[zaloguj się]
[pdf]

POTKANIE (131) sb n

pot- (113), pod- (18).

o oraz a jasne (w tym w a 3 r. błędne znakowanie); e pochylone.

Fleksja
sg pl
N potkani(e)
G potkaniå
D potkaniu potkani(o)m
A potkanié
I potkani(e)m, potkanim
L potkaniu
inne pl G a. pl A - potkaniå

sg N potkani(e) (15). ◊ G potkaniå (8); -å (7), -(a) (1). ◊ D potkaniu (28). ◊ A potkanié (27); -é (4), -(e) (23). ◊ I potkani(e)m (3), potkanim (2); -(e)m RejWiz, GórnDworz; -im KwiatKsiąż; -(e)m : -im BielSpr (1:1). ◊ L potkaniu (46). ◊ pl D potkani(o)m (1). ◊ sg G a. pl A potkaniå (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII w.

1. Znalezienie się z kimś w tym samym miejscu; congressus BartBydg, Calag, Calep; congressio BartBydg, Calag; occursus BartBydg, Cn; concursus Calag; coitio, coitus (coetus), obviam itio, offensus fortuitus Cn (15): Occursus, podkanye BartBydg 100b.

potkanie kogo (1): Wiarująć się i potkania Tako sw[oi]ch, jako opczych, Strzeże s[ie o]d ludzi wszytkich. BierRozm 13.

Wyrażenia przyimkowe: »na potkaniu« (7): iáko mu [prokuratorowi] ná pierwſzym podkániu nieukażeſz pary Dukatow/ [...] ledwie s tobą ſłowo przemowi. GroicPorz dd3; Vſtáwiono też/ áby ná potkániu káżdy męſzcżyzná im [paniom w Rzymie] z drogi vſtąpił BielKron 110; GórnDworz R3, Z2; CzechEp 426.

~ na potkaniu z kim (2): ábo ow ktory ná potkániu z iákim wielkim woiewodą/ by z nim iedno raz iáko żyw mowił/ [...] wda ſie w rzecż/ iáko s tym/ s kim by żył zá iednego. GórnDworz K7, I8v; [ArgWykład 127]. ~

»w potkaniu« (2): Cżęſtokroćz iá w potkanium cie pozdrawiáł: a ti przemijáłeś iakoby niebácżątz. ForCnR C2v; BielKom F4.

Przen (1): Nie możem mowić: dźiś po ćię śmierć przyidźie/ á potym po mię: ále [...] ná mię koley/ ią podobno drugie vprzedzę. Aby tá myśl gotowość w nas do tákiego potkánia ſpráwowáłá/ ktore ſię tyło ná raz chowa. SkarKaz 387a.
a. Zgromadzenie, zebranie, zjazd, schadzka (3): BartBydg 34; Angriff. Potkánie. Congressus, congressio, concursus Calag 21a; Congressus – Zgromadzenie, potkanie. Calep 241b.
2. Walka; bitwa lub pojedynek; bellum PolAnt, JanStat, JanPrzyw; pugna Miech, PolAnt; conflictus JanStat, JanPrzyw; decursus, impetus Mącz; concursus, proelium Modrz; coetus Cn (115): BibRadz 1.Par 12/36, 2.Mach 8/14; [król Władysław] gdy iuż woyſká z obu ſtron ku podkániu gotowe ſtały/ niechćiał [...] bitwy pierwey począć/ áleżby był Mſzey poczętey w námiećie doſłuchał OrzRozm M3v; [Nigryte] bárzo śmieli ſą ku potkániu/ przeto ich wiele ná plácu poginie/ bo nie vćiekáią nigdy BielKron 450v, 69, 172, 244v, 307v [2 r.], 417v, 422v, 424; przes ty zmyſláne bitwy/ ku właśćiwym potkaniom [młodzieńczykowie] śmielſzy y biegleyſzy bywáią. KwiatKsiąż O, Qv; Mącz 74b; GórnDworz H2v, Bb7; Przed potkánim ma ie [swe wojsko] pirwey vpomináć Hethman/ [...] przecż á dla cżego cżynią z nieprzyiaćielem BielSpr 15v; bo gdyby ſwoi znali po Hetmánie álbo innych Sprawcách iákie wątpienie w potkániu/ prędkoby pirzchnęli wſzyſcy. BielSpr 26v, 17v, 26v [3 r.], 40, 65v, 66, 70v; ktory [książę] przeſtráſzony mocą nieprzyiaćielſką/ y bacząc ſie być nierownym do potkánia/ vćiekł ná Lucko StryjKron 225, 742 marg; BielSjem 32; Calep 127a; [ŁaszczPogrom 3].

potkanie z kim (22): gdy ſie ſpráwili ku potkániu z Thurki nád rzeką Tygris/ poſtháwili ná cżele Perſowie biáłłe głowy w męſzcżyznym vbrániu ná koniech zbroyne BielKron 312, 58 marg, 390 marg, 419; Też to przigotowanie á cwicżenie wpotkaniu skonnymi gdy ſię obrazliwymi drzewy śćieraią y ſmielſze ryczerze cżyni/ y ku obronie y bićiu biegleyſze KwiatKsiąż O2; gdy [Polacy] bitwy wołáli/ Krol ná ich żądánie Przyzwolił widząc w nich chęć z Niemcy ná potkánie. StryjKron 622, 225 marg, 416 marg, 742 marg. Cf Zwroty, »potkanie z nieprzyjacielem«.

