[zaloguj się]
[pdf]

RZĘDZICIEL (26) sb m

rzędziciel (14), rządziciel (12); rzędziciel HistAl (2), KromRozm III (2), GroicPorz, KrowObr, WujJudConf, RejPosRozpr (3), ModrzBaz (2); rządziciel GlabGad, Mącz (2), BiałKaz, MWilkHist, NiemObr, SarnStat (3); rzędziciel : rządziciel LeovPrzep (1:1), Calep (1:2).

-el z tekstów nieoznaczających é lub oznaczających niekonsekwentnie (Cn e pochylone); -el-.

Fleksja
sg pl
N rzędziciel rzędziciele, rzędzicielowie
G rzędziciela rzędziciel(o)w
D rządziciel(o)m
A rządziciela rządziciele
I rzędzicielem rzędzicielmi
V rzędzicielu

sg N rzędziciel (8). ◊ G rzędziciela (3). ◊ A rządziciela (1). ◊ I rzędzicielem (3); -em (1), -(e)m (2). ◊ V rzędzicielu (1). ◊ pl N rzędziciele (2), rzędzicielowie (2); -e HistAl; -owie ModrzBaz; -e : -owie SarnStat (1:1). ◊ G rzędziciel(o)w (2). ◊ D rządziciel(o)m (1). ◊ A rządziciele (1). ◊ I rzędzicielmi (2).

Sł stp notuje, Cn s.v. rządca, Linde XVI w. (sześć z niżej notowanych przykładów).

1. Sprawujący władzę, przywódca, przełożony; rector HistAl, Mącz, Calep, JanStat, Cn; gubernator HistAl, Modrz, Calep, Cn; moderator Mącz, Calep, Cn; administrator Calep, Cn; regnator Mącz; ordinator Calep; curator, imperator, praeses Cn (24): Regnator, Pan/ Rządźiciel/ Sprawcá. Mącz 350a, 349c; Calep 668b, [737]b, 906b; [KsięgiEklez K4; To/ práwi [św. Chryzostom]/ ieſt wſzytkiego złego przyczyná/ iż rządźićielow poważność zginęłá SkarKaz 216b (Linde)].

[rządziciel czyj: W poźrzodku bráćiey rządźićiel ich [rector illorum Vulg Eccli 10/24] będźie wetzći KsięgiEklez Dv.]

a. Na mocy prawa naturalnego (3):
α. Bóg i Chrystus (3):

[W połączeniu szeregowym: Iż iáko Moyzeſz był ſprawcą ludu Zydowſkiégo: ták y Pan náſz miał y ieſt być rządźićielem/ Hetmánem/ y wódzem Kośćiołá wiernych ſwoich. BiałPos 145 (Linde).]

Wyrażenia: [»rządziciel Kościoła«: BiałPos 145 (Linde) cf W połączeniu szeregowym.]

»rzędziciel świata« (1): A my [Polacy] [...] wzgárdźimy ſądy ludzkimi? zárzućimy práwo ſtworzyćielá y rzędźićielá świátá [Conditoris et gubernatoris mundi]? ModrzBaz 143v.

»rządziciel wszytkich rzeczy« [szyk zmienny] (1): Lecż ia iednego Bogá tylko/ naywyżſzego ſprawcę/ y rządźićielá wſzytkich rzecży wyznawam NiemObr 111; [KuczbKat 14].

Szeregi: »sprawca i rządziciel« (1): NiemObr 111 cf »rządziciel wszytkich rzeczy«.

»stworzyciel i rzędziciel« (1): ModrzBaz 143v; [Biorąc tedy podobieńſtwo z rzecży ludzkich/ iáko tego Oycem zwáli/ ktory był iákiego plemieniá pocżątkiem [...]: tymże ſpoſobem Oycem Páná Bogá miánowáli/ kthorego wſzyſtkich rzecży być ſtworzyćielem y rządźićielem ználi. KuczbKat 14].

Iron. (1):

W połączeniu szeregowym (1): Syná Bożego mękę/ ſmierć/ y krew iego/ vſtáwitznie bluznićie/ [...] iáko to wáſze Mſzały ſwiadtzą/ y vkázuią/ wkthorycheśćie ſobie nápiſáli y natzynili rozmáithych/ Przytzyńcow/ Iednatzow/ Zbawićielow/ Rzędzićielow/ Odkupićielow/ Záſlużyćielow/ grzechow wſzyſtkich głádzićielow/ Wybáwićielow/ s piekłá KrowObr 167v.

