[zaloguj się]
[pdf]

BITWA (968) sb f

Fleksja
sg pl du
N bitwa bitwy
G bitwy bitew, bitw
D bitwie bitwåm
A bitwę bitwy bitwie
I bitwą bitwami
L bitwie bitwach

sg N bitwa (143). ◊ G bitwy (194). ◊ D bitwie (103). ◊ A bitwę (242). ◊ I bitwą (19). ◊ L bitwie (150). ◊ pl N bitwy (6). ◊ G bitew (38), bitw (4); bitw Mącz (2); bitew : bitw KwiatKsiąż (1:2). ◊ D bitwåm (2). ◊ A bitwy (28). ◊ I bitwami (2). ◊ L bitwach (35); -ach (21) HistAl, Leop, Mącz (4), BielSpr, ModrzBaz (8), KochTr, KochProp, KochWr, WyprPl, SkarKazSej (2), -åch (13) RejZwierz, BielKron (3), KwiatKsiąż, RejAp, RejPos, RejZwierc (3), StryjKron (2), KochPieś, -(a)ch (1). ◊ du A (cum nm) bitwie (2) BielKron 338v, 366v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Bójka, bicie się; verbera Modrz (10): By tu Práwo Boże záchowano [...] niebyłyby ták wielkie bitwy/ roſtyrki/ mordowánia/ niezgody/ iákie widźimy. GroicPorz k4v; RejWiz 168v; Uterque alterum verberavit, Yeden drugiego vderził/ ſpolna bitwá byłá. Mącz 509d; LeovPrzep B3; GórnDworz K4; WujJud 53; ktemu miedzy temi ſtronámi dźieią śię wielkie krzywdy/ bitwy/ zábijánia/ y inſzych złych rzecży wiele. ModrzBaz 19, 126; PaxLiz Dv.
Szereg:»swar i bitwa«: Odpowiedźiał/ że śláchćić [!] ſwaru y bitwy pocżątkiem był ModrzBaz 70v.
2. Zbrojne starcie wojsk, potyczka; wojna; pugna Mącz, Calag, Calep, Cn; certamen, dimicatio, praelium Mącz, Calep, Cn; bellum Mącz, Calep; conflictus Mącz, Cn; acies, arma Mącz; certatio, contentio, Calep; caedes, certatus, coetus, coitio, conflictatio, congressio, congressus, depugnatio Cn (952): Thakym obyczayem Zawyąszowano slyubem thy kthore ymowano albo napolyu w bythwye albo przy dobywanyv myasth a zamkow MetrKor 37/2v; BierEz L2v, P3v; FalZioł I 64b; BielŻyw 63; w bitwie wielkiey Mſciſław kxiądz Kijowſki y kxiądz Cżyrnieowſki byli poimani MiechGlab 3; Oni iemu powiedzieli iż miał być w they bitwie zwyciężon. MiechGlab 54, **2, s. 4, 7, 8 [2 r.], 13, 54, 74; Abowiem Alexánder gdy chce s kim walcżyć nie ſle panow áni kſiążąt ſwych/ ále ſam oblicżnie przyſtępuie ku bitwie HistAl E; bo ieſli ſie więcey będziem mieć ku vciekániu niż ku bitwie/ wſzytcy razem poginiemy HistAl E4, A5, B2, D3v, E3v, E4v (16); LubPs F4; RejWiz 137; Obacżył tedy Iudás że ſie záięłá bitwá/ á krzyk woienny wynoſił ſie do niebá Leop 1.Mach 5/31, 1.Reg 30/24, 2.Reg 11/20, Prov 21/31, Ier 28/8, Zach 10/5 (9); OrzList f; LeszczRzecz A6; NA hárcu mu przed bitwą ſyná vłápiono RejZwierz 29, 5, 14, 17, 24, 24v (16); Y ná znák tego przed kożdą bitwą/ Bogá rodźicę przodkowie náſzy śpiewáli OrzRozm M3v, G3, M3v, Q3; a powſthánie ku bitwie narod przećiwko narodowi BibRadz 4.Esdr 15/15, Gen 14/13, Num 31/14, s. 168v marg, 4.Reg 3/26, s. 203v marg (14); A gdy przyſzedł cżás bitwy/ wywiedli woyſko ludzi BielKron 57v; z obu ſtron bitwá iednáko trwáłá áż ie noc rozwiodłá BielKron 105v; z kthoremu [!] muſieli ſie bić á bitwą Grekow pożbyli [!] BielKron 347v; Ale Nawoy Tęcżyńſki gdy obronną ręką vſzedł z bitwy/ ſzedł do Rzymá zoſtał duchownym