miejsce [= fragment], mnimanie, nabożeństwo (2), nauka (3), obowiązek, obyczaj, omierzienie, pokoj domowy, powinność (powinowactwo) (5), pożytek (4), proroctwo, prośba, przykazanie (rozkazanie) (8), przykład [czego], przywara, punkt (3), rodzaj ludzi, rożność [czego], sakrament (2), skutek, sposob rządzenia, sukcessyja (2), sztuka (3), świadectwo, świątość [= sakrament], święto (7), tytuł, urząd [= powinność] (9), wiatr, wina, wykręt, wywod (6), zabawa, znak, związka, żywoty [‘opisy życia’] [czyje] (2).

Wyrażenia: »przednia (a. (na)przedniejsza) cnota« [w tym: comp (6), sup (4)] [szyk 9:6] (15): RejWiz 186v; (nagł) Siedḿ cnot przednieyſzych Krześcyańſkich. Napirwſza Wiárá. (–) RejZwierz 132 [idem bb3v; podobnie RejZwierc 231], bb3v; iż ten ſorom/ ieſt oną przednią cnotą/ ktora ieſt wſzytkich cnot ſtrożem GórnDworz Aa2v, Dd8v; gdyż to [pomiarę] Mędrcy záwżdy onym łáćińſkim wirſzykiem naprzednieyſzą cnothą zwáli: Modus omnium eſt pulcherrima virtus RejZwierc 54, 54, 54v, 231; gdźie do Korynt. piſząc/ trzy cnoty głowne/ Wiárę/ nádźieię/ y miłość przypomina/ w ktorych cnotách naprzednieyſzych wierni ſię ćwicżyć y pomnażáć/ po wſzytek cżás máią. NiemObr 78; GrabowSet A2v, Ov; Cztery naprzednieyſze cnoty. Mądrość/ Mierność/ Spráwiedliwość/ y Męſtwo. LatHar ++8v; PowodPr 60 marg; GosłCast 72.

»(na)przedniejsza część (a. cząstka)« (5): CzechRozm 6, 149v; WujNT 520; WysKaz 42; Y nie zowie Pan IEZVS kośćiołá onego domem náuki: ále iáko y prorocy zowie go domem modlitwy/ ktorey naprzednieyſza część ieſt ofiárá. SkarKaz 455b.

»przedni(ejsz)e miejsce« (3): BielKom F3; dla tego ninieyſzych cżáſow v niego [monarchy tureckiego] ſpráwá Rycyrſka mieyſce przednie ma/ [...] ten tám vrodzony y ſławny/ kthory ſobie mężnie á dobrze pocżnie BielSpr 50; BielSjem 16.

»miejsce (co) (na)przedniejsze« = ośrodek; centrum [szyk 1:1] (2): NiemObr 53; Tych náuk mieyſce co przednieyſzé było w Athenách, o których Horatius 2. Epiſt. ták piſze: Adiecere bonȩ paulo plus artis Athenȩ. JanNKar B3v.

»(na)przedniejsza (a. przednia) przyczyna« [w tym: sup (11), comp (9)] = praecipua causa Modrz [szyk 16:8] (24): A tak pewna rzecż ieſt iż wiatr ieſt przednia przycżyna ku żiwotowi, toż zanim pokarm iako pomoc ku pożywieniu. GlabGad F5; LubPs H4 marg; SienLekAndr a2v; RejPos 49 [2 r.], 100v, 197; RejPosWiecz2 92v; RejPosWstaw [414]v; CzechRozm A3v, 36, 198; ModrzBaz 119v; ktora Electia dla trzech przednieyſzych przyczyn ſkutku rychłego doſzłá/ naprzod iż [...] StryjKron 707; CzechEp 287; Ze śmierći prágnę/ tyś przednia przycżyná. GrabowSet H4v; LatHar 507; WujNT 794; PowodPr 6, 17; MIedzy przyczynámi dla ktorych ſię naświętſza Pánná do Helżbiety pokwápiłá/ tá ieſt przednieyſza: áby Ian w żywoćie był poświęcony SkarKaz 577a, 352a; Proſzę obeyrzyćie ſię ná to [...]. Iákie z wáſzych roſterkow vtráty idą: y iáko to ćięſzka Rzeczypoſpo: chorobá/ y ktore ich naprzednieyſze ſą przyczyny. SkarKazSej 671a, 674a.

»rzecz(y), sprawy (na)przedniejsze(-a) (a. przednia)« [w tym: comp (23), sup (8)] = primum PolAnt; summa Modrz [szyk 21:12] (28:5): LubPs ee; RejZwierz 75v; naprzednieyſza tho ieſt rzecz/ iż im [Żydom] zwierzone ſą ſłowá Boże. BibRadz Rom 3/2; OrzRozm F4; Wykłádá to widzenie Dániel o cżterzech Monárchiach/ to ieſt/ o ſpráwach przednich ná ſwiećie. BielKron 9v, 160v, Kkkk2; Wół á Zóná/ ſą przednieyſzé rzeczy w Goſpodárſtwie ſtátecznégo człowieká OrzQuin P4; RejPos 25; KuczbKat 30; Regeſtr przednieyſzych rzecży/ ktore te Kśiąſzki w ſobie zámykáią. WujJud Ll, 43, 185v; A toć ſą naprzednieyſze ſpráwy/ kthoremi rodzicy dzyatki ſwe vprzedzáć máią RejPosWstaw [412]v, [1433]; Przeto tá rzecż przednieyſza/ v wſzytkich niech będzye HistHel [A2]; (marg) Zkąd omyłki w Nowem teſtamencie. [...] (–) Trzy przednieyſze rzecży widzę/ ktore nam tych błędow námnożyły BudNT przedm b4; CzechRozm 67, 186v; Okrom Senatu/ ktory o naprzednieyſzych ſpráwách Rzecżypoſpolitey rádźi/ [...] godźiſie Krolowi miewać przy ſobie kilko oſob ModrzBaz 25v, 4; ModrzBazBud ¶5v; SkarJedn 41, D3; SkarŻyw 153; Coż to tedy ieſt/ przez coby ku poznániu rzecży tych mogł przyść beſpiecżnie cżłowiek? Oto ze cżterzech/ ktore ku temu ſłużą/ ia tę naprzednieyſzą vpátruię: to ieſt/ ſámo ſzcżyre y prawdźiwe ſłowo Boże. CzechEp 233, 233, 259; NiemObr 14, 74; LatHar +4v, 580; WujNT Xxxxx.

