« Poprzednie hasło: CHLASTAWA | Następne hasło: CHLEBICA » |
CHLEB (2214) sb m
chleb (2213), chlib (1); chleb : chlib Calep (13 : 1).
chléb (69), chleb (27); chléb MurzHist, MurzNT (7), MurzOrt, KochZg, OrzQuin (2), Strum, KochFr (2), KochDz, GosłCast; chléb : chleb OpecŻyw (12 : 2), Mącz (20 : 13), SienLek (1 : 7), BiałKat (15 : 4), KochPs (4 : 1). ◊ chleb-.
sg | pl | |
---|---|---|
N | chléb | chleby |
G | chleba | chleb(o)w |
D | chlebu, chlebowi | chleb(o)m |
A | chléb | chleby |
I | chlebem | chleby, chlebami |
L | chlebie | |
V | chlebie |
sg N chléb (324). ◊ G chleba (929). ◊ D chlebu (9), chlebowi (5); -u Murm, BartBydg, KochSat, Mącz (2), BiałKat, WujJud, SkarJedn; -owi RejAp, CzechRozm, LatHar, KlonFlis; -u : -owi RejPos (1 : 1). ◊ A chléb (567). ◊ I chlebem (202); -em (15), -ęm (1), -(e)m (186); -(e)m : -ęm SkarŻyw (12 : 1). ◊ L chlebie (112). ◊ V chlebie (9). ◊ pl N chleby (6). ◊ G chleb(o)w (13). ◊ D chleb(o)m (3). ◊ A chleby (32). ◊ I chleby (2) Leop, RejZwierz, chlebami (1) BudNT.
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
- 1. Gatunek pieczywa, często traktowany jako podstawowy składnik pożywienia ludzkiego
(1685)
- a. Przeznaczony na ofiary w Starym Zakonie (65)
- b. Przeznaczony na ofiarę w Nowym Zakonie; eucharystia
(789)
- Przen: Chrystus (28)
- c. Używany przy koronacji (6)
- d. Suchary (14)
- 2. Pożywienie, jedzenie (370)
- 3. Środki utrzymania, sposób do życia, dobry byt, majątek, praca, sposób zarobkowania (131)
- 4. Zboże (18)
- 5. bot. Lathyrus tuberosus L. (Rost); rodzaj ziela, gdula ziemna (2)
- 6. bot. Ceratonia siliqua L. (Rost); rodaj drzewa (1)
- *** Bez wystarczającego kontekstu (7)
W charakterystycznycli połączeniach: chleb jadać, (z)jeść (65), (na-, u-, s-)piec (26), (u)pieczony (7), (wy)pieczenie (7), wsadzać w piec (2); jeść z chlebem (5); chleba pożywać (8).
chleb z czego (18): Takieſz chleb z noweno [!] żyta/ ſyci cżłowieka. FalZioł V 89v, I 148b, V 63v; GlabGad G7; bo dziáłáią chleb z migdałow BielKron 268; ſtráwem miał bárzo lichą/ chleb s proſa/ a wody trochę BielKron 458, 441v, 442v, 446 [3 r.], 447, 447v (14).
chleb z czym (14): Cżemu chleb z inſzą karmią iadaią. GlabGad G6, G7v; LibMal 1546/116; nádziáłał ſniey kołacżkow/ ſmaku iákoby chleb z Oliwą. Leop Num 11/8; BielKron 30; SienLek 43V; RejZwierc 104. Cf Szeregi.
Tho moy rim. chleb czieplj a maslo wniem. ZapMaz VII Z 17/85.
Lepyeyći ieść ſuchy chleb/ W dobrey przeſpyecżnośći/ Niżli w domu ſwarliwym/ mięſo w obfitośći. BielKom C.
Lepſzy chleb s ſolą z dobrą wolą/ Niżeli Márcypan zá niewolą. KwiatOpis A2v; Ale chléb (według przypowieśći) z ſolą/ Każę położyć prze ćię z dobrą wolą. KochFr 8.
Obieráią ná táki vrżąd/ gdźie ieſt rżąd/ nie pijánicę/ nie máchlerżá/ nie ták nędznego żeby z płomieniá chlebá chwytał/ ále obieráią człowieká bogoboynego GórnRozm G2.
»na chlebie przestawać« (7): nie dopuśćił żołnierzom ſwoim roſkoſznych ſtołow: chcąc áby ná chlebie y wodźie przeſtawáli [pane et aqua contentum esse] ModrzBaz 113v; á inych dni raz iedząc/ pośćili ná ſuchym chlebie/ ábo ziárnách pod miárą przeſtaiąc. SkarŻyw 571, 46, 52, 454, 471, 573.
»bochen(ek) chleba« (12): FalZioł IV 35b; Leop Ier 37/20; rozdawał káżdemu po bochenku chlebá y po piecżeniey báwoley y po kołacu. BielKron 70; Mącz 260d; BudBib Gen 18/5, Iudic 8/5, 1.Reg 2/36; SkarŻyw 35, 51, 414, 575; MWilkHist K2v.
»chlebica chleba« (1): Nabierż iagod bzowych zmieſzay ie z gliną prziſypawſzi ſoli, nadziałayże iakoby chlebice chleba FalZioł IV 2c.
»chleb ciepły« [szyk 7 : 2] (9): Chleb ciepły wyjąwſzy z piecza: przikładać oſrzodki na priſzcż. FalZioł V 71v, IV 35b, V 75, 118; LibMal 1546/116; SienLek 179, 183v; ZapMaz VII Z 17/85; BubBib Ios 9/12.
»chleb czarny« [szyk 5 : 1] (6): FalZioł V 63v; GlabGad G7v; BielKron 290v; Panis ater, Czarny chleb/ Borys. Mącz 275d; BielSpr 54; SkarŻyw 580.
»czeladny chleb« [szyk 4 : 1] (5): Panis secundus, Czeládni chléb álbo pierwſzy po pańśkim. Mącz 378a, 52d, 275d, 378b; Calep 42a.
»domowy chleb« (2): Panis cibarius vel secundarius, Domowy álbo czeládni chleb. Mącz 275d; Calep 192b.