BielKron 375; A ták tego roku Polacy známienite bitwy otrzymáli. BielKron 384v; Powiadáli oni więźniowie o tych Kánibałoch iż po inych wyſpach ludźi biorą y iedzą iáko Wilcy/ á mężni y ſpráwni w bitwach nád ine BielKron 444, 55 [2 r.], 57v [3 r.], 58, 58v [3 r.], 59 [2 r.] (76); KwiatKsiąż N [2 r.], Nv, O, O2v [2 r.], O3, P2v; Vocare ad arma Ná trwogę zátrębić/ álbo/ w bęben vderzić/ ku bitwie ná gwałt zázwonić. Mącz 16b; In acie interfectus, W woyſzcze álbo w bitwie zábit. Mącz 115c; Attenuatae praeliis legiones, Woyská bitwámi vmnieyſzone. Mącz 449a, 24a [2 r.], 33d, 44c, 53a, 68a (34); Tóżći téż vczynił ten Herborth ſławny náſz/ który ku zmordowánéy iuż bitwą drużynie/ ták wołał krzykliwie OrzQuin R3, R2v [4 r.], R3v [3 r.]; Poſpolicie Hetmáni po bitwach álbo po iákich zwycięſtwiech bywáią krwią ſkropieni RejAp 161v, 137v; cży ow ktory odiąwſzy śiłę nieprzyiacielowi/ przywiedzie go rozumem/ á fortylmi ktemu/ iż ſie bez bitwy podáć muśi. GórnDworz Ff6, Dv, R2v, R3, Y7v, Z2v, Bb6, Bb7; RejPos 64, 236; RejZwierc 73v, 93, 99v [2 r.], 149v, 159v, 163, [213]; BielSpr 14v, 16, 42v, 66, 69; KochMon 23; Synowie Efraimowi zbroyni ſtrzelcy z łuká podáli tył w dźień bitwy. BudBib Ps 77/9; Gotuyćie tarcż/ y páwezę/ á przyſtępuićie do bitwy. BudBib Ier 46/3, Ios 9/2, Iudic 8/11, l.Reg 23/8, 31/3, 3.Reg 20/40 (20); HistHel D2v; Tám k bitwie w bębny biyą/ tám trąbią ná trwogi. StryjWjaz C3v; PaprPan Bv, V4v, Y2v, Hh3, Hh3v; A dobrzeby áby dla tego ćwicżenia przyzywano żołnierzow vkráinnych/ ktorzi w rozmáitych bitwách bywáli. ModrzBaz 111v; żołnierzom ſwym do bitwy ſerce dobre cżynić ModrzBaz 115, [16], 23v, 47v, 51, l07v (12); Calag 439b; KochPs 208; á náucżył go iáko on lud ktorego było do bitwy po ſześć kroć ſto tyśięcy/ á dzieci y niewiaſt bez lidżby/ przepráwić miał. SkarŻyw 501, 207, 569; KochTr 17; A vyźrzawſzy pogodę wnet znák bitwy dáli StryjKron 240; ktorych Liuius z Rzymiány y Trogus/ etć/ mężne o wolność bitwy wypiſſali StryjKron 340; y w kilku bitew zwycięſtwo nád Tátary otrzimał StryjKron 687, 175 [2 r.], 205, 220, 225 [2 r.], 255 [2 r.] (43); KochJez B2; KochPieś 4; KochProp 7, 10; KochWr 16; pogotowiu Będźie mu wódzem w bitwie Bóg łáſkáwy ZawJeft 9, 11, 12, 14, 41; ActReg 4v, 57, 72, 75, 76, 87, 111; Dimicatio Bytwa walczenię. Calep 325a, 127a, 251b, 898b, 1009b, 1120b; iáko ſzyk do bitwy żołnierzom/ ták wieść do ogniá mieſzcżánom potrzebna GostGosp 142; Phil M2, N2, O4, Q4; GórnTroas 26, 59; Pomoż mi chućią ſwoią/ á przyſpórz wymowy/ Abych twą ſławną bitwę mógł opiſáć ſłowy/ Którąś miał z Amuratem przy nieſczęſnéy Wárnie KochFrag 41; OrzJan 37, 45, 54, 117; Bywał w bitwách pod Gdańſkiem/ w Moſkwi/ ná Podolu WyprPl B4; W bitwié iáko nadáléy wzad vchodź od czołá WyprPl C3v, C2, C3; RybGęśli B2v; WujNT Apoc 12/7, s. 867; Item, iżeś ty w bitwie plácu niedoſtał/ aliâs vćiékł. SarnStat 142 [idem] 449; Woyná odelgi nie ma/ bitwę im poſłáli KmitaSpit C4v, B4, C2v; SkarKaz 7b; CiekPotr 63; SkarKazSej 668b, 675b, 685b [2 r.]; SapEpit A3, B3v.