praw. »przednie [= zasadnicze dla sprawy] rzeczy« (1): A gdźieby ſie Vizia niezgadzáłá in eſſentialibus w przednich rzeczách: to ieſt, żeby mówił o tych rzeczách y dobrách, á Vizia ná innych mieyſcách okázowáłá ſie, nie ták iáko ná pozwie ſtoi: Tedy [...] SarnStat 1284.

»święto przedniejsze« [szyk 5:2] (7): iáko Poſt wielki/ Suche dni/ Wigilie świąt przednieyſzych. etć. WujJud 191; SkarŻyw 1, 160; LatHar 324 marg; Paſchá święto przednieyſze Zydowskie WujNT 109 marg, 397, Vvvvv3v.

»miedzy wszemi (a. wszy(s)tki(e)mi), ze wszech (a. wszy(s)tkich), nad wszystkie na(j)przedniejszy« = omnium princeps Modrz; primus omnium Vulg [szyk 7:2] (3:3:1): RejWiz 186v; RejZwierz 75v; RejZwierc 54, 82; cżęſtokroć myśląc/ o tym co ieſt między wſzemi rzecżámi naprzednieyſzego/ dźiwuię ſię nie pomáłu/ iż w ták wielkie zápámiętánie przyſzedł onego iedynego ſámego Bogá máieſtat CzechEp 86; Iż przednieyſze ze wſzytkich przykazánie ieſt; Słuchay Iſráelu/ Pan Bog twoy/ Bog ieden ieſt. WujNT Mar 12/29, Mar 12/28.

»przednim względem« = przede wszystkim (1): tom też o nim/ [...] nápiſał. Popiſuiąc ſię też y oświádcżáiąc przy iedynym ſynu namileyſzym Bożym Iezuśie Chriſtuśie pánu mym: naprzod y naprzednieyſzym względem dla chwały oycá iego y moiego niebieſkiego/ y dla chwały też zoſobná iego [...]: á potym też y dla pożytku moiego CzechEp 425.

Szeregi: »(na)przedniejszy, (a prawie) fundamentalny« (2): y tákie ſą między nimi niezgody około rzecży przednieyſzey/ á práwie fundámentálney. CzechEp 259, 287.

»przedniejszy, (a) głown(iejsz)y« [szyk 1:1] (2): iż ták wiele tych potwarzy/ iż ledwie wiedźieć/ zá ktorąby ſię pierwey viąć: dla tego ná głownieyſze á przednieyſze odpowiedáć będę. NiemObr 91; SarnStat 1307.

»przedniejszy a gruntowny« (1): WujJud 185v cf W przeciwstawieniach.

»osobliwy i przedniejszy« (1): Przeto wielkość tey táiemnice ktorą nam Piſmo S. cżęſto ku rozbierániu/ iáko rzecż oſobliwą y przednieyſzą náſzego zbáwienia/ podawa: Pleban od wykłádu Artykułu trzeciego pokázowáć pocżnie KuczbKat 30. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(naj)pi(e)rwszy i przedniejszy« (2): Będzyeſz miłował Páná Bogá twego wſzythkim ſercem thwoim/ wſzytką duſzą twoią/ y wſzytką myſlą twoią. To ieſt naypirwſze y przednieyſze roſkazánie. RejPos 229v; CzechEp 118. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przedniejszy i pośledniejszy« (1): A rozdział on/ ktorego cżáſow tych pogánie niektorzy vżywáią/ [...] coć ſie też ſpodoba? Gdy ono naprzednieyſze [lege: na przedniejsze]/ y poſlednieyſze roſkazánia zakon Moyżeſzow dzielą? CzechRozm 97v. [Ponadto w przeciwstawieniach 3 r.]

»naprzedniejszy i potrzebniejszy« (1): CATECHISMVS to ieſt/ nauka naprzednieiſza/ y potrzebnieiſza/ ku zbawyęnyu/ o wierze krzeſciańſkiey. SeklKat kt.

»przedniejszy i (po)ważniejszy« (2): powiedz mi co v ćiebie ieſt przednieyſzego y ważnieyſzego: twoieli dobre ucżynki ná ktore ſie ták bárzo oglądaſz? CzechRozm 216; NiemObr 157.

»naprzedniejszy a najpożyteczniejszy« (1): prosiliśmy WKM naszego MP abyś to samo, to jest co egzekucyją zowiemy, pirwej raczył naprawić jako naprzedniejsze a najpożyteczniejsze Diar 67.