»chleb gruby« [szyk 4 : 1] (5): FalZioł V 63v; BielKron 397v; SienLek 9v; Agelaus panis ‒ Chlib gruby, albo cżeladni. Calep 42a; Autopyros ‒ Chlieb grubi napołi z oſcziami. Calep 119a.
»grzanka z chleba« (6): Też grzanka z chleba w oczet wmocżona/ ma być cżęſto v vſt trzymana. FalZioł V 42v, II 8b, V 62v, 75v, 92; SienLek 98v.
»chleb jęczmienny« = panis hordeaceus Vulg, PolAnt [szyk 13 : 2] (15): Ieſt tu iedno dziécię/ ktoré má pięcioro chleba ięcżmiennégo/ a dwie rybie. OpecŻyw 52v [idem MurzNT Ioann 6/9, Leop Ioann 6/9, RejPos 80v, WujNT Ioann 6/9]; Zaſię Ięcżmienny chleb ieſt cirpki przeto więcey wyſuſza niżli tucży GlabGad G6; MurzNT Ioann 6/9; Leop Ioann 6/9, 13; BielKron 50, 157; Mącz 470c; SienLek 47, 163v; RejPos 80v [2 r.], 183; WujNT Ioann 6/9, 13.
»kawalec chleba« (1): Ná to mieyſce wolałbych iuż káwálec chlebá. RejFig Dd3.
»kęs (a. kąsek) chleba« (18): OpecŻyw 94v; FalZioł V 48, 90v; A gdy przydzye máſzkárnik co ná nim ſto płátow/ To mu wrzucą kęs chlebá á ogryzłych gnatow. RejWiz 19; Leop Prov 28/21; BibRadz 1.Reg 22/27; BielKron 260v [2 r.]; Mącz 470c; HistRzym 43; RejPos 81v; BielSat [I4]; zyadſzy kęs chlebá s ſyrem polezie do oney ſmierdzącey pierzyny. RejZwierc 104, 59v, 81v, 92, 95; BielSjem 14.
»kinienie [= rośnięcie] chleba« (1): Kinienie chlebá gdy yuż ná bochny ſzczinią álbo przilepká. Mącz 332d.
»kwaśny chleb« (1): Panis fermentatus, Kwaśny chliéb cuius contrarium est panis Azymus, Niekwáſzony chlieb. Mącz 12lc.
»chleb litewski« = panis acerosus, cibarius, sordidus Cn (1): Chleb Litewſki. MiechGlab *7.
»miąszy chleb« (1): Furfureus panis, Miąſzy chlieb. Mącz 141a.
»chleb miękki« (2): Pothym w tych ſokoch rozmocż ſztucżkę chleba miękkiego FalZioł V 113v, 96v.
»migdałowy chleb« (1): Maza, Migdałowy chleb álbo kołacz. Mącz 212a.
»chleb niekwaszony« = azymus BartBydg, Mącz, Calep [szyk 10 : 5] (15): BartBydg 17; MurzNT 121 marg; BibRadz Ex 23/15, Lev 8 arg, 8/2, 23/6, Iudic 6/20; á chleb nie kwáſzony iedzą ná pámiątkę iáko ná puſzcży Mánnę iedli. BielKron 465, 30 [2 r.], 50; Maza, [...] Velalias, Niekwáſzony chleb/ plácek s winem á oleyem vcziniony. Mącz 212a, 121c; SienLek 63; Calep 120b.
»nowy chleb« (2): Panis sitanius, Brot von newem korn. Nowy chleb. Murm 158; BartBydg 143.
»obroczny chleb« (1): Cibarius panis, Czeládny/ albo/ obroczny chléb. Mącz 52d.
»chleb z ościami« (2): Acerosus panis, Chleb s ościami s plewámi. Mącz 2b; Calep 119a.
»ośr(z)odka chleba, z chleba« [szyk 6 : 1] (6 : 1): FalZioł I 39d, III 15a, V 94, 98v, 108; Albo ośrzodkę chlebá białego/ w ługu mocz kilká godźin SienLek 127v, 181v.
»otrębny chleb« (1): Canicaceus panis, Otrębny chléb. Mącz 33c.
»pański chleb« (1): Panis primarius, Páński biały chleb. Mącz 275d.
»párteka chleba« (2): KrowObr 76; A nędznicżek drugi przed zbytki twemi nie może ſie doćiſnąc/ áby ſobye doſtáć mógł párteki chlebá ku żywności ſwoiey. RejPos 192.
»chleb pośledni« (1): Secundarius ‒ Wtori. item, Chlieb poſliedni. Calep 96Ib.
»chleb prosty« [szyk 2 : 2] (4): GlabGad G6v; ia ná vbogiey ſukniey/ y proſtym chlebie á wodzie/ przeſtáię: ćiężaru mnie tego nie trzebá. SkarŻyw 454; LatHar 200; SkarKaz 156a.
»chleb przasny« = azymus BartBydg, Calep [szyk 6 : 6] (12): aby mogli krom pokáleniá pożywatz przaſnego chleba/ ij też wielkonotznégo baranka OpecŻyw 117v; BartBydg 17; Leop Lev 8/2, 26 [2 r.], Num 6/15, 17; BibRadz Gen 19/3, Iudic 6/19; BielKron 37v, 47; Azymus — Przaſni chlieb, niekwaſſoni. Calep 120b.
»przeżegnany chleb« (2): SkarŻyw 354; ták że niektorzy przeżegnánym chlebem chorob zbywáli LatHar 57.
»pszeniczny, pszenny chleb« = panis triticeus Mymer2; farreus panis Mącz [szyk 3 : 2] (4 : 1): FalZioł I 148b, V 118; Cżemu chleb pſzenny lepiey tucży niż ięcżmienny. GlabGad G6; panis triticeus. weyſzbroth pſfeniczny chleb Mymer2 43; Mącz 118a.
»rżany, żytny chleb« = siligneus panis Mącz [szyk 6 : 3] (8 : 1): Panis cibarius, furfuracius vel secundarius. Speiſzbrot ader ruckenbrot. Rzány chleb. Murm 157; FalZioł III 25b, V 75v, 83, 92; Mącz 393b; z chlebá żytnégo wierzchnią ſkorę miáłko ſkrobią SienLek 158v, 179, 181v.
»skiba chleba« (1): przynieś mi proſzę ſkibę chlebá [buccellatum panis] wręce twey. BudBib 3.Reg 17/11.