bitwa u czego (9):Także Tatarzy po bitwie v Chmielnika przijechali do Krakowa we ſrzodę popiielczowa MiechGlab 8, *6v [2 r.]; RejZwierz 28v; BibRadz 2.Reg 3/30; BielSpr 69; KochFr 116; Phil O4; KochFrag 41.

bitwa przeciw(ko) komu (7): OrzRozm P3; BibRadz Gen 14/8; Bo gdy mu śię przed tem ſzcżęśliwie w bitwách przećiw Turkom powodźiło/ Potym zá złamánie Przymierza karánie odniosł. ModrzBaz 21v, 51, 118v; Phil K2; SarnStat 1051.

bitwa z kim (144): MiechGlab *6v; RejZwierz 20v; BibRadz Num 30 arg, Ioel 3/12, 1.Reg 31/1; StryjKron 185, 642, 742, 777; Ritwianſkiemuc ono Woyewodzie Letzickiemu/ Marcinowi oſmi Sinow zabito wone Slawna bitwe Skrzizaki za Iagiela Krola PaprUp E4; KochFrag 41; KmitaSpit C. Cf bitwa kogo, czyja z kim; Zwroty.

bitwa kogo, czyja z kim (16): Pocżąthek bitwy Grekow s Troiány. BielKron 57 marg, 129, 307, 460v; Bitwá Skirgáiłowá y Polakow/ z Witołtem y z Niemcámi. StryjKron 487 marg, 205 marg, 210 marg, 270 marg, 335 marg, 340 marg (11); KmitaSpit A2.

bitwa nad kim (2): nie záchwyći ich w Gábáá bitwá nád ſyny niepráwośći. Leop Os 10/9; BielKron 366.

bitwa pod czym (2): O Bitwie pod Zawichwoſtem z Xiążęciem Romanem Wołodimirskim/ y Halickim StryjKron 240; ActReg 57.

Połączenia z przymiotnikiem od nazwy miejscowej [przymiotnik + bitwa (15), bitwa + przymiotnik (6); w tym: przegrana bitwa (1)] (21): MiechGlab 30; abiſczie wipvſczyly dwv wyeſzny czo ſą woberthinſkiey bytwye poymany na waſchim zamkv LibLeg 10/123v, 11/47v; OrzRozm R4v, S; ktorą bitwę Troiáńſką pirwey doſtátecżnie obiáwiłá niż ſie sſtáłá BielKron 133, 255, 475; OrzQuin R marg, R2, [2 r.], R3, R3v [2 r.]; Wſpomni iedno ſobye ktho onę bitwę Orſzeńſką/ Wiſniowiecką/ Stárodupſką/ Obertyńſką/ y inych wiele RejZwierc 257v, 93; StryjKron 627; ActReg 60 [2 r.], 125; CzahTr A2v.

Fraza: »bitwa stała, stoi« [szyk zmienny] (3): á gdy bitwá y ná tę y ná owę ſtronę wątpliwie ſtáłá/ kazał káżdemu w ſwoim woyſku vzdę s koniá zerwáć BielKron 120v; ſtoi bitwá okrutna chwilę BielKron 308, 308.
Zwroty: »ciągnąć, iść, jechać, wychodzić itp. do bitwy, ku bitwie, na bitwę« [szyk zmienny] (14): Zádnego cżłowieká niezoſtáwiayćie/ ále niechay wſſyſthcy wynidą ku bitwie. Leop 1.Mach 5/42, Num 32/6, 2.Par 26/11; RejZwierz 47; BibRadz 2.Par 18/29, 1.Mach 4/13; Przodkiem Krol nápomináł/ áby z mężnym ſercem á z dobrą myſlą wſzytcy ku bitwie ſzli BielKron 307v; Pocżtow iego w lidżbie imion wedle pogłowia ich/ wſzech męſzcżyzn od dwudzieſtu lat y wyſzey/ kto iedno wychodził ku bitwie. BudBib Num 1/22, Num 1/ 24, 10/9, 2.Reg 17/11, 1.Mach 5/42, 12/50; StryjKron 175.