»przedniejszy a (i) święty (a. naświętszy)« [szyk 1:1] (2): RejZwierc 54v; iż dwie ſą imioná Boże w piſmie ś. nazacnieyſze y naprzednieyſze/ á to wedle właſnośći ięzyká żydowſkiego. Iedno ieſt przednieyſze y naświętſze Iehowáh/ ktorym nigdy żadna rzecż/ áni ludzie/ áni też ánieli nie bywáią názywáni CzechRozm 50v.

»wielki (a. (na)więtszy) a (i) przedniejszy« (4): RejPos 351; CzechRozm 72v; CzechEp 151; WIelką y przednieyſzą táiemnicę wiáry náſzey dźiś ſobie przypominamy/ [...] widome w ćiele ná ſąd oſtátni przyſzćie Páná y Bogá náſzego Iezuſá Chryſtuſá SkarKaz 1a.

»przedni a własny« (1): W Pierwſzym zákázuie P. Bog mieć y chwalić obcych ábo cudzych Bogow okrom śiebie. Przećiw temu przykazániu przedni á właſny grzech ieſt báłwochwálſtwo. PowodPr 28.

»(na)przedniejszy (a. przedni), (i) (na)zacniejszy (a. zacny)« [w tym: sup (3), comp (1)] [szyk 4:1] (5): DOMINIK Kálágurytáńſki Hiſpan/ káznodzieyſką Regułę wymyſlił y vſtáwił/ y Auguſtinową nazwał. Abowiem Mniſzy thy ſterzy Reguły máią v ſiebie naprzednieyſze y nazacnieyſze/ Báſilego/ Auguſtyná/ Benedyktá/ y Fránćiſſká KrowObr 135v; WujJudConf 3; CzechRozm 36, 50v; á [cierpliwość] między przednimi Mieyſce bierze v Bogá cnotámi zacnimi [!] GosłCast 72.

»naprzedniejszy i naznamienitszy« (1): tákeś też doſtátecżnie podał/ coby wżdy oni [wpływowi ludzie] winni y zá naprzednieyſze y naznámienitſze rzecży pocżytáć. ModrzBazBud ¶5v.

W przen (2): mniemaſz áby ſię ſzábát zoſtáć miał? Ták żydowie mniemáią: ále ſie w ſwym mniemániu mylą/ y prozną ſie nádzieią ćieſzą. Bo gdzieć więtſze y przednieyſze piecżęći/ od przymierza z nimi vcżynionego oderwáne im ſą. A coż im tá podła/ ogolona/ okęſzona y pogwałcona pomoże? CzechRozm 72v; skąd morzá/ rzeki/ co ſą do bogactw przednié gośćińce/ y do rozmnożenia pánowánia drógi: [...] ieſli nie z źiemie? Oczko 3v.
αα. O częściach ciała: spełniający ważną funkcję w organizmie (23): Cżtyrzy żyły na przednieyſze od ſercza pochodzą, od ktorich drugie wyraſtaią iakoby gałęzi od drzewa GlabGad E5v, E5v; Serce ieſt naprzednieyſza wnętrzność pierśi y bokow SienLek 87v; Oczko [40]v.

przedniejszy w czym (1): gdyż nietylko támté trzy [członki ciała]/ kthóré zá przednieyſzé w ſpráwách poſtánowienia zdrowia mieć chcemy/ ale y podleyſze/ przez kthórych y ćiáło/ y zdrowie/ dobré być niemoże/ do zdrowia dobrégo należą Oczko 13.

W przeciwstawieniu: »przedniejszy ... podlejszy« (2): Oczko 13; w ktorym [ciele człowieczym] choćiaż ſą cżłonki zacnieyſze iedne niż drugie: A przedśię cżłonki przednieyſze podleyſzymi nie gárdzą NiemObr 45.

Wyrażenia: »przedni(ejsz)a część« [szyk 4:3] (7): Tym ſpoſobem tedy chorégo/ nim do wód przyſtąpi/ możem przepurgowáć/ pilno wybaczywſzy/ że té lékárſtwá/ ſą tu/ káżdéy częśći ćiáłá zprzednich ták piſáné/ iż onéy ſáméy tylko właſné ſye być zdádzą Oczko 37v, 12v, 13v, 14, 38v, 39v, [42].

»członek (na)przedniejszy (a. przedni) (jest)« [szyk 7:1] (8): FalZioł II 11a; Cżemu wſzitkie cżłonki ſą niemocne gdy żołądek ieſt nie zdrowy. (–) Bowiem żołądek ma iedno związanie z mozgiem z ſercem y zwątrobą ktore ſą cżłonki przednie GlabGad E8, B4; SienLek 164v; Ten cżłonek ſerce cżłowiecże naprzednieyſzy ieſt GrzegŚm 31; NiemObr 45; SarnStat 1170; SkarKazSej 689a.

Szeregi: »przedniejszy abo głowniejszy« (1): A ieſliby mu rękę/ álbo nogę vćiął/ álboby go ná członkách przednieyſzych ábo głównieyſzych ochromił [...] SarnStat 1170.

»i przedni, i mniej znaczny« (1): Wſzyſtki tedy [członki ciała]/ y przednié/ y té/ co zá mniéy znáczné częśći mamy/ dobrze wybáczyć á opátrzyć trzebá Oczko 13.