»skora chleba« (2): Theż ſkora rżanego chleba vpiecżona v ognia [...] ſthanowi wraczanie. FalZioł V 83; SienLek 158v.
»suchy chleb« = twardy, nieświeży [szyk 2 : 1] (3): FalZioł V 36v; Bo wypráwili poſły do Iozuego w złych ſukniách/ wzdártych botách/ y z ſuchym chlebem SkarŻyw 503, 503.
»suchy chleb« = sam chleb, bez niczego [szyk 3 : 2] (5): BielKom C; Drudzy iáiec nie iedzą: á drudzy tylko chleb ſuchy WujJud 195v; SkarŻyw 571; BielSjem 31; Nie záwżdy potraw trzebá záżywáć oſpánych. Nie wádźi wodá z cżoſnkiem/ nie wádźi chleb ſuchy KmitaSpit A4.
»sztu(cz)ka chleba« (15): Murm 160; FalZioł V 113v; LibLeg 11/154v; Leop Ioann 13/30; BibRadz Ioann 13/26; Buccella panis, Sztuká chlebá. Mącz 27c; Crustum. Sztuká yedzącey rzeczy yáko chlebá/ ſérá/ też kołaczá. Mącz 69d, 26a, 260c, d [2 r.]; Iáko mogąc nieborak odgryzał ſie nędzy. Acż s płácżem łzámi cżęſto oblał ſztucżkę chlebá HistLan Bv; BudBib 1.Reg 2/36; WujNT 358, 360 marg.
»chleb świeży« [szyk 2 :1] (3): lekarze radzą ludziem zwłaſzcża chorim chleb ieſć ſweżi albo tego dnia piecżony. GlabGad G6, G6v; SkarŻyw 89.
»chleb święcony« (1): powyada yſch czirwowey do Mlyeka naprawyenya dala, pokrziwą kthora przeſz ploth roſzczie, voſzku yarzeczego Szwyenczonego y chlieba Swyenczonego LibMal 1549/149.
»chleb twardy« (4): BierEz P; BielKron 47v; pátrzćie iako ſuchy chleb mamy/ y twárdy/ ktoryſmy świeży zdomu wzięli. SkarŻyw 503, 580.
»(za)kwaszony chleb« (2): Dla tego ták to święto nazywano iż onego dniá żadnych nie iedli zakwáſzonych chlebow. BibRadz Luc 22/1, Ex 23/18.
»chleb z solą, sol i (a) chleb« (4 : 2): BierEz P4; Ale ty nędzny mrzygłodzye/ Chleb s ſolą iadaſz po wodzye BielKom F; RejWiz 92; BielKron 431; KwiatOpis A2v; KochFr 8.
»chleb jary« (1): Albo ty Páni/ co w dźieży trzy miáry Kwáśiſz: chcąc ábyś z niey miáłá chleb iáry/ Gdyż mnie w dźieży maſz/ ktorą znam być świátem/ A wiárę świętą/ kẃáſem mienię zá tem GrabowSet O2.
»chleb przasny« (1): gdźie chleb przaſny ſumnienia niepokalánego? LatHar 215.
»skora chleba« (1): Bá wiele nas/ cochmy ich przedtym niewidáli/ Aż dopiéro gdy náſze ſnopki wytrząſáli: Ták/ że drugi nie zoſtał y przy ſkórze chlebá WyprPl A2.
»chleb twardy« (2): Piſmo S. chleb twárdy łamánia potrzebuie. SkarŻyw 257, A5.
»chleb obliczności« (1): A będzieſz záwżdy kładł ná ſtole chleby oblicżnośći [panes propositionis; Wujek: pokładne] Leop Ex 25/30.
»chleb offeltorzyjny« (1): Wſſedwſſy w dom boży iádl chleb offeltorziyny/ ktorego nikt niemiál ieſtz iedno ſami kaplánij OpecŻyw 59v.
»chleb ofiarowny« = panis propositionis Vulg (3): iáko wſzedł do domu Bożego/ y chleb pokłádny (marg) chleb ofiárowny (‒) iadł: ktorego ſię mu nie godźiło ieść WujNT Matth 12/4, Luc 6/4, s. 132 marg.
»chleb pokładny, chleba pokładanie« = facierum panis, dispositionis panis, propositio panis PolAnt; panis propositionis Vulg [szyk 8 : 5] (11 : 2): Y ſpráwuią Pánu ofiáry palone ná káżdy zaránek [...] y máiąc pokłádne chleby ná ſtole czyſtym BibRadz 2.Par 13/11, Ex 35/13, 1.Par 23/29, Hebr 9/2; BudBib 2.Mach 10/3, 2.Par 2/4; Ale też w onych ofiárách/ ktore Bog na ten dźień roſkazał cżynic/ y z pokłádánim ná każdy ſzábát nowego chlebá CzechRozm 72, 100v; LatHar 200, 245; WujNT Matth 12/4, Luc 6/4, Mar 2/26.
»chleb poświęcenia« (1): Chleby też poświęceniá [panes consecrationis] iedzćie Leop Lev 8/31.
»chleb przełożenia« (2) : Ná ten ſtoł ma być kłádzyon chleb przełożenia (to ieſt ſwięty) przed oblicżnoſcią moią. BielKron 33, 35v.
»chleb (staro)zakonny« [szyk 1 : 1] (2): Dáwida głodnego pokłádnym onym zakonnym chlebem opátrzono LatHar 200, 245.
»chleb święty« (5): Rzekł kápłan/ nie mam proſtego chlebá iedno ſwięty (ktory zwali propoſitionis) BielKron 66, 33, 35v, 66; OrzQuin V2v.
»chleb ustawiczny« (1): Tákże y ſtoł oblicżny nákryią ſuknem modrym [...]/ a chleb vſtáwicżny [panis iugis] ná nim będzie BudBib Num 4/7.
»chleb wykładanny« (2): iako wſzedł do domu Bożego za Abjathara Biſkupa i iadł chleby wykładanné [panes propositionis]/ ktorych śię niegodźi ieść iedno kapłánum MurzNT Mar 2/26, k. 53v
W charakterystycznych połączeniach: chleb pospolity (2), prawy, prosty (30), prożny (2), szczery.
peryfr. »być uczestnikiem iednego chleba« = być chrześcijaninem (1): Abowiemći wiele nas ieſt iednym chlebem/ y iednym ćiáłem/ gdyż wſzyſcy iednego chleba ieſteſmy vcżeſtniki [omnes de uno pane participamus]. BibRadz 1.Cor 10/17.