»bitwę (u)czynić« [w tym: z kim (1)] (2): a barſo ſye tham na onim myeſczv mocznyly chczacz ſmoym woyſkiem bytwe vczinycz LibLeg 10/146v; BudBib 1.Par 22/8.

»bitwę dać« [szyk zmienny] (11): A ztądże wie/ gdźie ma woyſko ſzykowáć/ gdźie bitwę dáć á záſtáwić ſię. ModrzBaz 112v, 63, 112v; SkarŻyw 559; StryjKron 195, 209; KochProp 10; ActReg 4v, 12; KmitaSpit C; CzahTr H3.

»miéć bitwę« [szyk zmienny; w tym: z kim (6)] (11): LibLeg 10/147; WArráchá z Arágony/ kiedy bitwę miáłá/ Gdy było w zámieſzánie/ do hufow bieżáłá. RejZwierz 47v; BielKron 58, 58v, 152v, 345, 457; Mącz 8b; ModrzBaz 111v; StryjKron 205, 627.

»(na-, z-)gotować się k(u) bitwie, do bitwy, (być) gotow(y), zgotowany ku bitwie« [szyk zmienny] (19): kſiążę iedno Bitirio z miáſtá Gadi wybieżał ze trzemidzieſiąt tyſiąc ieznych ku bitwie zgotowánych. HistAl B8, D7v, D8, F7v [2 r.]; Leop Num 32/29, Iudic 20/17; á vyzrawſzy woyſko Iudaſzowe ktore ſtało w polu gotowe ku bitwie/ Zućiekali wſzyſcy do źiemie cudzey. BibRadz 1.Mach 4/21, Num 31/3, Apoc 9/7; BielKron 299, 307, 307v; Mącz 146b, 294c; BudBib Ier 6/23; StryjKron 421, 602; GórnTroas 20.

»w bitwie polec« [szyk zmienny] (3): A o zacnych oſobách co mam mowić/ ktorzi w bitwie polegli/ dla twego łákomſtwá. ModrzBaz 107v; StryjKron 210, 487.

»potkać się bitwą«: Potkał ſie z Swaby y z Burgundiony wielką bitwą y krwawim zwycięſtwem. MiechGlab 44.

»przegra(wa)ć bitwę, przegrana bitwa, przegranie bitwy« [szyk zmienny; w tym: z kim (1)] (23): Bowiem ktorzy mężnie trwáią/ Rzadko bitwę przegrawáią BierEz O4; RejZwierz 13; BibRadz 2.Mach 12 arg; BielKron 390; iáko ludzie z morzá ná deſkach wypływáią/ iáko s przegránych bitew y z dobytych miaſt zdrowo komu cżego Bog nie obiecał wychodzą RejZwierc 85v, 87v; BielSpr 66; PaprPan Aa4; StryjKron 340 [3 r.], 437, 497 [2 r.], 527, 608, 667; GórnRozm L3v; ActReg 75; OrzJan 116; CzahTr A2v; SkarKaz 685b, 686a marg.

»bitwę rozwieść« [w tym: z kim (1)] = skończyć (5): noc bitwę rozwiodła BielKron 58v; Papież Iulius dufáiąc ludu ſwoiemu [...] niechciał bitwy rozwieść. BielKron 190, 190, 252, 411.

»staczać, stoczyć bitwę, staczanie, stoczenie bitwy, staczana, stoczona bitwa, bitwa się stoczyła« [szyk zmienny; w tym: z kim (30)] (76): MiechGlab 11, 54; HistAl E8; Leop 1.Mach 5/21, 10/79, 2.Mach 5/19, Apoc 12/17; á mieyſce gdźie ſtoczył z nimi bitwę názwáne ieſt doliną Iozáfáth. BibRadz I 461a marg, Deut 1/42, 1.Mach 11/69, 2.Mach 5/3, 8/23; Chronił ſie bitwy ſtocżenia/ odkłádáiąc to ná inſzy cżás BielKron 240, 58v, 59, 106v, 179, 182v (24); KwiatKsiąż Bv, Mv, O3v; LeovPrzep A4v; Gdy ſie iuż názáiutrz bithwá ſtocżyłá/ ták że ſie iuż okręty oſękámi zwárły/ tedy ſie iedni z Rzymiány bili/ drudzy w ich okręty ony gárnce z wężmi miotáli RejZwierc 163, 93; BudBib Num 21/33, 3.Esdr 1/28, 1.Mach 5/31; HistHel D2v; ModrzBaz 111, 113, 116, 117, 118 [2 r.]; SkarŻyw 336, 559; StryjKron 121, 190, 195, 308 [2 r.], 370 (13); KochProp 8; Calep 127b, 239b; Phil D4, O4; OrzJan 94; WujNT Apoc 11/7, 19/19; SkarKaz 673b.

