Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: BEZBOŻNOŚĆ

Następne hasło: BEZBRAMNY »

BEZBOŻNY (94) ai

bez- (92), beſ- (2).

e jasne; -o- (3) Mącz, KochPs, GórnTroas, -ó- (1) BiałKat.

Fleksja

sg
m	N	bezbożny	f	N	bezbożnå	n	N
	G	bezbożn(e)go		G			G
	D	bezbożn(e)mu		D			D
	A	bezbożn(e)go		A	bezbożną		A	bezbożn(e)
	I	bezbożnym		I			I
	L	bezbożnym		L			L
	V	bezbożny		V			V

pl
N	m pers	bezbożni
N	subst	bezbożné
G		bezbożnych
D		bezbożnym
A	m pers	bezbożn(e)
I	m	bezbożnymi, bezbożn(e)mi
inne formy
pl V - bezbożni

sg m N bezbożny (17). ◊ G bezbożn(e)go (7). ◊ D bezbożn(e)mu (1). ◊ A bezbożn(e)go (2). ◊ I bezbożnym (4). ◊ L bezbożnym (1). ◊ V bezbożny (1). ◊ f N bezbożnå (4). ◊ A bezbożną (2). ◊ n A bezbożn(e) (3). ◊ pl N m pers bezbożni (11). subst bezbożné (3); -é (1), -(e) (2). ◊ G bezbożnych (20). ◊ D bezbożnym (7). ◊ A m pers bezbożn(e) (7). ◊ I m bezbożnymi (2) KromRozm III, CzechRozm, bezbożn(e)mi (1) WujJud. ◊ V bezbożni (1).

W funkcji rzeczownika (32).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

W odniesieniu do człowieka (z zabarwieniem ujemnym o ludziach odmiennej wiary): nie wierzący w Boga, nie znający prawdziwego Boga, niepobożny, bluźnierczy, heretycki, pogański; zły, niemoralny (94)
- a. W odniesieniu do postępowania i rzeczy: przeciwny (prawdziwej) wierze, niepobożny, bluźnierczy, kacerski, heretycki, pogański; zły, niemoralny, nieuczciwy (18)

W odniesieniu do człowieka (z zabarwieniem ujemnym o ludziach odmiennej wiary): nie wierzący w Boga, nie znający prawdziwego Boga, niepobożny, bluźnierczy, heretycki, pogański; zły, niemoralny; atheos Mącz, Calep, Cn; impius, a pietate, a religione remotus, sacrilegus Cn (94): Tákye towárzyſtwá też zbory zwany być mogą/ ále bezbożnych. KromRozm III A6 [2 r.], F4v; Duſſá bezbożnego pożąda złego/ nie ſmiłuie ſie nád bliźnim ſwoim. Leop Prov 21/10; náwroććie ſie/ thedy obácżyćie coć zá roznoſć miedzy ſpráwiedliwym á bezbożnym [inter iustum et impium] Leop Mal 3/18, Ii6v, Prov 14/32, 20/26, 21/7, 27 (22); Atheos, Bezbożny. Zápámiętáły człowiek zbáwienia ſwego. Mącz 19a; Gdzie iuż więcz bezbożny cżłek wſzytek Koſcioł vcżynił Kácerzem/ pothępionym/ y záráżonym. SarnUzn G7; GórnDworz D; Acz Król Iego Miłość [...] Sektę Trideiſtów bezbóżnych z Kroleſtwá ſwégo przez Dekrét zgłádźić á wywołáć raczył BiałKat a2; vkażćie mi kto ták przed Lutrem trzymał/ okrom Heretykow bezbożnych/ ſądem Kośćielnym ſpráwiedliwie potępionych. WujJud 2v, 2, 214, 228v; BudBib 2.Reg 4/11; BiałKaz D4; CzechRozm 240; Iż kto Jezuſá [...] odbieży: [...] zá Moyżeſzá ſie vchwyći/ że ten y Bogá ſámego wrychle porzući/ y z chriſtiániná/ nie zoſtánie żydem/ále rychley bezbożnym pogáninem. CzechRozm 236, 240; Przećiw ktorym [heretykom] Sżoſty Zbor złożony ieſt/ y ná nim iáko bezbożni bluznierce potępieni ſą. SkarJedn 392; CzechEp 406; Seruetus Hiſzpan/ cżłowiek nád wſzelákie podobieńſtwo bezbożny/ o którym piſzą/ iż ſię dla tego tylko národźił/ áby nie ſam był naſproſnieyſzy y naplugáwſzy Lutherus ReszPrz 79, 90; Calep 109b; Y Buſiris bezbożny/ kiedy błagał bogi/ Nie dźiéćię ofiárował/ lecz to co ma rogi. GórnTroas 71; Godźieneś Pánie Iezu Chryſte wſzelkiey cżći y chwały/ kilká kroć krzykliwym głoſem bezbożnych Zydow/ ná śmierć żądány. LatHar 542, 19, 298, 326, 437, 640 (8); WujNT 39; tám ztąd dopiero bezbożny Prorok [Balaam]/ do domu ſwego wroćiwſzy ſie/ chytre á przewrotne Proroctwo/ o vpadku onego ludu/ przez grzech Báłwochwálſtwá Pogáńſkiego/ przećiw niemu wydał PowodPr 4; krzyknął bezbożny Zaſtęp [Tatarzy]/ y więźnie. Lecz był okrzyk rożny. SzarzRyt Cv, B.