»chleb, z chleba jeść« [szyk zmienny] (10 : 8): Ilekolwiek kroć będziećie ieśc chleb ten/ y ſkielichá thego pic/ ſmierć Páńſką opowiedáć będziecie KrowObr 48, 202 [2 r.], 202v [2 r.], 205v; RejPos 88; Niechayże ſie tedy doſwiádcży cżłowiek/ á ták s tego chlebá niechay ie RejPosWiecz2 95, 95v; RejPosWiecz3 96 [2 r.]; BiałKat 271, 218v, 318v; WujNT 1.Cor 11/26, 27, 28, s. 607.
»łamać (a. rozłamować) chleb; łamanie chleba; łamany chleb« [szyk zmienny] (10; 23; 1): Y onij pocżęli ijm wypowiedatz tzo ſie dziálo s nijmi na drodze/ a iako poznali go w lámaniu chleba. OpecŻyw 168; PatKaz III 137; TarDuch C8; KromRozm II v; Chleb Wemſzy ná thrzy tzęśći rozłámowáć KrowObr 197; Leop Act 2/42, 46; BibRadz Luc 24/35; RejPos 111v; BiałKat 268v [2 r.]; Lamániem chlebá zwáli ſtárzy ſtoł Páńſki/ ábo wiecżerzą Páńſką. RejPosWstaw [1434], 143v, [1432] [2 r.]; CzechRozm 236v, 261v, 263, 266 [2 r.], 267v; SkarŻyw A5; Nie zápominay y tego/ że zá Apoſtolſkich cżáſow/ trwano (przez cżęſte vżywánie) ná łamániu chlebá. to ieſt [...] ſzáfowániu tego to Sákrámentu albo Eucháryſtyey. LatHar 252; Iáko y ono wſzytko co ſię dzieie przy ofierze Mſzey S. zową Lamániem chlebá. WujNT 453, 294, Luc 14/35, s. 297, Act 2/42, s. [405] (11).
»pożywać chleba« [szyk zmienny] (23): A tako pożywali onégo chleba/ ij pily z onégo kielicha wſſytcy OpecŻyw 93v; SeklKat X4v; RejPos 88v; RejPosWiecz2 91, 95, 96 [2 r.]; RejPosWiecz3 97, 99; BiałKat 276; KuczbKat 170; WujJud 249, 259; WujJudConf 259; CzechRozm 262v, 268; SkarJedn A2v; SkarŻyw 26; WujNT Ioann 6/51, 58, s. 332, 607; SkarKazSej 672b.
»używać chleba, z chleba; używanie, używający chleba« [szyk zmienny] (2 : 1; 1 : 1): BiałKat 316; CzechRozm 261v; KarnNap D3v; Gdyż vżywáiący tego chlebá/ oto ma żywot wieczny. WujNT 332, 1.Cor 10/17.
»istność chleba« [szyk 11 : 1] (12): KuczbKat 165, 175 [2 r.]; Bo ſie wſzyſtká iſtność chlebá mocą ſłowá Bożego/ á poſtánowienia Chriſtuſowego/ odmienia w iſtność ćiáłá. WujJud 164v, 26v, 176v, 263 [2 r.]; WujJudConf 250v; SkarŻyw 91, 337; WujNT 604.
»pod kształtem chleba« (2): PatKaz II 38v; Y przetoż ſię żaden niechay nie dziwuie/ że ieſt pod kſztałtem ábo oſobą chlebá w naświętſzym Sákrámenćie. WujNT 186.
»kwaśny (a. kwaszony) chleb« [szyk 4 : 3] (7): Myſmy około vżywánya chlebá kwáſſonego ku ćyáłu bożemu [...] odſtąmpili. KromRozm III L4v; KrowObr 122v, 197v; iſz ták wprzáſnym iáko w kwáśnym chlebie/ poświęcony Sákráment przenaświętſzy być może SkarJedn 274, 244, 247, 272.
»chleb nadistotny« (2): Ktory przeto názwan ieſt chlebem Nádiſtotnym/ iż przewyżſza wſzytkie iſtności/ y wſzytko ſtworzenie. WujNT 27, 26.
»chleb niebieski« [szyk 4 : 3] (7): Leop Ioann 6 arg; RejPos 82; LatHar 214; Pan czyni wielką rozność miedzy mánną/ á miedzy tym chlebem niebieſkim. WujNT 330, 325; SkarKaz 159b, 161b.
»osoba chleba« [w tym: pod osobą (84), w osobie (2)] [szyk 93 : 1] (94): PatKaz II 38v, 39v [2 r.]; WróbŻołt 117, 118; KromRozm I K4; Abowiem oſobá chlebá/ ciáło vmárłe ná krzyżu rozmáićie zbite známionuie KrowObr 200v, 205v; BielKron 203v [2 r.], 206v; RejPos 67v, 82; To ieſt ciáło moié/ o ktorym ia wam iáſnie powiádam: ábyście ié pod oſobą chlebá bráli BiałKat 301, 288v, 313v, 348v, 361; KuczbKat 180; RejZwierc 196v; WujJud 33, 71v [2 r.], 150 [2 r.], 164v, 171v [2 r.] (22); BiałKaz B2v; SkarJedn 345; SkarŻyw 28, 165, 168 [2 r.], 203, 278, 284 [2 r.], 337; ReszPrz 17, 40 [2 r.], 58; WerGośc 259; LatHar 194; Stąd widzimy/ że przyimowánie S. Sákrámentu pod iedną oſobą chlebá/ doſyc ieſt ku zbáwieniu y ku żywotowi wiecznemu. WujNT 332, 60, 115, 116, 147, 186 (21); SkarKaz 156b [2 r.], 157a, b [3 r.], 158a, 160a (14).
»chleb pański« (1): Nie pożywáią ciáłá Páná Kryſtuſowego/ ále tylko chlebá Páńſkiego: nie ſámego Páná/ ále tylko ſwiątośći RejPosWiecz2 95.