»stawić bitwę« (2): Ktory Hetman [...] ſie lepſzy widzi/ ow li ktory ſtáwi bitwę/ á będąc w niebeſpiecżeńſtwie/ iednák wygra GórnDworz Ff6, Ff6v.

»stracić bitwę, stracona bitwa, stracenie bitwy« [szyk zmienny; w tym: z kim (5)] (18): Owa Rotmiſtrz bitwę ſtráćił BierEz P2; Miał theż bitwę ſtráconą z Niemcy dwá kroć BielKron 131v, 102, 117, 131v, 188, 218v (12); GórnDworz Z5v; MycPrz I C4; PaprPan [Hh5]v; StryjKron 587; CzahTr H3.

»ku bitwie stroić się, nastrojony« [szyk zmienny] (3): vkazáli ſie Wáláſzy z láſow ſtroiąc ſie ku bitwie BielKron 407; RejAp 79v [2 r.].

»bitwy wygra(wa)ć, wygranie, bitwa wygrana« [szyk zmienny; w tym: z kim (4), na kim (3)] (71): A cożći krzyw nędznicżek/ przecż nie bijeſz páná/ Bo ſnádniey bitwy wygraſz/ gdy ſtłucżeſz hetmáná. RejWiz 172v; RejZwierz 3, 9, 12v, 32, 34v [2 r.], 47 [2 r.], 47v; OrzRozm R3v; vkazał ſie mu we ſnach ieden mąż ktory mu obiawił bitwę wygraną BielKron 120; Ná Wioſnę záſię zebráli ſie z nowu zbroyniey/ wygráli dwie bitwie ná Ceſárzu BielKron 338v, 129, 239, 255, 257, 258 (19); Victoria, Zwycięſtwo/ poráżenie/ wygránie bitwy. Mącz 497c, 246c, 475b, 497c; OrzQuin R3v; GórnDworz Q6v, Ff6, Ii4v; RejZwierc 99v; BielSpr 17v, 20v, 40, 51, 66; BudBib 1.Par 26/27, Iudith 5/18; MycPrz I C4; PaprPan Gg3v, [Hh5]v; ModrzBaz 22, 112v [2 r.], SkarŻyw 306, 357, 502, 503 marg; StryjKron 747; PaprUp B2v; Wygrawalismy bitew zainszych aProwincyiesmy tracieli Smolensk, Połock y insze Zatego ybitew wygrawalismy y Prowincyi dostawali. ActReg 22; WyprPl A4v; SarnStat 1051; KlonKr A3; SkarKaz 84a, 637a; VotSzl B; SkarKazSej 668b, 685a, b [2 r.], 686a.

»(z-, u-)szykować (się), szykowanie, uszykowany ku bitwie, rozszykowany, uszykowany do bitwy« [szyk zmienny (11): z ſzykowáli ſię ku bithwie przećiwko im ná rowninie Sidim. BibRadz Gen 14/8; A ták Abiá zſzykował woyſko ku bitwie BibRadz 2.Par 13/3; BielKron 31v, 307; Ten wynálasł ſzikowánie woyská ku bitwie. Mącz 273a, 296d, 370d; BielSpr 13v; ModrzBaz 111v; SkarKaz 6a [2 r.].