β. [Siły przeciwne Bogu i człowiekowi [czego]: Nÿe telko my muſzymy walczicz przeczyw czialu y krwi, alie teſz przeczyw Xzyązęntom ÿ mocarzom: y przeczyw rządziczielyom ſwiata [adversus mundi rectores Vulg Eph 6/12] the[[iſze]]ze cziemnoſczÿ, tho ieſt grzechu ArgWykład 39/155.]
b. Na mocy prawa stanowionego (16):
α. Sprawujący władzę świecką (12): S teyże też gwiazdy Marſá/ okázuie ſye przyść ná ludzie niektorych Miaſt ſławnych niedoſtátek/ háńbá/ y rzędźićielá odmiáná. LeovPrzep A3v.

rzędziciel [czyj], czego [w tym: G sb (2), ai (1)] (3): RejPosRozpr c2v; (did) A potym rzecze Káiphas. (–) Láſkáwy pánie Stároſtá Rządźićielu tego miáſtá. MWilkHist B2; SarnStat 306; [Ktemu też znanię [!] Lwowe panuiące rządziciele pospolitego ludu pyszné, a nie báczné na vczijsnienijé poddanych cżyni Osądzenie 12; ListyPol I 1534/49; ProbPrzejrz A4].

W połączeniach szeregowych (1): Onych cżáſow Stárſzym/ iáko to rozmáitym doſwiádſzeniem/ y przez długi cżás rzecży vżywániem wyćwicżonym/ bywáłá Rzecżpoſpolita zlecaná. Y zwano ie Rzędzicielmi/ Stárſzymi/ ábo Senatory mieyſkiemi. RejPosRozpr c2v; [ListyPol I 1534/49; ArgWykład 38/129].

Wyrażenia: [»nawyszszy a naprzedniejszy rządziciel«: ja Ibrahim basza, Jego Cesarski Miłości serasker, sołtan, gubernator wszystkich poddanych Jego Cesarski Miłości [...] nawyszszy a naprzedniejszy rządziciel i wszystkich panow wielkich [...] nawyszszy sprawca ListyPol I 1534/49.]

»zwierzchni rzędziciel« (1): Sláchetny to tedy będźie obycżay/ gdy zwierzchni rzędźićielowie [gubernatores]/ ony zá przyiaćioły mieć będą y ſobie y Rzecżypoſpolitey/ ktore vyrzą być chętliwe do cnoty ModrzBaz 20v.

Szeregi: »rządziciel i moderator« (1): IZe Pan Bóg W.M. nowo ná to zacné Dignitárſtwo wyſtáwił, ábyś Wá. Wielm. był rządźićielem y moderátorem, nietylko Dworu Królá Iego M. ále y wſzyſtkich naiwysſzych Séymów y ziázdów Rzeczypoſp. SarnStat 306.

»rzędziciel i przełożony« (1): Przykazuiemy wam áby w káżdym mieyſcie byli rzędziciele y przełożeni [rectores et principes] iáko cżáſu Dáriuſa HistAl G4.

[»sprawca i rzędziciel«: Sprawce y rzędzićiele mnieyſzey Polſki/ y ich ſąſiedzi/ mierną fortunę poznáią ProbPrzejrz A4.]

αα. Władca, król [w tym: czyj, czego (5) – pron poss (2), G sb (2), ai (1)] (6): GlabGad A3; Ale iż zá żywotá mego myſliłem kthory miał pánowáć po ſmierci moiey/ ſthroż ciáłá náſzego y rzędzici[e]l waſz niechaj będzie HistAl N2; [A o tho hospodar nasz iego mcz prossy y ząda od wassey k mczi, yako swego rządziczielia y prziaczielia, aby [...] CorfusDocum 1553 nr 85; chcećie Krolá mieć ktoryby Rzecżpoſp. ſpráwowáć iuż vmiał dobrze [...] bo niemáſz nic niebeſpiecżnieyſzego w R.P. iedno kiedy ieſt táki rządźićiel ktorym rządźić trzebá BielKron 1597 682].
Wyrażenia: »rządziciel rzeczypospolitej« (1): dla tegoż też Aſtrologowie to známię w Słońcu przywłaſzczáią/ y rzeczom inſzym nie ieſt przełożone/ iedno známienitym ludziom y rzeczam/ iáko Krolom/ Kſiążętom/ y wſzelkim rządźićielom Rzeczypoſpolitey. LeovPrzep B4.

»rzędziciel świata« (1): [św. Piotr] poſlan yeſt do grodu [= stolicy] páńſtwá Rzymſkyego/ áby tu/ yáko yeſt źyemſki Ceſarz á rzędźićyel ſwyátá/ tákby też ſtolicę ſwoyę myał ten páſtyrz/ ktoryby był przełożonym á głową wſſyſtkyego koſcyołá. KromRozm III N8.

Szeregi: »cesarz a rzędziciel« (1): KromRozm III N8 cf »rzędziciel świata«.

»rzędziciel a krol« (1): nye byłći Dawid miſtrzem á vczyćielem/ áni też ſſáfárzem álbo obrocznym/ ále rzędźićyelem á krolem żydowſkim. KromRozm III H4v.