»przasny chleb« [szyk 18 : 6] (24): OpecŻyw 93; KromRozm II x3v; Chleb przaſny y Opłatki Papieſz wymyſlił. KrowObr 122v marg, 122v, 197v, Rrv, Ttv; BielKron 149 marg, 472v; Iż w przáſnym służą Rzymiánie/ to ieſt iż chlebá przáſnego do ſpráwowánia Sakrámentu ciáłá Bożego vżywáią. SkarJedn 232, A*, 241, 244, 247 marg, 272 (9); SkarŻyw 337 [2 r.], 456 [4 r.].
»pod przykrycim chleba« (1): thák wierzyć maſz: że pod przykryćim chlebá ónego/ który widźiſz/ niewidomie/ ſzczyrą wiárą á nie wątpliwą maſz wierzyć BiałKat 276.
»sakrament chleba« (4): Niektorzy chcąc nágrodzić kielich dáią ludziom zmatzány Sákráment chlebá w kielichu KrowObr 207v; RejZwierc 197; LatHar 194; WujNT 765.
»chleb stołu pańskiego« (1): Ieſzcże y te gánimy/ ktorzy Sákrámentom Boſką pokłonę wyrządzáią/ á chleb święty ſtołu Páńſkiego zá Kryſtuſá chwalić roſkázuią. WujJudConf 176.
»świątość chleba i wina« (2): otoć zoſtáwił drugą ſwiątość ácż dziwnemi táiernnicámi zákrytą/ pod oſobą chlebá y winá/ ciáłá y krwie ſwoiey. (marg) Swiątość chlebá y winá. (–) RejZwierc 196v, Bbb2v.
»chleb święty« (5): wydzαcyα wtim chlyebye naſwyαtſſim yakoś bil wżiwocye dzyewycżim nacziſtſſim BierRaj 20; RejAp 58v; WujJud 176; WujJudConf 176; LatHar 194.
»chleb wieczerzy Pańskiej« (5): RejPos 82; RejPosWiecz2 95v; iż winni ſą ći Ciáłá Páńſkiego/ ktorzy niegodnie pożywáią chlebá Wiecżerzy Páńſkiey. WujJudConf 259; CzechRozm 261, 261v.
»pod wyobrażenim chleba« (1): Bierzcie ij pożywáycie/ bo to ieſt cialo moie/ ktoré pod wyobrażenim chleba widzicie OpecŻyw 93.
»chleb i napoj żywota wiecznego« (1): kiedy chléb y napóy żywotá wiecznégo ieść y pić będźieſz: pámiętay że pożywaſz Ciáłá y Krwie Páná twoiégo BiałKat 278v.
»opłatek abo chleb« (1): Y kuśiliſmy ſię raz o to/ ieśliby mogłá opłátek ábo chleb niepoświęcony/ ktory do ołtarzá noſzą/ przyiąć y ſtrawić SkarŻyw 583.
»chleb i (a, ani) wino« [w tym: osoba chleba i wina (46)] [szyk 200 : 1] (201): WróbŻołt 117, 118; SeklKat Y2 [2 r.] Y2v; KromRozm I G3 [3 r.], K4; Kryſtus dawáiąc widome znáki/ chleb y wino/ oddał theſz nam ćiáło y krew ſwoię/ odpuſztzenie grzechow/ łáſkę ſwoię/ y żywoth wietzny KrowObr 47v, 46, 119, 123v, 124v [2 r.], 181 (14); OrzList d3; BibRadz I 336b marg; RejAp I6v [2 r.], 17 marg, Ff2; RejPos 32, 67v, 82, 86v marg, 87v [2 r.] (13); RejPosWiecz2 95v [5 r.]; RejPosWiecz3 96 [6 r.] 96v [5 r.], 97 [3 r.], 97v [3 r.], 99; Widźiſz tedy z chlébá y z winá ofiárę w Kośćiele chrześćiáńſkim/ od Apoſtołów podáną BiałKat 351, 271 [2 r.], 273v, 291, 315v, 316, 348v, 361; KuczbKat 165 [5 r.], 170, 175 [3 r.], 180 [2 r.]; RejZwierc 196v [2 r.], 197 [3 r.], Bbb2v; WujJud 71v, 150 [2 r.], 162, 163v [3 r.], 164 [3 r.] (32); WujJudConf 71v, 163, 163v, 164 [2 r.], 180 (11); BiałKaz B2v; CzechRozm 261 [2 r.], 261v [4 r.], 262 [3 r.], 262v [7 r.], 264v (21); Iſz w ofiárze táiemnic ktore przy Mſzy Pánu ofiáruią/ Chleb tylo á Wino z wodą mieſzáne/ ná ofiárę kłáść ſię ma. SkarJedn 317; SkarŻyw 28, 91, 278 [2 r.], 284 [3 r.], 511; CzechEp 193 [3 r.]; iż tenże Pan Chryſtus nie roźdźielnie/ ále cále y zupełno/ ieſt oſobliwie pod káżdą oſobą/ ták chlebá iáko winá. ReszPrz 59, 17, 40, 46, 58 [2 r.]; WerGośc 259; LatHar 92 marg, 195; WujNT 115 [3 r.], 116 [2 r.], 319, 332, 333 (11); SkarKaz 156b [3 r.], 157a [7 r.], 158b, 243a [2 r.], 244b.
»chleb boży« = panis vitae PolAnt; panis Dei Vulg (3): Chleb Boży ieſt ktory z Niebá s ſtąpił y dáie żywot światu GrzegŚm L5 [idem] BudNT Ioann 6/33; WujNT Ioann 6/33.
»chleb niebieski, z nieba« = panis de caelo PolAnt [szyk 3 : 1] (2 : 2): Sam to Pan dowodnie pokázuie v Ianá S. vj. káp. gdźie ſie chlebem niebieſkim miánuie WujJudConf 99v; BudNT Ioann 6/32; CzechEp 189; LatHar 209.
»święty chleb« (1): Swięty chlebie/ żywy/ ślicżny/ cżyſty ktemu/ Coś z niebá zſzedł/ [...] Wnidź w me ſerce GrabowSet O3v.