»(z)wieść, (z)wodzić bitwę, zwodzenie bitwy« [szyk zmienny; w tym: z kim (70)] (139): BielŻyw 63; LibLeg 10/46v; KromRozm III K2; OrzList f; Albo było nie zwodzić bitwy/ álbo ſie bić RejZwierz 40, 4v, 9 [2 r.], 9v, 11v, 31v; A Ták Filiſthyni zwiedli bitwę z Izráelity BibRadz 1.Reg 31/1, Num 31/7, Deut 1/41, 1.Reg 15/5, 2.Par 18/29, 35/22 (13); Ten z Rzymiány XXXX lat bitwę wiodł BielKron 130, 58 [3 r.], 58v [4 r.], 61v, 88v, 124 (48); Confligo, Potykáć ſie/ Bitwę wieść. Mącz 130b, 67a, 140c, 155a, 170a, 171b (23); RejPos 15v, 64; BielSat M4; RejZwierc 92v, 149, 163, 264v [2 r.]; BielSpr 36, 41, 43; BudBib 3.Reg 20/29, 2.Par 25/8, Prov 20/18, 3. Esdr 1/29, 1.Mach 5/39 (9); ModrzBaz 112; SkarŻyw 503, 569; StryjKron 100, 175, 240, 355, 390, (8); KochSz A2; KochWz 14; BielSjem 34; PudłFr 14; KochProp 10; KochWr 22, 34; ActReg 57; Phil C2, N4; VotSzl B.

Wyrażenia: »ćwiczony, ćwiczyć ku bitwie« (2): Leop Is 2/4; Wſzytcy ći trzymáią (po) miecżu/ ćwicżeni ku bitwie káżdy miecż ſwoy (ma) ná biodrze ſwoiey BudBib Cant 3/8.

»bitwa krwawa; krwawa bitwa« (2 : 1) [w tym: zwodzić bitwę (2)]: KochWr 22; VotSzl B; Bitwy krwáwe niech inſzy ſobie wſpomináią SapEpit B3.

»bitwa z łodzi albo na łodziach«: Naumachia, Bitwá z łodźi álbo ná łodźiách, Mącz 242c.

»bitwa morska; namorska bitwa« (2 : 1): Mącz 242c; Naumachia ‒ Bitwamorską nałodzias [!]. Calep 690b, 204a.

»nierowna bitwa; bitwa nierowna« (1 : 1): trapił s kąthow vrywkámi nieprzyiaćiele kędy mogł/ nie ſtacżáiąc bitwy nierowney BielKron 372; Mącz 170c.

»okrętna bitwa«: y ku okrętnym bitwam/ tudźieſz żeglowaniom śmielſze ludzie cżyni. KwiatKsiąż P.

»ostateczna bitwa«: Władiſława Polſkiego y Wuherſkiego krola pirwey ſzcżeſliwie walcżączego w oſtatecny bitwie przy Iezierze Varnenſkim porąził MiechGlab 67.

»pole bitwy«: Drugie ciała krzeſcianow tamże na polu bitwy pochowane ſą MiechGlab 13.

»bitwa polna; polna bitwa« [w tym: zwieść bitwę (1)] (2 : 1): ktory przedtym bitew znácznych polnych á wálnych czterdzieśći y ſiediḿ z ſzczęſliwym zwycięſtwem otrzymał StryjKron 220, 240, 767.

»ręczna bitwa«: Lecz zbroynym Niemcom ręczney bitwy nie wytrwáli StryjKron 527.

»bitwa spolna; spolna bitwa« (4 : 3): Potkáli ſie z nimi Troiani/ ſpolna bitwá byłá áż ie noc rozwádziłá. BielKron 58v, 215 marg, 256v, 314v, 408 marg; KochMon 23; StryjKron 375.

»waleczny ku bitwie«: mężowie walecżni ku bitwie/ ſpráwuiąc ſię tarcżą y kopiią/ á twarzy (ich iako) lwie twarzy/ prętcy lepak by ſárny po gorach. BudBib 1.Par 12/8.

»bitwa walna; walna bitwa« [w tym: stoczyć bitwę (2), polna bitwa (1)]: (4 : 2) BielKron 418; A gdy ſie bitwá iuż wálna miedzy onymi woyſki ſtocżyłá/ prośił Antonius áby ná Brutuſá ludzie piecżą mieli RejZwierc 93; BielSpr 10v, 66v; StryjKron 220, 395.

»wnętrzna bitwa; bitwa wnętrzna« (1 : 1): Iuż teraz o śmierći iego myśląc/ widzę ná oko w Polſzce/ rozerwáną Rádę [...] bitwy y mordy wnętrzné/ ſpuſtoſzenia poſpolité OrzQuin Zv; StryjKron 375.

»wodna bitwa; bitwa na wodzie« [w tym: stoczyć bitwę (1), zwieść bitwę (1)] (3:1): BielKron 460 marg; Drugi raz tákże gdy s tymiſz Rzymiány ná morzu wodną bitwę zwieść miał [...] kazał kilko okrętow do brzegu przypuśćić RejZwierc 163; StryjKron 121, 308.