Przen (2):
Wyrażenie: »(na)przedniejsze członki« (2): (marg) Naprzednieyſzé członki kośćielné. (–) Człónki wyzſzé ćiáłá Chryſtuſowégo/ to ieſt Kośćiołá iego/ ſą Biſkupi porządnie obráni BiałKat 38v; SkarJedn 15.
Szereg: »pirwszy i przedniejszy« (1): Acż żaden wſzytkich cżłonkow kościołá Bożego káżdego z oſobná widzieć y o káżdym znich wiedzieć nie może/ [...] wſzákże o pirwſzych y przednieyſzych tego ćiáłá cżłonkách/ to ieſt o páſterzách y wodzách trzody Bożey/ wiedzieć káżdy [...] może. SkarJedn 15.
ββ. O stanowisku: wysoki (najwyższy) w hierarchii (23):
Wyrażenia: »(na)przedniejsze (a. przednie) miejsce« [w tym: comp (8), sup (1)] = primus locus, summus dignitatis gradus Modrz [szyk 8:2] (10): wnet ſye zczął ſpor myędzy nimi/ ktoby był wyętſſy w kroleſtwye nyebyeſkim: To yeſt/ yeſtliżeby wedle tego yáko ktho przednyeyſſe myeyſce á doſtoyeńſtwo ma ná źyemi/ w nyebye też tákyeż myał myeć. KromRozm III M6; GliczKsiąż N6; OrzRozm I2; BielKron 104; Inter allegatos Oppiniaci nomen primum esse constat, Miedzi temi którzi byli prziwodzeni náprzednieyſze mieyſce miał Oppiniacus. Mącz 187a; ieſlibi ći ktorzi przednieyſze mieyſce w Rzecżypoſpolitey máią/ puſzcżáli ná ſtronę wotá ſwe/ ktoreby ná mieyſcu ſwem Senatorſkiem cżynić trzebá/ ći [...] Zwierzchnośći ſwey niedoſyć cżynią ModrzBaz 29, 114v, 135v; LatHar 315; GosłCast 37.

»stan przedniejszy« = władza najwyższa (1): Summatus – Stąn przednieiſzi. Calep 1029b.

»naprzedniejszy stolec« (1): Abowiem przedſięwzięćie iego inſze nie było/ iedno vkazáć nowe Ieruzálem Chrześćijáńſkie/ w ktorym naprzednieyſzy ſtolec kośćiołá ſwego chćiał P. Chriſtus fundowáć y poſtánowić. WujNT 393.

»przedniejszy urząd« = summus honor Modrz; primatus Calep [szyk 4:1] (5): Niechby doſyć było proſtym ná tem/ że choćiaby cnotliwi/ y dobremi náukámi ozdobieni byli/ áby niemogli trzymáć przednieyſzych vrzędow: [...] ModrzBaz 80; CzechEp 165; Iáko tedy dźielnośćią/ ták przednieyſzémi Vrzędy przodki ſwoie śćigaſz: bo zá ſwémi Służbámi poczćiwémi/ zoſtałeś Wielkiégo K Hetmáńſtwu Podkánclérzym Kśięſtwá Litewſkiégo. KochJez A4v [podobnie] KochEpit A4; Calep 848a.

»(na)przedniejsza zwierzchność« (2): [prawdziwi chwalcy] woleli wielkie y dźiwne trudnośći y niebeſpiecżeńſtwo zdrowia podiąc/ niżby co zwierzchnośći nád wolą Bożą/ ktory ieſt ſam naprzednieyſzą zwierzchnośćią mieli poſtąpić. CzechRozm 252; NiemObr 28.

Szeregi: »przedni albo (i) głowny (a. głowa)« (2): KromRozm III O2; iż Rzymſki kośćioł od Chryſtuſa zá przedni y głowę wſzytkim poſtáwiony ieſt. SkarJedn 112.

»tak przedniejszy, jako i podlejszy« (1): Ale nie tuſzę áby to vrzędowi náſzemu Polſkiemu ták przednieyſzemu iáko y podleyſzemu/ dla niektorych mogło ſłuſznie być przypiſano/ áby [...] CzechEp 165.

»najwyższy i najprzedniejszy« (1): A gdy pánu Chriſtuſowi przyznawa naywyżſze y nayprzednieyſze páſtyrſtwo/ znáć iże śiebie ſámego niewywyżſzał NiemObr 43.

»przedniejszy abo przodujący« (1): Cypryan S. kośćioł Rzymſki zowie ſtolicą Piotrową/ kośćiołem princypálnym/ to ieſt przednieyſzym ábo przoduiącym WujNT 525.

