Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [BOŚĆ SIĘ]

Następne hasło: [BOTARGA] »

BOT (189) sb m

bot (188), but (1); bot : but Mącz (15 : 1).

bót (12), bot (1); bót SienLek (5), PudłFr; bót : bot Mącz (6 : 1); bót- (19), bot- (5); bót- SienLek (6), Strum (2), KochFr, WyprPl, GosłCast; bot- OpecŻyw (2); bót- : bot- MurzNT (2 : 1), Mącz (6 : 2).

Fleksja

	sg	pl
N	bót	bóty
G	bóta	bótów
D		bót(o)m
A	bót	bóty
I	bótem	bótami
L	bócie	bóciech, bótach

sg N bót (16). ◊ G bóta (9). ◊ A bót (14). ◊ I bótem (5); -em (1), -(e)m (4). ◊ L bócie (2). ◊ pl N bóty (15). ◊ G bótów (39); -ów (6) MurzNT (2), Mącz (3), KochFr, -ow (1) OpecŻyw, -(o)w (32). ◊ D bót(o)m (2). ◊ A bóty (76). ◊ I bótami (3) CzechEp, Calep, GosłCast, bóty (1) KrowObr; -ami (2), -(a)mi (1). ◊ L bóciech (5) Leop, BielKron (2), SienLek, RejZwierc, bótach (2) SkarŻyw, Calep; -ech (1), -(e)ch (4); -ach (1), -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

Obuwie różnego kształtu i z różnego materiału, noszone przez mężczyzn i kobiety (189)
- a. Osłona końskiej nogi zakładana w celach leczniczych (7)

Obuwie różnego kształtu i z różnego materiału, noszone przez mężczyzn i kobiety; calceus Murm, Mymer¹, Mącz, Calep, Cn; calceamen, calceamentum, calo, carpatina (carbatina), cothurnus, mulleus, ocrea, pero, tegmina pedum (pl) Mącz, Cn; baxea, reticulatum seu intercisum calceamentum muliebre, calceamentum rusticum, calceamentum virorum, calceus, caliga, calopodium, campagus, crepida, diabathrum, pantophellos, pedulis, pedule, phaecasium, sandalium, sculponea, semiplotia (pl), sicyonia (pl), soccos, socculus, solea, solea lignea, talaria (pl), tibialia (pl) Cn [często w pl] (189): Chłopum z botá wyrwał wiecheć BierEz R3v; OpecŻyw 46, 89v; PatKaz I 14; Murm 155, 184; Mymer¹ 31v; BartBydg 169b; FalZioł I 27c, 151a; Iſch Bothow dwye parze na ſzwyeczkyey vliczy vkradl LibMal 1547/126, 1544/86v, 1545/94v [2 r.], 96, 1549/150, 1552/172 (14); HistAl L2 [2 r.]; MurzNT Matth 10/10; GliczKsiąż H2; GroicPorz 14; KrowObr B, 137; Boty ſpuśćił do koſtek práwie we trzy rzędy. RejWiz 56v, 47v, 92, 150v; Zdeimi boty z nog twoich/ ábowiem ziemiá ná ktorey ſtoiſz ſwięta ieſt. Leop Ex 3/5, Dan 3/21, Am 8/6; RejFig Aa8v [4 r.], Bb; RejZwierz 137, 137v, 139v; od namnieyſzey nitki áż do rzemyczká v botá/ nic od ćiebie wziąć niechcę BibRadz Gen 14/23; kazał ſobie nogi cáłowáć vbrawſzy ſie w boty złote s perłámi. BielKron 154; W ten cżás Polacy nośili włoſy długo [...] boty z długimi ſzpicámi BielKron 397v, 28v, 30, 260v, 301v, 362 (11); ſłowá Páná ſwego [...] będzieſz ie ſmiał wywrácáć á wykręcáć iáko ſzwiec ſtáry both RejAp 67; Lunatus calceus, Bót ná xtáłt xiężicá vcziniony/ który przed czáſy rádni pánowie á ſliáchtá nośiła. Mącz 199c; Attritus calceamentorum, Przenoſzenie butów. Mącz 450d, 31b, 421b, 442a, 491a; Kiedyć Grudá boty obuy SienLek 43v, 116, 120, 123v, 168v, 176, 180; Fortuná gdy pochlebuie/ Iuż pewnego więźniá cżuie/ Ktorym by Máłpá kugluie/ Kiedy ſie w boty obuie. RejZwierc 232d, [78²]v [3 r.], 111v, 163; BielSpr 49, 66v; GórnDworz P2v, P3 [5 r.], R7; BielSat C2v [2 r.]; BudBib Ex 3/5, 12/11, Deut 8/4, Ios 9/5; Strum E2v, I; BudNT Luc 10/4, 15/22, Act 7/33, 12/8; SkarŻyw 413, 502, 503 [2 r.]; że nie tylko z onych botow Chriſtuſowych [...] vcżynili ſobie Chriſtuſowe cżłowiecżeńſtwo CzechEp 172, 172 [2 r.], 304; KochFr 15; Málowáć od Málárzá: boty ſzyć od ſzewcá ReszPrz 101; BielRozm 18, 19, 29; Calep 122a, 154a [2 r.], 261b, 957b [2 r.]; WyprPl C2; LatHar 192, 718; y dayćie pierśćień ná rękę iego/ y boty ná nogi iego. WujNT Luc 15/22, Matth 10/10, Luc 10/4, 22/35, Act 7/33, s. 445 marg; SkarKaz 348b; Oto ſłyſzę iuſz idźie/ kołáce bótámi GosłCast 48.