»wstępna bitwa«: Bo z temi ktorzi niekocháiąc ſię w vćiekániu/ nie vrywcżą ále wſtępną bitwę dawáią/ inácżey ſię trzebá obchodźić ModrzBaz 112v.

»(z)godny do bitwy, ku bitwie; do bitwy godny« (6 : 1): ták iż mogł mieć wſzytkiego ludu godnego ku bitwie o piętnaśćie tyſiąc BielKron 247, 73v; BielSpr 60; Od cżłowieká dwudzieſtu lat y wyſzſſey: wſzech zgodnych ku bitwie w Izráelu/ policżćie ie wedle zaſtępow ich BudBib Num 1/3, Num 1/ 20; StryjKron 290, 632.

Szeregi: »bitwa a szyrmowanie«: Abowiem ieſliżeby tych bitw á ſzyrmowań domowych czwicżenie niepożyżne było/ ktorego wpokoiu nábywamy/ tedyby prożno á krnąbrnie Publius Rutilius Bormiſtrz Rzimski żolnierzom czwicżenie około broń wynálazł KwiatKsiąż O.

»bitwa i pokoj«: Owa w bitwie y w pokoiu/ domá y w potrzebie/ Nie lutuiećie prac/ dźieći/ dobr/ y ſámi śiebie. KlonŻal A2v.

»bitwa i (a) potykanie; potykanie, potka, (a) bitwa« (4 : 2): KwiatKsiąż P3v; Hippomachia, Bitwá á potikánie z koni Gonienie ná oſtre. Mącz 156c; Praelium seu pugnam restituere, Podkę [!] á bitwę záś począć Mącz 414a, 130c, 220c, 445c.

»bitwa, (albo) porażka« (3): A gdy ma być bitwa iaka albo porażka znamięnita/ tedy oni za woyſkiem lathaią. FalZioł IV 27a; Mącz 78c, 318b.

»walka, (i, a) bitwa; bitwa i walka« [w tym: staczać bitwę (1), zwieść bitwę (1)] (5 : 3): BierEz D2; y ſrogo iemu przykazał/ z Atteniany bitwę y walkę zwieſć. BielŻyw 63; BielKron 279; Mącz 47b, 330a; RejAp 79v; Calep 183b, 873b.

»wojna i bitwa; bitwa i wojna« [w tym: zwodzić bitwę (1)]: (6 : 5) Ktorem ia nágotował ná cżás nieprzyiaćielow/ ná dzień bitwy y woyny? Leop Iob 38/23; Mącz 155a; SkarŻyw 519; StryjKron 622; Calep 127b, 183b, 834b; ále odbieżáłé tylko inſuły/ brzégi/ porty [...] zdrádą/ krzywoprzyśięſtwem/ nie mieczem/ nie woyną/ áni bitwą/ doſtáły ſie pod moc iego. OrzJan 28; SarnStat 445, 449, 783.

»nie staczać bitwy ani bojować«: á nieſtacżayćie bitwy áni boiuyćie przećiwko Pogánom Leop 1.Mach 5/19.

Iron (2):

Zwroty: »bitwy wygrać« : A náſzego potomká páſuią w piwnicy/ Bochmy bitwy wygráli/ vciekli nam wſzyſcy RejWiz 97v.

»bitwę stracić« : Kur ktory kokoſzy wodził/ Z drugim kurem záwżdy ſie bił: Ale ktory bitwę ſtrácił/ Przed wielkimi ſromy ſie ſkrył. BierEz K4v.

W przen (24): Tedy iego towarziſz Ządoſćz/ przyſzedſzy na zámek/ pocżnie panu Sżcżęſciu o tey bitwie powiedaćz ForCnR Dv; RejJóz C4v; Leop Is 27/4; RejPos 109v; Ná Krzćie/ ku żywotowi odrodzeni/ á po Krzćie/ ku bitwie poſyłáni bywamy KuczbKat 150; BudNT 2.Cor 7/5; SkarŻyw 398; Pan Iezus mocny y możny Ná bitwę bárzo potężny. MWilkHist D4v, D4; WujNT 2.Cor 7/5.
Zwroty: »czynić bitwę« [szyk zmienny] (2): Y dano mu bitwę cżynić z świętymi/ y zwyćiężáć ie BudNT Apoc 13/7, Apoc 13/5.

»bitwę stawić«: Smierć y żywot cudowną bitwę ſobie ſtáwiły LatHar 360.