β. (Naj)większy (pod względem rozmiarów, liczebności lub zasięgu) i/lub znaczniejszy od innych [w tym: w stopniu równym (8)] (97): Abowim kłádźye Konſtántynopolſką ſtolicę trzećyą myędzy przednieyſſymi/ ktorey yeſſcze ſnadź nyebyło/ á yeſliż byłá/ tedy yeſſcze myędzy przednyeyſſymi myeyſcá nyemyáłá. KromRozm III P2, P; Ci mniſzy zową ſie Auguſtyniani/ w Aſſeruggu na przednieyſzy Klaſſtor maią KrowObr 136; O pięknie záiſte ći zacni ſtárcy tę Rzecż poſpolitą w ſwych ſtopniach byli poſtáwili/ ktora ſnadź ná ſwiecie y s przednieyſzą mogłá być porownaná LeszczRzecz A3v; Y ſpalił ogniem dom Páńſki/ y dom Krolewſki/ y wſzytki domy Ierozolimſkie y wſzytki domy przednieyſze. BibRadz Ier 52/13; Miáſtá y powiáty Indiyſkie známienitſze ſą thy: Kalekut przedni ſkład [port] Indyey BielKron 268v; á w thym [wojsku] ſam Krol był. A było rozdzielone ná trzy cżęśći przednieyſze. BielKron 307v; potym vcżyni rzecż ku Poſłowi w thy ſłowá: Wielki Kniáż Moſkiewſki/ wſzey Ruśi Pan (miánuie co przednieyſze Kſięſtwá) [...] BielKron 434v, 55, 260, 270v; RejAp 34v; ModrzBaz 132v; StryjKron 502 [2 r.], 617; iż nie tylko Greckie/ zbory/ ále y Azyátyckie/ [...] y Afrykáńſkie/ to ieſt dwie cżęśći przednieyſze świátá/ nigdy żadney zwierzchnośći/ y eminencyey Papieſkiey/ nád ſobą nie wyznawáły. NiemObr 59, 22; ia niewiem kto ſię od kogo odſzcżepił? gdyż to pewna iż Greckie zbory y przednieyſze záwżdy y ſtárſze były CzechEp 14; ktore [Słońce i Księżyc] ſą dwie naprzednieyſze gwiazdy ná niebie CzechEp 172; ReszList 156, 163; Thenze Zamki y Staroſtwa przednieiſze poſiadal/ w Ruſi/ w Polſtze wielkiei/ w Pruſiech/ y indziei. PaprUp I3; WujNT 508; áby dla obrony Kośćielnéy y dóbr iego/ do przednieyſzych kośćiołów/ to ieſt Gniéźnieńſkiégo/ Krákowſkiégo/ Włocłáwſkiégo/ Poznáńſkiégo/ Płockiégo/ nie były prziymowáné/ ná vrzędy oſoby nie ſzlácheckiégo ſtanu SarnStat 178, *7, 131, 922, 1030, 1057, 1098; Ian S. Apoſtoł Duchem Bożym piſząc do śiedmi przednich kośćiołow kátholickich w Azyey/ przyznawa im świętobliwość PowodPr 38; [ArtNom I4].

W połączeniu szeregowym (1): Izaſz ſámi niepowiedaćie/ iż ty tzterzy Concylia/ Niceńſkie/ Konſtantynopolſkie/ Efezińſkie/ y Kálcedońſkie/ iáko Ewánieliſtowie tzterzey máią być chowáne? [...] Iż kiedy przychodzi ná kośćioł/ iáka roznicá/ około wiary/ tedy ſie záwſze maćie vćiekáć/ do tych Concylia/ kthore ſą przednieyſze/ ſtárſze/ y poważnieyſze? KrowObr 230v.

W przeciwstawieniu: »przedniejszy ... pośledniejszy« (1): LAnd miáſto w Niemcech ácż ieſt nie owſzem przednieyſze Wſzákże międzi inemi nie ieſt poſlednieyſze. HistLan A2v.

W charakterystycznych połączeniach: (na)przedniejsze(-a, -y) (przednie) beneficyjum, brona, część (świata) (2), dom, gwiazda, horda, klasztor, kościoł (8), krolestwo, księstwo, państwo, port, powiat, skład, starostwo, stolica (4), wojewodztwo, zamek (5).

Wyrażenia: »(na)przedniejsze (a. przednie) miasto« [w tym: sup (19), comp (1)] = civitas excelsa PolAnt [szyk 14:9] (23): kthoreby Miáſto w ktorey Prowincyey było głownieyſze y przednieyſze/ to ma być głową Praw innym Miáſtheczkom y Wśiam. GroicPorz bbv, ſ3v; W Tesſáliey v Grekow ſłáwni ludzie byli/ Cikoniá [lege: Ci konia] w przedniem mieyſcie/ z mężem poſtáwili. RejZwierz 17v; BibRadz Iudith 3/8; Oſthátnia cżęść źiemie Włoſkiey Longobárdia/ máiąc w ſobie miaſt známienitych doſyć/ z ktorych przednieyſze ty ſą/ Mutiná/ Ferarz/ Mántun/ [...] BielKron 276, 206, 238, 238v, 437v; Mącz 147b; RejPos 260; HistLan A2v; SkarJedn 155; y powiedział mu o zyſkownym bárzo kupnie y o pogodzie do połowu duſznego w przednim mieśćie Antyochiey SkarŻyw 536; StryjKron 577; Ey toć twoię stolicę, przednieyſzego Miástá, Pietrze miły, Rzymskiego, záśiádłá niewiástá. CzechEp 417; ReszPrz 31; ReszHoz 115; GostGosp 70; WujNT 6 marg, 125; A tá vſtáwá [...] ma bydź czynioná przy Rádźie ná Ratuſzu przednieyſzégo miáſtá w Woiewództwách ich SarnStat 270, 271.

»przedniejszy na świecie« (2): BielKron 6; Bo y Wenecya/ przednieyſze ná świećie miáſto/ tym wiele ludźi ſpołu záchowáć może: y choć ná wodźie śiedźi/ tám opátrznośćią y rządem wſzyſtkiego więcey niż kędy. GostGosp 70.

»między wszystkiemi przedniejszy« (1): Bo ſtárádawná między themi wſſyſtkiemi kroleſtwy/ Azor przednieyſſe á cżelnieyſſe było [antiquitus inter omnia regna haec principatum tenebat]. Leop Ios 11/10.

Szeregi: »przedniejszy i czelniejszy« (1): Leop Ios 11/10 cf »między wszystkiemi przedniejszy«.

»głowny (a. (na)głowniejszy) a (i) przedni (a. (na)przedniejszy)« [szyk 2:1] (3): Zawolſkich Tatarow horda ieſt na znakomitſza ktorzy ſie zową Cadaiory albo Taxij. iakoby głowną á przednią y wolną hordą [capitalem hordam vel homines principales ... sese nominant] MiechGlab 28; GroicPorz bbv [2 r.].