»chleb żywota« = panis vitae Vulg (6): GrzegŚm 5; BudNT Ioann 6/35; On [Józef] zbożá ludziom/ na świeckiego głodu vwiárowánie dochował: á ten chleb żywotá wiecżnego świátu wſzytkiemu wychował. SkarŻyw 245; WujNT 325, Ioann 6/35, 48.
»chleb żywy« = panis vivus Vulg [szyk 10 : 1] (11): BierRaj 20; Iam ieſt chleb żywy com z niebá sſtąpił. RejAp 28, 28; RejPos 82; GrabowSet O3v; PAſterzu dobry/ chlebie żywy/ o Pánie Iezu/ rácż ſię zmiłowáć nád námi. LatHar 98, 221, 386; WujNT Ioann 6/41, 51, s. 27.
»łodzienny, żeglarski chleb« (1 : 1): Murm 157; Nauticus panis, Lodzienny chlieb. Mącz 242c.
»suchy (a. suszony) chleb« [szyk 4 : 1] (5): RejZwierz 9v, 38v; S kuchniey Ceſárſkiey biorą zá pieniądze ſtráwę komu trzebá/ gdzieby cżego nie doſtháło/ máią doſyc ſuchych chlebow/ ſerow/ mięſá BielSpr 53v; Iam ſwé rzeczy odpráwił/ co było potrzebá/ Tylkom ieſcze zápomniał ſuſzonégo chlebá. WyprPl B2v; KmitaSpit A2v.
»wojenny chleb« [szyk 3 : 1] (4): Panis militaris Heerbrot. Woyenny chleb Murm 158; Mymer1 41; BartBydg 106b; Buccelatum ‒ Chleb woienni dwa razi pieczony. Calep 141a.
że iáko ono zdawná poſpolićie mowiono/ W iedneyći ręce chleb podáią/ drugą kámieniem ſię na cię zámierzáią LatHar +4v.
Sine Cerere et Baccho friget Venus, Króm pywá y chlebá nie ſtroyi fyrleyow bábá. Mącz 137a, 271b.
Piſano ieſt/ ijż nieſamym telko chlebem żywie cżlowiek/ ale ij ſlowem ktoré pochodzi z vſt bożych. OpecŻyw 37v; MurzNT Luc 4/4, s. 168v; Leop Luc 4/4; RejPos 63v, 69v; BudBib Deut 8/3; SkarŻyw 50; ArtKanc T12; WujNT Matth 4/4, Luc 4/4 [ogółem 11 r.].
»chleba (nie) dosta(wa)ć« (4): a wſfakoż wżdy cżęſto ſie ijm przydáwalo ijż ijm chleba niedoſtáwalo. OpecŻyw 29v; BielSat D4v; Wiele ich ieſt co im chlebá ledwie do pułrocża doſtawa [panis in medium annum sufficit] ModrzBaz 124; BielRozm 32.
»łamać chleb« (3): Ani (chlebá) łámáć [non frangent panem Vulg] dla nich przy płácżu (będą)/ poćieſzáiąc kogo przy martwym BudBib Ier 16/7; WujNT Act 2/46, s. 419.
»mieć chleb; mieć dosyć (a. dostatek), spotrzebę (a. ile trzeba) chleba« = abundare pane PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (4; 4 : 2): Nędzny człowiek chlebá niemiał/ wſſak że ſobye pſá nábywał. March1 A4v [idem] March3 V5v; Bo mi tey praczey nietrzeba Bo też iuż mam doſyć chlieba. RejKup e4; MurzNT Luc 15/17; BudBib 2.Reg 9/10; WerGośc 222; KTó ma ſwégo chlebá Ilé człeku trzebá/ Może nic niedbáć o wielkié dochody KochPieś 5; Kto tráfi w to/ á Bog mu błogoſłáwi z niebá/ Ten może mieć ſpotrzebę y złotá y chlebá. GostGospGroch kt; WujNT Luc 15/17; CzahTr D4.
»najeść się (a. najadać się) chleba« [szyk zmienny] (7): Ktory ſpráwuię źiemię ſwoię/ ná gie ſie chlebá [satiabitur panibus] Leop Prov 28/19, Ier 44/17; Mącz 403a; BudBib Prov 20/13; KochPieś 36; GostGospSieb +3; Pogáńſtwu náymowáliſmy ſie ná zaćiąg/ żebyſmy ſie iedno chlebá náiedli. PowodPr 10.
»prosić, przyzwać na (swoj) chleb« [szyk zmienny] (2 : 1): y mniemaiąc áby byli gośćie/ proſił ich pilnie ná ſwoy chleb SkarŻyw 285; przyzwać kazáł Moyżeſzá ná chleb. SkarŻyw 479; WerGośc 269.
»prosić chleba, o chleb« = petere panem PolAnt [szyk zmienny] (2 : 1): SeklKat S3v; BudBib Thren 4/4; pierwey mátkę poznáć/ toſz dopiero chlebá z iey reku prośić potrzebá. SkarJedn 7.
»ułomić (a. ułam(ow)ać) [komu] chleba« [szyk zmienny] (8): SeklKat I4v; KrowObr 62v; A niebędą vłámować między niemi płácżącemu chlebá [non frangent inter eos lugenti pαnem] ku poćieſſeniu nád vmárłym Leop Ier 16/7; będzyeſz też nędznieyſzym vłámował chlebá twoiego. RejPos 171v, 83, 211; RejZwierc 140v, 190.