W połączeniu szeregowym (1): áby [żołnierze] znákow ktore Hetman dawa/ pilnowáli: ktore dawáią ku potkániu/ y záśię ná odwrot/ ná ſtánowienie obozu/ y ná ruſzenie z mieyſcá. ModrzBaz 111v.

Zwroty: »mieć potkanie [z kim]« (1): Papirius Cursor [...]/ gdy miał potkánie s Sámnity poſłał był przed tym towárzyſzá ſwego z ludem nie máłym/ zamku pod nimi dobywáć BielSpr 41.

»potkanie (u)czynić« [w tym: z kim (9)] = conflictum (seu bellum) facere (et inire) JanStat, JanPrzyw [szyk zmienny] (21): iuż to trzecia bitwá byłá. Potym cżwárte potkánie vcżynili/ w ktorym Paris Menelauſowi vd przeſtrzelił z łuku ſtrzałą. BielKron 57v, 57, 307, 307v, 360v, 364v (13); RejZwierc 149v; Trzeći Hetman ma ſpráwowáć ludźi pomocne/ [...] tákże y lekkozbroyne/ ná ktorym [hetmanie] wiele zależy nád inne/ bo ten ma napierwey potkánie vcżynić gdzie tego potrzebá vkaże BielSpr 18v; gdźieby nieprzyiaćiél iáki Króleſtwá náſzégo [...] do Króleſtwá náſzego wiechał/ y potkánié w gránicách tegóż Króleſtwá poddáni náſzy vczynili: tedy [...] SarnStat 891, 135, 451, 883; KmitaSpit A4v; CzahTr H.

Wyrażenia: »potkanie mężne, śmiałe« [szyk 1:1] (1:1): BielKron 307v; niechaj y w tym moy Dworzánin Węgry przeydzie/ thák ſmiálym pothkániem/ iáko dobrym vgodzeniem. GórnDworz E3.

»potkanie z nieprzyjacielem, [z przeciwnikiem]« = cum inimico conflictus (seu bellum) JanStat, JanPrzyw [szyk 3:3] (6): ieſli ſie im nie zdárzyło potkánie z nieprzyiaćielem vſthąpili do okopu BielSpr 7v, 75; SarnStat 135, 451, 883; [WiśnOkaz 245 (Linde)]. Cf »w potkaniu z nieprzyjacielem«.

»potkanie ogromne« (1): Potkánie ogromne Ruſſakow z Polaki y z Węgry. StryjKron 255 marg.

»pi(e)rwsze (a. pirwe) potkanie« = pierwsze uderzenie; primus impetus Mącz [szyk 19:1] (20): Konſtantyn Polakow prośił áby ſie s ſwym ludem pierwey potykał iáko zwycżáynieyſzy/ ktorzy [...] wiedzą obycżay Tátárſki/ bo ſnadź pierwſze nieobycżáyne potkánie vcżyni drugim złe ſerce. Polacy też dopieráli ſie pierwſzego potkánia powiádáiąc że my obronnieyſzy y konie lepſze mamy BielKron 409v, 314, 372v; KwiatKsiąż N; BielSpr 22, 40, 41v. Cf Wyrażenia przyimkowe.

»potkanie w polu« (1): Dźiáłá záſie máłe polne [...] pomágáią wiele ku potkániu z nieprzyiaćielem w polu BielSpr 75.

Szeregi: »potkanie a starcie« (1): gdy będąc pacholęćiem był przywiedzion ku bitwie/ pierwſzym potkanim á ſtarćim nieprzijaćiela zabił. KwiatKsiąż N.

»szturm, potkanie« (1): Ktory pięćkroć rániony był ná ſwoim ćiele/ Gdy ſzturmy/ gdy potkánia cżynił bárzo wiele. KmitaSpit A4v.

[»wojna i potkanie«: Iáko bowiem poki ná trwogę nie zátrąbią/ Rycerſtwo odpocżywa/ ále gdy zátrąbią/ Woyná więc y podkánie s przećiwniki bywa. WiśnOkaz 245 (Linde).]