»przedniejszy i pierwszy« (1): po Rzymſkiey Piotrá S: y pierwſzey ſtolicy/ [...] wynieſli Alexándryiſką/ Antyoſką/ Hierozolimſką/ iáko przednieyſze y pierwſze Apoſtolſkie ſtolice: áby ſię do nich y do rządzenia ich inne kośćioły odzywáły. SkarJedn 177.

Przen (1): A wſzákże trzy łodźi ſą naprzednieyſze/ ná ktorych ludźie śieći ſwe rozrzucáią ábo zápuſzcżáią. Rola/ kupiectwo y rzemięſło. KlonFlis A4.
αα. O elementach topografii (10): W Europie Dunay przednieyſza rzeká BielKron 461, 281v, 437, Llll2v, Llll4.

W charakterystycznych połączeniach: przedniejsza(-y) gora (2), rzeka (4), wysep (3).

Wyrażenie: »przedniejszy na świecie« (4): Gory przednieyſze ná świećie. BielKron 461, 461, 461v, Kkkk4.
Szereg: »przedniejszy, wielki« (1): Wyſpy záſię przednieyſze wielkie/ ná ktorych ſie rodzi dziwny źwierz y ludzie. Táprobaná álbo Summátrá wyſep wielki BielKron 268v.
ββ. O wartościach materialnych (18): dom Werſzowſki [...] od Lechá z Polſki wyſzli/ thákże przez długi cżás w Cżechách będąc/ przednieyſze páńſtwo [tj. majątek] mieli. BielKron 321.
Wyrażenia: »przedni(ejsz)a część« (2): Przednieyſza część ſkárbów królewſkich Sól. SarnStat 337; PowodPr 21.

»przednie skarby« (1): Cóż chceſz więcéy odemnie/ zá znáku miłośći [...]? Dałem wſzytkę ſwobodę/ dałem myśli ſwoie: Dałem ſerce/ ná koniec przednié ſkárby moie. PudłFr 72.

Szereg: »przedni i wielki« (1): iż iednegoż kośćiołá kápłani/ po wſzyſtkiey źiemi żydowſkiey/ przednią y wielką cżęść wſzelákich dochodow bráli. PowodPr 21.
Przen (14): Aczkolwyek też wtem żywoćye wyele zapłáty bywa ſwyętym oddawano/ á wſſákoż/ [...] przednyeyſſe zapłáty bywáyą oddáne potym ſwyećye. KromRozm I H2v.
Wyrażenie: »(na)przedniejszy klenot, skarb« [w tym: sup (11), comp (2)] [szyk 12:1] (7:6): Bo ſnadz to [bojaźń boska i wiara] ſą na ſwiecie przednieyſze klenothy RejJóz F7; RejPos 142v; Zwierzać ſie Pan naprzednieyſzego ſkárbu ſwoiego/ ſtadká ſwego á owiecżek ſwoich RejZwierc 41; gdyż duſzne zbáwienie To naprzednieyſzy klenot v ſtanu káżdego RejZwierc 250, 36v, 38v, 55v, 67v, 76, 83, 124v; SkarŻyw 346; StryjKron A.
Szereg: »nacelniejszy a naprzedniejszy« (1): [historia jest] nacelnieyſzym/ á naprzednieyſzym żywotá ludzkiego ſkárbem StryjKron A.
γγ. O języku: używany na znacznej przestrzeni (6): gdzye potym tego żáłował s płácżem/ iż ſie wdawał w ty mátactwá nikcżemne/ gdzye iedney prawdy w nich nie mogł nigdy doznáć/ máiąc ná tho wielkie miſtrze/ y ięzyki wſzytki przednieyſze Krześćiańſkie vmieiąc BielKron 46v; StryjKron 94 marg; WujNT Zzzzz3v.

naprzedniejszy miedzy czym [połączenie uznano też za składnię sup] (1): tytuł záraz/ trzemá ięzykámi/ nád głową Páńſką poſtáwiono/ ná znák poznánia/ y wyſławiánia Páná náſzego/ od wſzyſtkich ięzykow/ miedzy ktoremi te trzy ſą naprzednieyſze. LatHar 319.

Wyrażenie: »(na)przedniejszy na wszystkim świecie, po wszy(s)tkim świecie« [szyk 1:1] (1:1): to ſą ięzyki ná wſzyſtkim Swiećie przednieyſze StryjKron 95; WujNT 382.
Szereg: »naprzedniejszy i nasławniejszy« (1): Iż te trzy ięzyki były ná on czás naprzednieyſze y naſławnieyſze po wſzytkim świećie WujNT 382.
γ. Posiadający zalety użytkowe (o przedmiotach, zwierzętach domowych i substancjach) [w tym: w stopniu równym (18)] (48):
αα. Dobrego gatunku, wysokiej jakości; cenny; lepszy od innych (33): Leop Ez 27/22; Czapki Axamitne [...] wewnątrz popieliczami podszite, na wiwiianiu ſobolmy przedniemy zbobrem WyprKr 92; tám mu naprzednieyſzy koń kthorego żáłował zdechł BielKron 306, 276v marg; RejZwierc 60v; BudBib Am 6/6; Nie wſzytkoć mury wiodą máterią przednią. Z boków cegłę rumieńſzą/ y kámień ćieſány/ W pośrzodek ſztuki kłádą/ y grus brákowány. KochFr 35; ſkoroſmi potzeli tzinic z Flakow mieſo/ á za naprzednieiſza ie potrawe vdawac/ ſtraciliſmi ſmak PaprUp E3v, G2; GostGospPon 170; Mroźie: [...] Ty przedni owoc/ ſuſzyć vśiłuieſz GrabowSet G; SarnStat 1226; GrabPospR Mv, M2, N2v; Przebrał [złodziej] co tłuſtſze woły/ miedzy przednim ſtadkiem. KlonWor 23, 23.