»rządziciel i opatrzyciel« (1): Vmárł Krol o Polacy Krol nieinſzego Kroleſtwá/ iedno Kroleſtwá polśkiego. [...]. Krol wáſz/ rządźićiel/ y opátrzyćiel was/ ktorego narod y przodkowie wą ſto ośmdźieśiąt y śiedm lat roſkázowáli. BiałKaz H2v.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym: »i wszelcy rządziciele« (1): LeovPrzep B4 cf »rządziciel rzeczypospolitej«.

β. Przełożony w Kościele, duchowny (4):
Wyrażenie: »rzędziciel kościelny, kościoła« = rector Ecclesiae JanStat (2:1): RejPosRozpr c2v; RZądźićielowie téż kośćielni/ zá Swiątośći kośćielné/ któré dármo máią bydź ſzáfowáné/ niech nic niewyćiągáią SarnStat 212, 212.
Szeregi: »rzędziciel abo sprawca« [szyk 1:1] (2): Byli tedy niektorzy ná vrzędzye koſcielnym/ kthorzy ácżkolwiek nie vcżyli vſtáwicżnie iáko Biſkupowie/ wſzákże vſtáwicżnie byli we wſzythkich ſpráwach przy vcżących. Snadź ná inym mieyſcu tenże Apoſtoł zowie ie ſprawcámi ábo rzędzicielmi/ wyſádzeni dla kárnośći álbo inych ſpraw koſcielnych. RejPosRozpr c2v, c2v.

[»rządziciel abo superintendent«: A iż porządek nasz zawżdy tego potrzebuje, aby miał rządziciela abo superintendenta, na miejsce jego inszego męża abo dwu plenos Spiritu S. et sapientia na ten urząd aby obrali AktaSynod III 45.]

αα. [Pogardliwie o przywódcy innowierczego wyznania: ani Hus/ áni Luter/ [...] ktemu ćię nie przywiedzie; áby kiedy Koſcioł z ſwymi Przełożonymi/ zá tákimi Obietnicámi/ zá tákimi Rządzićielmi/ miał w práwey Wierze błądźić. HerbOdpow T6.]
2. Wychowawca, opiekun; przen: o prawie Bożym (w nawiązaniu do Gal 3/24) (1):
Wyrażenie: »rzędziciel dziecinny« (1): Ktorych my przedśięwźięćia álbo mniemánia nie chwalimy/ ále owſzem gánimy/ gdyż rozumieią żeby Kośćioł Chriſtuſow miał być zátrzyman tymi to zabobony á obrzędy/ iákoby iákim Pedágogiem/ álbo rzędźićielem dźiećinnym. WujJudConf 206.
Szereg: »pedagog albo rzędziciel« (1): WujJudConf 206 cf Wyrażenie.
3. praw. Pełnomocnik, kurator (1):

rzędziciel czyj (1): PRzećiw powodowi ty ſą Excepcye [...]. Ieſli ieſt wywołány/ ieſli bezecny/ [...] ieſli ieſth ſzalony/ głuchy/ niemy bes ſprawce á rzędźićielá ſwego GroicPorz t.

Szereg: »rzędziciel a ([albo]) sprawca« [szyk zmienny] (1): GroicPorz t; [Ale poſpolićie tákiego/ który nád doroſłym táką moc ma/ y máiętność iego opátruie/ Láćinnicy názywáią Curatorem. Po polſku właſniéy go może názwáć/ Rzędźićielem/ álbo Sprawcą/ niż Opiekunem. GroicTyt 140 (Linde)].
4. [Kierujący okrętem, sternik: y wſzelky rząvdziczél [gubernator]/ {ſſzthirnyk albo ſchyper} y wſzitcÿ ktorzi na iezorach yeſzdzyly [...] dalieko ſthanély TomZbrudzAp 18/17.
Szereg: »żeglarz albo rzędziciel«: á sſtawa ſię cżłowiek [pijany] iáko łodźia álbo korab ná morzu bez żeglarzá álbo rzędźićielá/ tám y ſám śię tułáiąc áże zátonie. Cresc 1571 370 (Linde).]
5. [Ciało niebieskie mające wpływ na zjawiska astronomiczne i losy ludzkie (pl): (nagł) Potężność Plánetow w dwoygu záćmieniách Mieśięcżnych [...] (–) [...] Z drugiego lepák záćmienia [księżyca w r. 1599]/ nie mogę tákże nic dobrego obiecowáć: bo tákoweż ma rżądźićiele/ ná pocżątku iego dźiatek máłych niechowánia/ y rozmáite choroby ná nie być vpátruię MusProgn B2v.]

Synonimy: 1., 3. sprawca; 1. głowa, gospodarz, hetman, mistrz, pan, przełożony, rozkażyciel, włajca; 2., 3. opiekun; 3. prokurator, przezustek; 4. sternik.

Cf RZĄDŹCA

PP