W połączeniach szeregowych (2): Zakon nye yeſt vſtáwyon ſpráwyedliwemu/ ále nyeſpráwyedliwym á nyepoſluſſnym/ bezbożnym á grzeſſnym/ złoſciwym y zmázánym KromRozm II nv; RejAp 92.

Wyrażenie: »bezbożny poganin, poganiec« (4): A przećię tam pánuią bezbozni [!] pogáni. MycPrz I B4v; tedy ſie y wielu inych mieyſc piſmá ś. w podeyźrzenie bezbożnym pogáńcom przywodźic ważą CzechRozm 137, 102, 236.

Szeregi: »bezbożny i gruby«: To ćiáło (ktore ieſt ná ołtarżu [!] weżłobie Krolowie witáli/ á mężowie (niegdy) bezbożni y grubi vcżyniwſzy dáleką drogę/ z wielką mu ſię boiáznią y przeſtráchem pokłonili. SkarŻyw 28.

»bezbożny i grzeszny« (2): A ieſliżeć ſpráwiedliwy záledwie będzie zbáwiony: beſbożny y grzeſſny/ gdzie ſie vkaże? Leop 1.Petr 4/18, 1.Tim 1/9.

»jawny, bezbożny i niewstydliwy«: á k temu/ ile może być/ potwarcom náſzym iáwnym/ bezbożnym y niewſtydliwym/ żebym gęby zámknął. CzechRozm Av.

»bezbożny i niecnotliwy«: Piſze Lutherus/ y winuie Károlſtádyuſzá: iż ták był bezbożnym/ y niecnotliwym cżłowiekiem/ iż nie wierzył/ áby ieden Bog był ná źiemi y ná niebie. ReszPrz 75.

»bezbożny i niewstydliwy«: Iáko káżdy z Piotrá Roſſettá mnichá bezbożnego y niewſtydliwego orácyey De laudibus Romanae urbis, łácno obacżyć może. CzechEp 84.

»przeklęty a bezbożny«: Ale ty przeklęty á bezbożny wodzu Izráelſki/ ktore dźień zámierzony przyſzedł cżáſu niepráwośći: tho mowi Pan Bog: Odeḿ Infułę/ zdeyḿ Koronę Leop Ez 21/25.

»srogi a bezbożny«: Ktemu obiecał ią [oblubienicę = Kościół] vćiſkáć gwałty rozlicżnemi ludzi ſrogich á bezbożnych/ pokuſzáiąc they ſtałośći iey. RejAp AA8.

»bezbożny a złego sumienia«: y [ten kto] drogę nieprzyiacielowi do oſięgnienia ſwey Oycżyzny ſciele/ zá nieprzyiacielá Oycżyzny ma być ſądzon/ á ſnadź zá gorſzego nád poſtronnego/ y ieſli to bezbożny á złego ſumnienia ſyn/ ktory mátkę ſwą ráni/ zábije/ chociaſz tylko iemu ſámemu bywa vżytecżna Phil N4.