W połączeniu stopniującym (4): niektory [słodki sok] lutruią dwá rázy/ á tho iuż będzie naprzednieyſzy/ á ktory iedno raz będzie dobry/ then zowiemy kánár/ á nie lutrowány co zowiemy melis napoſlednieyſzy. BielKron 276v; Przynieśiono kubek wielki dobrego winá/ [...] potym y drugi y trzeći/ wina co przednieyſzego WerGośc 246; máłmázyą przednią po groſzy piąći [przedawać]/ podleyſzą po groſzy cztéry SarnStat 289, 289.

W charakterystycznych połączeniach: (na)przedni(ejsz)a(-y, -e) armatura (3), cukier, grunt, insygnia, klejnot, koń (2), małmazyja, materyja, mąka, mirra, olejek, owoc, potrawa, sobole [= futro], stadko, wino (2), woł.

Wyrażenie: »rzeczy (co) (na)przedniejsze (a. przednie)« = optima PolAnt; praecipua Vulg; caput, columen, prima (rerum), ultima Cn [szyk 4:3] (7): BibRadz 1.Reg 15/21; Weźmi przednie rzecży od ludu Izráelſkiego/ [...] to ieſt/ złoto/ ſrebro/ ſzáty BielKron 32v, 35v, 147v; WujNT 763 marg; Tego ſię nam chce/ co ná cudzym brzegu/ [...] Domá ſię rzecży choć dobrze ſą przednie/ Zdádzą powſzednie. KlonFlis C2v; Przemáchlowałeś rzecży/ miáſto przednich/ bráki. KlonWor 67.
Szeregi: »najczystszy a najprzedniejszy« (1): Pollis, Pſzeniczny kwiát/ to yeſt naycziſtſza á nayprzednieyſza mąká Mącz 308c.

»przedniejszy i co wyborniejszy« (1): Nábierz ſobie wonnych rzecży: przednieyſzey Mirry y co wybornieyſſey [primae myrrhae et electae]/ pięć ſet łotow Leop Ex 30/23.

Przen (3): Tobie zá naprzednieyſzy pokarm/ napoy/ y pośilenie duſzy twoiey/ Ciáło y Krew Páná twego zoſtáwiono. LatHar 200, 201.

W połączeniu szeregowym (1): Ia do tego dwie tylko ſzufli náyduię. Pierwſzą/ naprzednieyſzą/ nazacnieyſzą y napewnieyſzą/ ſłowo Boże/ [...] y im też wſzytkie wymyſły y vſtáwy ludzkie/ odkrywáć/ y nim ie precż odſzuflowáć. CzechEp 235.

ββ. Lepiej się prezentujący; piękny; reprezentacyjny; okazały (9): Tyś ieſt miedzy námi Kſiążęćiem Bożym/ pogrzebże vmárłego twego w náſzych grobiech co naprzednieyſzych BibRadz Gen 23/6.
Wyrażenia: »miejsce (na)przedniejsze [= najbardziej wyeksponowane]« [szyk 2:1] (3): Vkażąć ná mieyſcu naprzednieyſzym ná zamku. Tu kośćioł ſwiętego Stániſláwá/ Pathroná Polſkiego. Tákże w rynku ná mieyſcu naprzednieyſzym Thu Kośćioł Pánny Máryey KrowObr 219v; SkorWinsz A3v.

»szata przedni(ejsz)a« [szyk 2:1] (3): OrzQuin P3v; Rzekł tedy oćiec do ſług ſwoich: Rychło przynieśćie przednią ſzátę [stolam primam]/ á obleczćie go [syna marnotrawnego]: y dayćie pierśćień ná rękę iego WujNT Luc 15/22, s. 259.

Przen (2):
Wyrażenie: »(co) (na)przedniejszy ubior« (2): áby then przednieyſzy vbior ſwoy ieſzcże kthemu zdobił á popráwiał go cnotámi ſwemi á pocżćiwym żywotem ſwoim RejAp 158v, 158.
γγ. Skuteczny w działaniu (6): To iuż rotmiſtrz/ co fuka na chłopy u pługa/ A iego przednieyſza broń toczona maczuga. KochSat A3.
Wyrażenie: »przedni(ejsz)e lekarstwo« (3): Theż gnoy ſwieży przednie ieſt lekarzſthwo woniać ku zaſthanowieniu krwie z noſa FalZioł IV 4a, V 24; Oczko [43]v.
W przen (1): że naprzednieyſza zbroiá y broń náſzá wpokáiániu á w Modlitwie należy ModrzBaz 128.
Przen (1): bo dobry robi/ dla godnośći/ A ty/ gdźie tylko mieśce zaymieſz ſobie/ (Gnuſnośći) przedni iad wlecżeſz za ſobą. GrabowSet G.
δ. Najwłaściwszy, najbardziej trafny (2): Tho imię Symonowi Pan Kryſthus dał/ [...] ábowiem opoká ieſt naprzednieyſze imię KrowObr 15; To mieśce prorockie [...] vczy nas dobrze wykłádáć piſmá ſtárego zakonu. Ponieważ przednieyſze ich rozumienie ieſt o Chriſtuśie/ y o kośćiele iego. WujNT 9.
ε. Wielki, znaczny, natężony [w tym: w stopniu równym (9)] (33): AVguſtin miedzy dziwy/ przednieyſzemi ſwiátá/ Piſze młodego cżłeká/ dziw nawiętſzy/ látá. RejZwierz 61v; Summam in scolis opinionem obtinet, Ma przednieyſzą chwałę przed wſziſtkiemi. Mącz 265c; RejPos [73]; RejZwierc 268v; Przednieyſza mądrość/ kto ſye boi bogá KochPs 171 [idem CzahTr]; GrabowSet O2, S3; KochFrag 41; Piętnaśćie Paćierzy przydáiemy zá pięć naprzednieyſzych ran/ Pánu náſzemu/ cżęſto w káżdym dzieśiątku dziękuiąc. LatHar 508, 507, 642; WujNT 638 marg; CzahTr L4.