»(z)jeść (a. jadać) chleb; pożywać (a. używać), pożywanie chleba« [szyk zmienny] (43; 25 : 1): Y ći chleb iedzą/ co domu niewiedzą. BierEz Ov; HistJóz A2v, D; RejKup k2; MurzNT Mar 7/2, 5; LubPs X3v [2 r.]; KrowObr 225, 226v; Y prźyſſlo [!] święto nowego Mieſiącá/ thedy ſiadł Krol áby iadł chleb. Leop 1.Reg 20/24, Ex 2/20, 3.Reg 13/8, 9, 15, 16 (14); A poczniećie vżywáć chlebá oney źiemie/ tedy z niego maćie oddáć ofiárę Pánu. BibRadz Num 15/19, Gen 3/19, Ps 102/5, Am 7/12, 2.Thess 3/12; BielKron 2, 28v, 45, 81v, 97v; HistRzym 106; Y Przytráfiło ſie że wſzedł Pan w dom niekthorego kſiążęciá Fárizáyſkiego w dzyeń ſobothni/ ku pożywániu chlebá RejPos 224v, 71, 71v, 81, 347v; GrzegŚm 1; A Mefiboſzet ſyn páná twego będzie ieść záwżdy chleb [comedes panem] v ſtołu mego. BudBib 2.Reg 9/7, Gen 43/32, Ex 2/20, Deut 8/9, Ps 68/7, Ier 41/1; BudNT Luc 14/1; CzechRozm 196; Pan Bog ták ná pocżątku ſwiátá poſtánowił/ áby wſzytcy chleb iedli wpoćie cżołá ſwego [vescantur pane cum sudore vultus sui] ModrzBaz 37, 13, 52v, 83; ábo wdomv práwego oycá vżywa ſynowſkiego chlebá/ ábo w głodney ſtronie v kmiećia plewámi ſię karmi. SkarJedn 38; SkarŻyw 262; StryjKron 320 marg; WerKaz 291; PudłFr 43; GórnTroas 56; Pośiecżony ieſtem iáko śiáno/ y wyſchło ſerce moię: iżem zápomniał pożywáć chlebá mego. LatHar 166; KołakSzczęśl B; ábowiem nie vmywáią ręku ſwych gdy chleb iedzą [panem manducant]. (marg) biorą pokarm. (‒) WujNT Matth 15/2, Mar 3/20, 7/2, 5, Luc 14/1, Thess 3/12; WysKaz 24; SkarKaz 387a.
»z gębę chleba« (3): Alem Bogá prośił o to/ Bych żyiąc miał z gębę chlebá/ Po śmierći nieminął Niebá RybGęśli B2v, C2; PaxLiz D.
»kęs chleba« (6): RejKup 13; Emergere e mendicitate, Wybrnąć z żebrániny/ Doskrobáć ſie kęſá chlébá. Mącz 218c; á on gdzye przydzye tu zye kęs chlebá cżáſem v żydow/ cżáſem v pogánow. RejPos 301, 68, 163, 219v.
»nasycenie chleba« (2): Tá byłá złość Sodomſka: hárdość/ náſycenie chlebá/ y doſtátek/ y prożnowánie SkarKazSej 705a, 675a.
»chleb niebieski, z nieba« = manna; panis de caelo PolAnt, Vulg [szyk 10 : 1] (6 : 5): chleb niebieſki w obfitoſći zobłokow pádał przed namioty ich. RejPs 155v; LubPs R6v, Yv; iako ieſt nápiſano/ chleb z nieba dał im ieść. BudNT Ioann 6/31 [przekład tego samego tekstu WujNT], 32; KochPs 116; CzechEp 189; ArtKanc L; LatHar 382; WujNT Ioann 6/31, 32.
»chleb powszedni« — panis cotidianus (quotidianus), panis supersubstantialis PolAnt, Vulg [w tym w moditwie „Ojcze nasz” i parafrazach (18)] [szyk 24 : 7] (31): Chleba naſzego powſzedniego dai nam dzis SeklKat C, S3, S3v; GliczKsiąż G7v; KrowObr 149v; Leop Luc 11/3; BibRadz Matth 6/11, Luc 11/3; BielKron 438; Owo iáko baczę/ doſyć tobie Okſza Oycowſka/ á Trąbá Máćierzynſka/ á ktemu Chléb powſzedni/ z Paćierzem domowym: á iż o náſze Tytuły y Iurgelty nie nie dbaſz. OrzQuin H; BiałKat 208v; KuczbKat 405 [2 r.], 410 [3 r.]; Abowiem iedne były o rzecżách źiemſkich y docżeśnych/ iáko o źiemię Chánáán/ o zwyćięſtwo nád nieprzyiaćioły/ iákie y dźiś mamy/ o chleb powſzedni/ y wſzyſtki potrzeby ćiáłu należące. WujJudConf 79; ArtKanc M17, M19, N2, T10v, T12; LatHar 2, 5, 252, 254; WujNT Matth 6/11, s. 26 [3 r.], Luc 11/3.
»żywność albo chleb« (1): Y widźim iáko ſie rozżarzyły chęći á prágnienia máiętnośći/ ták/ że choć żywotá y drogi przed ſobą máło máią/ żywnośći álbo chlebá názbyt ſzukáiąc/ ledwie ſie cżáſem w Indyach á w świátach nowych zoſtawáią. GostGospSieb +2v.
Kto we żniwá pátrzy chłodu Náćierpi ſie źimie głodu: A kto ſie nie chroni znoiu/ Pożywie chlebá w pokoiu. BierEz Mv.
by był chleb nie rozbodł/ á do rebelliey y niezgody [...] nie przywiodł. GostGospSieb +4.
v wdowy chleb gotowy GliczKsiąż P5.
»chować na [czyim] chlebie; uchowany chlebem« [szyk zmienny] (2; 1): yakom ya nyechowal Czlowyeka nyesnayomego szczudzey szyemye (w) wszwoyem domu y naszwem Chlebe [...] thako my pomoszy Bog. ZapWar 1508 nr 2053; A ty będąc mym domowym/ Vchowány chlebem moim: Iżeś śię śmiał żdrády ważyć BierEz R4; SkarKaz 422b.
»chleb jeść« = utrzymywać się (2): Ręcżney roboty nieomieſzkáłá y zniey ſwoy chleb iádłá. SkarŻyw 581; PaprUp Cv.
»chleb [czyj] jeść (a. jadać); pożywać (a. używać) [czyjego] chleba« = być na czyim utrzymaniu [szyk zmienny] (9; 4): OpecŻyw 92v; WróbŻołt 40/10; LubPs L3; Leop 2.Reg 12/3; ktore przodki twe/ ći ludźie źli [...] chleb ich iedząc/ háńbią OrzList ev, e, e2; RejZwierz 46; BibRadz Ps 41/10; Ktorzy vżywáią chlebá [edunt panem Vulg] mego zle o mnie mowią BudBib Eccli 20/18; iż pierwey muśi then domownikiem goſpodárſkim zoſtáć/ kthory chlebá iego chce vſtáwicżnie pożywáć. SkarJedn 7; Aż y ten/ któregom ia ták był vmiłował [...]. W którymem miał nádźieię/ który chléb móy iadał/ Ten w rádźie nieprzyiaćiół moich iáwnie śiadał. KochPs 61; SkarŻyw 292.