Wyrażenia przyimkowe: »w potkanie« (1): ábych mu vkazał thego mężá miedzy Krześćijány/ ktory w káżde potkánie zábił przy namniey dwádźieśćiá z náſzych Máchometanow BielKron 460v.

»na potkaniu« (10): ná potkániu obá krolowie ránni byli/ trwáłá bitwá z obu ſtron długo BielKron 124, 252; Mącz 74b.

~ Wyrażenie: »na pi(e)rwszym (a. pirwym) potkaniu« = in principio PolAnt; primo impetu Mącz (7): BibRadz 2.Reg 17/9; A gdy ſie potkáli/ Troillus ná pirwym potkániu Greki poráźił BielKron 58v, 308; Mącz 295d; BielSpr 41 [2 r.]; StryjKron 310.
Szereg: »na potkaniu albo natarciu« (1): Primo impetu, Ná pirwſzim podkániu/ álbo nátárciu. Mącz 295d. ~

»w potkaniu« = in concursu Modrz; in conflictu JanPrzyw (24): W piątym potkániu Hektor zábił ſiedḿ zacnych y mocnych mężow Greckich BielKron 57v, 68, 388; ſpoſpolićiáło we Włoſzech/ iż zá iezdnego ná koń ſádzáią z árkábuzem ſtrzelcá/ ktory bárzo ku pomocy ieſt/ ták w potkániu/ iáko gdy vſtępuią ná zad. BielSpr 25, 4 [2 r.], 4v, 51, 52v, 60, 62; ModrzBaz 111; Kto chce w potkániu pożyć dobrze Moſkwićiná/ Przytrzy nań prędko z drzewem iák ná Tátárzyná. BielSjem 34; SarnStat 135 [idem (2)] 451, 883.

~ w potkaniu czego (1): wiele ich było ktorzi wpotkaniu nawalnych cżoł/ mężnie á mocnie ſię bili KwiatKsiąż O3.

Wyrażenia: »w jawnym potkaniu« (1): bo tá nauká walki/ nie mniey w iáwnym potkániu/ iáko w tháiemnym ześćiu nieprzyiaćielá wſpomága opátrzne Rycerſtwo. BielSpr 20.

»w potkaniu z nieprzyjacielem« (1): Wiele ſie tego przygádza w potkániu z nieprzyiaćielem iż ſie pomieſzáią ſpolu ludzie zruſzywſzy ſpráwę porządną/ thák iż trudno záſie ná ſwe mieyſcá máią przyść. BielSpr 6.

»w pi(e)r(w)szym potkaniu« [szyk 4:1] (5): Iuhrowie będąc gotowi nadiachali krola nad Dunaiem. Tamże w pirſzim pothkaniu Słowiany porazili [facta pugna Pannonios ... profligaverunt]. MiechGlab 60; BielKron 309v; BielSpr 39v; StryjKron 527, 587. ~

Przen (7): Pomogą iey [sprawiedliwości] wárterze ſtałość á pocżćiwość/ Wieręć y przed potkániem vderzy ná nię [niecnotę] mdłość. RejWiz 102v.
a) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1): Roch ſie też biały ku potkániu ſtroi/ A w ſwietney ſobye poſkákuie zbroi. KochSz B3.
b) Walka Chrystusa ze złem (1):
Zwrot: »uczynić potkanie« (1): Oto dźiśia iuż pierwſze [Chrystus] vcżynił potkánie/ Mężnego boiu pewne znáki krwie rozląnie. WitosłLut A6v.
c) Walka duchowa (4):

potkanie z czym (2): A ty ácżeś nie Hetmánem/ ácż woyſká żadnego nie wiedzieſz/ [...] á iuż práwie idzieſz ku potkániu s cżártem y s ſmiercią s ſrogiemi nieprzyiacioły ſwemi. RejZwierc 149v; ReszPrz 84.

potkanie czyje (2): KrowObr 21v; miły Iezu/ gdzieżeś był? cżemuś mię ná przodku nie podpomogł [w walce z czartem] [...]? Y vſłyſzał głos: Był ćiem ia tu Antoni/ álem pátrzył ná męſtwo y potkánie twoie. Nie boyże ſię/ pomocniká záwżdy zemnie mieć będzieſz SkarŻyw 56.

Szereg: »starcie i potkanie« (1): Kálwinus to zſtąpienie do piekłá nie rozumie być nic inſzego: iedno ſtárćie y potkánie z ſrogośćią y poſtráchy wiecżney śmierći. ReszPrz 84.
3. Uderzenie, cios; flictus Calep (1) : Flictus – Scziecie, podkanie. Calep 423b.

Synonimy: 2. bitwa, boj, natarcie, porażka, starcie, uderzenie, utarczka, walka.

Cf POTKA, POTKAĆ, 1. POTYCZKA, POTYKANIE

KW, ZCh