W charakterystycznych połączeniach: (na(j))przedniejsza(-e, -y) (przednie) chęć, chwała, cześć, dziwy, kochanie, mądrość (3), pokusa, przysmak, rany, zacność, zwycięstwo.

Wyrażenia: »dary przedni(ejsz)e« [w tym: comp (1)] [szyk 3:2] (5): GórnDworz D3v; KochDz 104; KołakCath B2v; Vważ godność/ rodźice/ bogáctwá/ którémi Dáry ćię Bóg vſzláchćił/ á práwie przedniémi GosłCast 36, 49.

»naprzedniejsze (a. [najprzednie jest]) dobro(-e)« (2): RejPos 142v; KołakCath A3v; [Dobro wſzelákie/ by nayprzednie było: Ma ſwe pochwały/ z mężow záwołánych PoklSnów A4v].

»(na)przedniejsza moc; przednie siły« [w tym: miedzy kim (1)] [szyk 3:1] (3;1): Zielona Trłycż ma przednią mocż cżiſcienia y purgowania flegmy FalZioł I 30d; KrowObr 174; Tám ſie też pokazáło/ [...] że Biſkup Rzymſki/ iáko Sukceſſor Piotrow á namieſtnik Chriſtuſow/ moc miedzy inſzemi Apoſtoły wźiął przednieyſzą. WujJud 152v; W twey łáſce/ me nádźieie/ przednie śiły máią GrabowSet G4.

»(na)przedniejsze(-a) staranie, baczenie, piecza« = praecipua ratio Modrz (4:2:1): ktoryby myędzy nimi pirwſſym był/ iżeby yemu też przednieyſſa pyecza o nich należáłá. KromRozm III N6; Diar 83; GliczKsiąż E7; ModrzBaz 30v; SkarJedn 379; Ná com ia w piśmiech ſwych naprzednieyſze záwżdy bacżenie miał/ áby wſzytko ſzło wedle ſłowá Bożego. CzechEp 89; LatHar 158.

Szeregi: »naprzedniejszy a napotrzebniejszy« (1): iż Bog Ociec odiąwſzy od nich onę naprzednieyſzą á napotrzebnieyſzą mądrość ich/ gdyż wzgárdzili nápominániem ſwiętym iego/ [...] tobie ią dáć racżył RejPos 289v.

»wielki a przedni« (1): cżęſtokroć w ludziech niziuchnego ſtanu/ widuiemy wielkie á przednie dáry przyrodzone. GórnDworz D3v.

W przen (1): Ale iż to ieſt naprzednieyſzy rum: ábo rácżey przed Bogiem y wiernymi/ ſmrodliwy gnoy/ ná ſámym ſłowie bożym nie przeſtáwáć/ [...] á ná plotkách ſię wymyſłow ludzkich wieſzáć CzechEp 111.
ζ. Najbardziej skuteczny [w tym: w stopniu równym (2)] (6): ku otrżymaniu zwicięſthwa, Tarcża duchowna. Modlitwa przednia. TarDuch ktv; [św. Piotr] thę nam naprzednieyſzą rádę dawa ku vbłagániu gniewu Páńſkiego/ mowiąc [...] RejPos 328v; Goſpodarſtwo naprzednieyſze/ cżás znáć: á tego cżáſu nie opuſzcżáć GostGosp 164; LatHar 492; Tám łupi zamki/ pługi/ y wozowe kołá: A tu tego rzemięſłá [tj. złodziejstwa] naprzednieyſza ſzkołá. KlonWor 34.

W połączeniu stopniującym (1): Iednego pánowánie dobrymi práwy opátrzone/ náde wſzytko nalepſze: á tám gdźie ich nie wiele roſkázuie/ ieſt przednie: á gdźie wiele/ tám rząd we wſzytkim ſłáby. SkarKazSej 690b.

Synonimy: 1.a. pierwszy; β. pierworodny; b. dawny; 2.a. pierwszy; α.βββ. przedsobny; 5.a. dobry, godny, zacny; α.αα. przełożony, starszy, wysoki, zwierzchni; αααα. głowa, przełożony, sprawca, starszy, starzec; ββ. poważny, wielki, znakomity, znamienity; β. dobry, doskonały, sławny, znakomity, znamienity; γ. wyborny, znakomity, znamienity; δ. bitny, dzielny, mężny, sprawny, śmiały, waleczny; b.α. fundamentalny, głowny, gruntowny, pierwszy, poważny, ważny, wielki, znakomity, znamienity; β. celny, głowny, pierwszy, wielki; γ.αα. cenny, czysty, dobry, wyborny; ββ. okazały, piękny; ε. wielki.

Cf NIEPRZEDNI

ZCh