W charakterystycznych połączeniach: boty ciasne (3), łatane, nowe, stare (5), zdarte; para botow (2); (w) boty łatać (2), obu(wa)ć (się) (5), ubierać się, roz-(w-, z-)zuć (5), włożyć, zdjąć, złożyć.

Przysłowia: MurzNT 11, Ioann 1/27; GliczKsiąż G6; KrowObr 49; Leop Mar 1/7, Ioann 1/27; BudNT Luc 3/16, Act 13/25; CzechEp 304; Co ná on cżas ná roziezdnym/ ten to prawdźiwy Páſterz (ktoremum ia godźien nie ieſt bym rozwiązał rzemyk v botá iego) owiecżkom ſwoim KOnſtántynopolſkim/ toż ia wam wſzyſtko [...] przypomnieć mogę ReszPrz 7; LatHar 685; WujNT Luc 3/16, Act 13/25 [ogółem 13 r.].

Y támći boty podſſyią Niż wezmiesz execucią RejRozpr F2.

Nie kładź mię [łyżki] zá boty/ Záſpiewaſz bez noty. RejZwierc 239a.

Wyrażenia: »boty chłopskie; chłopski bot« (1 : 1): Carpatina et Carbatina, Chłopski bót/ kurṕ/ obnożnek Mącz 39b, 292c.

»wczasny bot«: Habilis et Aptus calceus ad pedem, Wczáſny bót na nogę. Mącz 13a.

Zestawienia: »boty długie« (2): vkradl [...] Bothi dlugie LibMal 1544/86v; Mącz 259a.

»drewniane, z drewna boty; bot drzewiany« = obuwie z drzewa (2 : 1): RejKup cc5; KrowObr 61v; Calones, Drewniane boty yáko bywáyą pátynki z ſámego drzewa/ yako mniſzi miewáyą. Mącz 32b.

»boty drzewiane« = narty: Narty ſą boty drzewiáne/ noſy v nich iáko v ſanek długie y w ſtocżone/ popycha ſie ná nich kijem zákowánym. BielKron 434.

»bot (pod)kowany; kowane boty« (6 : 1): IVż ty kołác iáko chceſz/ botem podkowánym RejZwierz 64v; RejZwierc 164v, [207], [207]v; StryjWjaz A4; PudłFr 53; Zzuy ſwe, wzuy boty kowáne ná nogi: Y móẃ po Polſku, áby zrozumieli CiekPotrHerb 3.

»boty męskie«: 30 par botow męſkych LibLeg 11/97.

»boty niewieście; żeńskie boty« (1 : 1): LibLeg 11/97; Obstragulum, Zápinánie álbo załogá yáko v botów niewieścich bywa. Mącz 257c.

Szeregi: »boty a kurpie«: Ná ſzkutę chodźić/ ſypáć żyto [...] boſo łádowáć. bo boty á kurpie wiele zboża vſzkodzą. GostGosp 92.

»bot(y) a(l)bo obuw(ie)« (2): Mącz 235d; vbogiego przedáli zá ſrebro y zá boty ábo zá obuwie. PowodPr 69.

»bot(y) albo (a, i) trzewik(i); trzewik albo bot« (9 : 1): GliczKsiąż G6; GroicPorz 13v; gdy s przygody pirwey lewy both álbo trzewik obuł niż prawy BielKron 387, 53v; Mącz 23a, 31b, 67a; ModrzBaz 56; CzechEp 171; Tám zábrania botow y trzewikow/ ktore wſzytkę nogę zákrywáią/ [...] á tu dozwala trepek/ ktore podeſzwę tylko zákrywáią WujNT 148.

W przen (6): Vbrąwſſy ſyę w waſfe bothy Y gralem wiecz wkączie kothy RejKup cc4v; Do źiemie Idumeyſkiey rośćiągnę both moy Leop Ps 107/10; BibRadz Ps 59/10; cżłowiecżeńſtwo botom y źiemi podnożkowi nog Bożych etc. vcżynią. CzechEp 173; gdźie boty ochotnego á vprzeymego ſercá LatHar 215, 675.

a. Osłona końskiej nogi zakładana w celach leczniczych (7): á záwdźiawſzy koniowi bóthy ná nogi [...] náléy mu tégo w bóty niegorąco ále ćiepło. SienLek 177; gdy ſye iákokolwiek [koń] zákole. [...] tedy mu ią [nogę] w bót obuy SienLek 178, 177 [3 r.], 177v [2 r.].

Synonimy: cholewa, kurp, obnożnek, obow, »pantofla patynka«, skorznia, trzewik.