»nabawić chleba« (2): A zwyćięſtwu nie licżby bez męſtwá potrzebá/ Ktore zdobi cżłowieká y nábáwi chlebá. CzahTr F3; KlonWor 57.
»nabywać chleba« [szyk zmienny] (15): Przy cżym kotuyą á náſmyewáyą ſie z literakow [...]/ że ſie nye náłożyli robić y chlebá nábywáć GliczKsiąż G7, H; RejWiz 51v [2 r.]; HistRzym [89]v; RejPos 71 marg, 71v [2 r.], 81v, 82v, 239v, 240, 326; á nie widziałem tego nigdziey/ áby był kiedy ſpráwiedliwy opuſzcżon/ álbo potomſtwo iego áby nábywáło chlebá ſwego. RejZwierc 174v; KlonKr A4v.
»chleba prosić (a. upraszać)« (4): BielŻyw 73; Dármo teſz maſz mowić niechay ſtoią/ wſzák chlebá nie proſzą/ y nikomu nic niewádzą? KrowObr 116; KochPs 86, 168.
»szukać, szukający chleba« = quaerere panem PolAnt [szyk zmienny] (7 : 1): Swiatcży prorok o twey łaſcze/ iż ty nigdy wiernemu Nie dopuſćiſz chleba ſzukać/ ni iego pokoleniu RejJóz C4; LubPs K2; RejZwierz 123v; RejPos 71, 126v; RejZwierc 40; BudBib Ps 36/25; A chceſzli ieść/ ſzukayże pługiem w roléy chlebá. KochDz 107.
»udać się na lekki chleb« (1): Vdał ſie ná lekki chleb y Doktorem zoſtał PaprPan [Hh]5.
»wydzierać z gęby chleb« = panem ex faucibus eripere, ex ore cibum rapere Modrz [szyk zmienny] (2): A cżemuż ty tedy ludźiom chleb zgęby wydźieraſz? cżemu ie do vboſtwá przywodźiſz? ModrzBaz 99v, 48v.
»chleba nie zależeć« = dbać o swoje interesy (1): Lecż nie trzebá po nię ſłać/ boć tu wſkokiem bieży/ Znáć iż Pánná obrotna/ chlebá nie żáleży. PaxLiz C2.
»chleba zarobić« (1): Bo nie zawsze chłop nasz sobie chleba zarobi DiarDop 114.
»żebrać, żebrzący chleba; o żebranym chlebie« [szyk zmienny] (9 : 4; 2): Myć ſwoie dzieći vcżymy [...]Prace/ miáry/ áby miały/ Indzie chlebá nie żebráły.BierEz S2; SeklKat E3v, L4v; KrowObr 149; CzechRozm 231; KochPs 54; SkarŻyw 103, 462; ReszList 169; BielRozm 5; GostGospSieb +3; KołakSzczęśl B4; Vbodzy ſtáruſzkowie/ Lepiey ták być w niebie/ Vboſtwo mężnie ćierpiąc o żebránym chlebie KlonWor 44, 48.
»duchowny chleb« = sacerdotium Mącz, Modrz [szyk 12 : 4] (16): Myedzy duchowne nye nápądź tákyego/ áż by ſye w Rzymye odrodził/ ábowiem yeſliby go tám nye przecżynyono/ chlebaby duchownego doſtáć niemogł GliczKsiąż B5, O5; ſpuſtoſz/ zuboż Rycerſtwo ſwe/ iużechmy Duchowne chleby wyniſzczyli OrzRozm C4v, C4v [2 r.], O4; Sacerdotium, Duchowny chléb/ Kanonia/ duchowny dochód. Mącz 363c, 27a; OrzQuin G3v; ModrzBaz 6v [3 r.], 122; GostGospSieb +3; SarnStat 176; Drudzy bárzo ſyny miłuią/ gdy im iednáią z młodośći plebánije y chleb duchowny/ z ktorego ſámi pożytki biorą SkarKaz 421a.
»chleb kapłański« [szyk 1 : 1] (2): GórnDworz R4v; Doſtáłoby ſie téż było/ [...] Albo vrzędu iákiégo/ Albo chlebá kápłáńſkiégo KochMRot B3v.
»kościelny chleb« (1): á przedſie zá przysługą dworſką/ zá życżliwośćią y łáſką ludzką do Kośćielnego chlebá [in ecclesiam'] przyść táż kárność dopuſzcża. ModrzBaz 6v.
»chleb krolewski« [szyk 1 : 1] (2): Prot A3v; imienia ſynom przykupił. z Duchownego chlebá nic/ á máło z Krolewſkiego/ y to przed niewielą lat/ podpory máiąc. GostGospSieb +3.
»rycerski chleb« [szyk 3 : 1] (4): RejZwierz 60v; A ten Stániſław ociec tego tho Mikołáiá vdał ſie był ná Rycerſki chleb do zyeḿ Ruſkich/ thámże ſie z młodośći parał RejZwierc 273v; PaprPan I3v; niech doświádcży iego rády/ niech pozna iego ſpráwy/ ábo ná rycerſkiem chlebie/ ábo domá [aut militiae, aut domi]. ModrzBaz [41].
»zaduszny chleb« (3): Boby lepiey ſwych właſnych rąk prace/ y cżołá ſwoiego potu pożywáć: niż ſię ná záduſzny chleb: chytrze z nieopátrznych ludźi wyduſzony ſpuśćiwſzy: pod pokrywką zmyślonego nabożeńſtwá y długich modlitew [...] wdowie/ śieroćie y inſze domy wyżyráć CzechEp 65, 44, 98.
»żołnierski chleb« (2): RejZwierc 26v; Niekoſztowałżeś kiedy żołnierſkiégo chlebá? WyprPl A3.
Synonimy: 1. kołacz, placek; b. eucharystyja, hostyja; 2. jedzenie, pożywienie, żywność; 4. zboże.
Cſ CHLEBODARCA, [CHLEBODAWCA], CHLEBOJEDŹCA, CHLEBORODNY, PROŻNY CHLEB
HG