»zły a bezbożny«: Przethoż niepowſtawáią źli á bezbożni w ſądzie: áni grzeſſnicy w rádzie ſpráwiedliwych. Leop Ps 1/5.

»zły, bezbożny i niewstydliwy«: A iákożby cżłowiek zły/ bezbożny/ y niewſtydliwy ſzkodźić miáł? CzechRozm 230.

W przen (5): Spráwiedliwy ie/ á náſyca duſſę ſwoię: ále brzuch bezbożnych/ nienáſycony [Venter autem impiorum insaturabilis]. Leop Prov 13/25, 21/4; WujJud A8v; CzechRozm 137; LatHar 79.

a. W odniesieniu do postępowania i rzeczy: przeciwny (prawdziwej) wierze, niepobożny, bluźnierczy, kacerski, heretycki, pogański; zły, niemoralny, nieuczciwy; impius Vulg; atheos, sacrilegus Cn (18): Potym Ioſáffát Krol Iudſki wſtąpił w przyiaćielſtwo z Ochozyaſſem Krolem Iſráelſkim/ ktorego vcżynki były bezbożne Leop 2. Par 20/35; CzechRozm 171v; Pychy pełen nietylko ludźmi brákuie/ Ale y Bogá ſobie lekce ſzácuie: Bezbożné myśli iego/ ſpráwy brzydliwé: Bo niepómni ná ſądy twé ſpráwiedliwé. KochPs 15; SkarŻyw 81; [Katolicy] ktorzy iż ſłowem Bożym/ cżárow ſwych/ guſłow y kuglarſtw bezbożnych obronić nie mogą: bo im ieſt wſzędy ná odpor: przetoż ſłowo Boże hydząc/ lżąc y tłumiąc/ ná wywody ſię Filozowſkie zdobywáią CzechEp 132, 85; PowodPr 40; Gdy moc błąd wźiął bezbożny/ ſam ſie opárł/ iż nie Zgáſłá powſzechna wiárá. SzarzRyt C2v; Bowiem lichwá bezbożna/ Iudaſzow poſáżek/ Należy też do iego miſternych bieſáżek. KlonWor 79.

W połączeniach szeregowych (4): RejZwierc 131; Wſzyſtkie Vota, [...] ſą nie potrzebne/ głupie/ niepodobne/ ále też bezbożne/ Pogáńſkie/ żydowſkie/ potępione/ błędne/ Dyabelſkie/ cżárownicże/ odſzcżepieńcże/ przećiwne wſzyſtkim świętym. ReszPrz 60, 59; PowodPr 39.

Szeregi: »bezbożny i niechrześcijański«: Káżdy człowiek kłamcá/ co Pánu Chryſtuſowi przypiſowáć y w liczbę go thych pokłádáć/ rzecz bezbożna y niechrześćiáńſka ieſt. BiałKat 268v.

»zły i bezbożny«: Bo gdźieć będźie zła y bezbożna wiárá/ tedyć też pewnie nigdy z śiebie owocow dobrych nie wypuśći. CzechEp 57.

W przen (3): [Archiloch poeta] Z Lykámbem oycem/ w bogátych Thebách/ znákomitym Doiezdżáiąc duſz niewinnych rymem iádowitym Gdy ie przywiodł do zadźierzgu/ znácżnie ſię obłowił/ Sam śiebie y pioro ſwoie bezbożne ogłowił. KlonŻal C4; PP. Litewscy dobrze czynią ze swego Prosa bronią od tych bezboznych Constitutyi ActReg 166; Zwiedź [Boże] z brzydkiey drogi/ gdźie nowiną cnotá/ Chytrośći ważne; pośmiechem proſtotá. Wyſtępki roſkoſz: ćięſzkość ſłużyć Bogu/ W bezbożnym progu. GrabowSet M4.

Synonimy: grzeszny, niecnotliwy, niewstydliwy, przeklęty, złościwy, zły, zmazany; a. niechrześcijański, nieprzystojny, zły.

Cf NIEZBOŻNY, PRZENIEZBOŻNY, PRZEZBOŻNY