»ku bitwie szykować«: á Bierzmowánie/ vzbraia y ku bitwie ie ſzykuie. KuczbKat 150.

»wygra(wa)ć bitwy, wygrana bitwa« [szyk zmienny] (8): BibRadz Sap 4/2; á then Pan iuż ná ten cżás dwu bitew ſrogich wygrawał/ iedney táiemney á niewidomey/ nád cżártem/ nád ſmiercią/ nád grzechem RejAp 161v; RejPos 263; RejZwierc 126v; SkarJedn 389; LatHar 604 marg; Zwyćiężcy wſzytkich trudnośći/ ktorzy śpiewaćie pieśni wygráney bitwy wáſzey: wſpomnićie ná nędzne towárzyſze SkarKaz 639b, 7b.

»bitwę zwieść [z kim]« [szyk zmienny] (2): BudNT Apoc 17/14; Idźcieſz [książki] też ſmiele do Litwy/ Nie zwiedzyeć nikt z wámi bitwy BielKom A4.

a. Pojedynek; igrzyska, turniej; duellum Mącz, Calep; monomachia Calep (26): Item czaſz a dzien y myeſczye kv bithwye ym pokladamy thw wkracowye na dworze naſchym MetrKor 26/62v, 26/62 [2 r.], 62v; Carceres, Szranki miedzi któremi bitwy á gonitwy ſtroyą Mącz 38a; Duellum, Woyná/ bitwá miedzi dwiemá ſtronomá/ álbo dwiemá perſonomá/ yáko gdy rycérze ná hárc wyyeżdzą. Mącz 97b; GórnDworz Ev, O7; HistRzym 81v; Monomachia ‒ Bitwa miedzi dwiema. Calep 672a, 344a.
Zwrot: »wywabiać ku bitwie«: Provocare armis aliquem Wywábiáć kogo ná rękę/ álbo ku bitwie. Mącz 16b.
Wyrażenia: »pojedynkowa, pojedynkiem bitwa; bitwa pojedynkowa, pojedynkiem« (6 : 2): Wſzákoż niechcę/ áby do tákowey poiedynkiem bitwy był chćiwy/ chybá gdzieby mu ſzło o pocżćiwość GórnDworz E2; Grekowie [...] budowáli wielkie Theátrá [...] ná ktorych [...] zápáſy/ turnyeie/ gonitwy/ bitwy po iedynkiem/ źwirzętá rozmáite á nieſłycháne/ wſzem wobec ludziom ku tákowey pocieſze/ y nápáſieniu ocżu pokázowáli. GórnDworz O2; PaprPan A4; PRzydaymy też nieco o poiedynkowych bitwách [singularibus certaminibus]/ wktorych ſię ludźie ledá z przycżyny zábijáią ModrzBaz 62; Y niezdrogiby to/ áby y dźiś zwierzchni Pánowie/ ktorzi ſię wielkich pańſtw domagáią/ roſtyrki ſwoie o Kroleſtwá y Powiáty/ poiedynkową bitwą końcżyli ModrzBaz 63, 62 [2 r.], 63.

»szermierska bitwa«: Rudem accipit, Wolnośc oſięgnął/ yuſz więcey nie powinien bywáć ná ſzęrmierskich [!] bitwách/ ſzkołách. Mącz 359c.

»bitwa w szrankach« (2): Záſię de duello, y tego ták ſie włozyć nie godziło/ bo około bitwy w ſzránkach wſzytko inácżey v nas/ niż ieſt we Włoſzech. GórnDworz B2, E2.

W przen (3): Vkazał pálcem ná tocżone ſzáchy. Y rzekł/ w tych ſzránkach wáſzá bitwá będzye KochSz A2v.
Zwrot: »stoczyć bitwę [z kim]«: Ią téż iáko Hektor záśię/ Wźiąwſzy kárácénę ná się/ Tarcz/ y ſzáblę/ iáko brzytwę/ Stoczyłem z miłośćią bitwę. KochFr 6.
Wyrażenie: »pojedzinkiem bitwa«: iż śmierć á żywot poiedzinkiem mieli ſrogą bitwę s ſobą RejPos 109v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (6): Decertatio, Bitwá/ Czinienie/ Zwádá. Mącz 49a, 49c, 181c, 182a; Calep 85a, 239b.

Synonimy: boj, bojowanie; 1. bicie; 2. porażka, potka, potkanie, walczenie, walka, wojna.

HG