[zaloguj się]

CHLEB (2214) sb m

chleb (2213), chlib (1); chleb : chlib Calep (13 : 1).

chléb (69), chleb (27); chléb MurzHist, MurzNT (7), MurzOrt, KochZg, OrzQuin (2), Strum, KochFr (2), KochDz, GosłCast; chléb : chleb OpecŻyw (12 : 2), Mącz (20 : 13), SienLek (1 : 7), BiałKat (15 : 4), KochPs (4 : 1). ◊ chleb-.

Fleksja
sg pl
N chléb chleby
G chleba chleb(o)w
D chlebu, chlebowi chleb(o)m
A chléb chleby
I chlebem chleby, chlebami
L chlebie
V chlebie

sg N chléb (324).G chleba (929).D chlebu (9), chlebowi (5); -u Murm, BartBydg, KochSat, Mącz (2), BiałKat, WujJud, SkarJedn; -owi RejAp, CzechRozm, LatHar, KlonFlis; -u : -owi RejPos (1 : 1).A chléb (567).I chlebem (202); -em (15), -ęm (1), -(e)m (186); -(e)m : -ęm SkarŻyw (12 : 1).L chlebie (112).V chlebie (9).pl N chleby (6).G chleb(o)w (13).D chleb(o)m (3).A chleby (32).I chleby (2) Leop, RejZwierz, chlebami (1) BudNT.

stp, Cn notuje, Linde XVIXVIII w.

1. Gatunek pieczywa, często traktowany jako podstawowy składnik pożywienia ludzkiego; panis Murm, Mymer1, Mymer2, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; azimus BartBydg, Calep; ceres, maza Mącz, autopyros Calep; libum Cn (1685): Nákładł Ezop przedeń chlebá: Fig y dáktyłow przykłádał BierEz A3, B [2 r.], Bv, C2, M2v [4 r.], Nv (13); SWiętá Ewanieliá pokladá/ ijż pán Iezus dwa krotz rozmnożyl chléb a nakármil wielé tyſięcy 1udzi OpecŻyw 52, 13, 29v [2 r.], 37v, 38v, 52 [3 r.] (19); OpecŻywSandR nlb 3; Obsonium. [...] Wſſelka potráwá ku chlebu. Murm 157, 157; Mymer1 41; HistJóz Dv; Iussulata, polyewka s chlyebem BartBydg 75b, 100; Iezu ienżes pięciorgiem chleba j dwiema ribkoma wielką thłuſzcżą naſycił. TarDuch B3v; Piecz ku piecżeniu chleba, ma być palon drwy cżyſtemi FalZioł V 63v, I 87a, 144a, II 1d, III 25a [2 r.], IV 14c (14); BielŻyw 74 [2 r.]; Iako poſpolicie mowią, otruieſz ſie chlebem nie dopiekłym. GlabGad G6v, G5v [2 r.], G6, G6v [3 r.], G7, G7v (14); March2 Dv; MiechGlab 62; WróbŻołt R3, 103/14, 15, hh8v; RejRozpr A3, F2v; Item Maruſchą kthorey Mathka ſzyada ſchlyebem wforczye, wodzila baccalarzevi mathiſfewy do Czelnyka LibMal 1545/96v, 1546/121; Sen mara dobra wiara rozdzieli nas rowno Mnię przedſię ten kos z chlebem a ſędziemu gowno RejJóz K; SeklKat D, Y2v [2 r.]; KromRozm I P; Czyli ieſt który zwas człowiek/ którego ieſli by ſyn iego prośił o chléb záſz mu podá kamięń? I także ieſliby o rybę prośił záſz mu podá węża? MurzNT Matth 7/9, k. 48v, Matth 14/17, 19 [2 r.], 26/17 [2 r.], Luc 4/3 (13); KromRozm II d3v [2 r.], r4v; Dawa nam Bog doſyć z niebá/ Trunkow mięſa ryb y chlebá BielKom E7v; LubPs N5v, R6, X5v; KrowObr 80v, 97, 97v [2 r.], 98 [2 r.], 100 (12); Iuż warz piwo á piecż chleb/ bo będzyeſz miał goście. RejWiz 192, 12v, 14v, 73v, 92, 105, 155v, 156v; Boć zápłátá nieuććiwey niewiáſthy/ ledwie ſtoi zá ieden chleb Leop Prov 6/26, *A3v, Lev 8/32, 1.Reg 25/11, 18, 2.Reg 1/1 (26); RejFig Cc; RejZwierz 35, 116; Nie iedzćieſz chlebá/ áni prażmá/ áni ćiáſtá/ áż do dniá tego/ w ktory przynieſiećie ofiárę Bogu wáſzemu BibRadz Lev 23/14, Gen 18/5, Lev 26/5, 26, Iudic 19/5, 3.Reg 19/6 (28); oſtátek mięſá Skopowego vwárzyli przed drzwiámi/ á tám ie iedli s chlebem BielKron 37v; nádzyáłay chlebá albo pláckow według licżby dni BielKron 96; ále podobno mężnieyſzy káżdy bywa ná chlebie niżli ná ſoli BielKron 215; zá ieden goźdź żelázny/ dawáli cżworo chlebá ich obycżáiem piecżony iákoby s Káſztánow. BielKron 443v, 8v, 13, 31, 50 [2 r.], 53 (34); GrzegRóżn Ev; KochSat Cv; Fornacarius, Zdun/ Piecownik który piece czyni/też Piekars który chlieb pieka. Mącz 134c, 17a, 48c [3 r.], 82c, 102b, 137d (22); MIedzy innymi potráwámi/ nie pożytecznieyſzego człowieku/ iedno Chleb á Wino SienLek 6, 4, 5v, 7v, 8v, 42 (10); GórnDworz F5v, R4v; HistRzym 96v [5 r.], 97 [3 r.], 97v [3 r.]; RejPos 69v, 71 [2 r.], 80, 80v [3 r.], 81 (27); KuczbKat 165 [2 r.], 170, 405 [2 r.]; Ten ni ſoli/ ni chlebá/ ni piwá/ ni winá/ Iedno kobyle mleko to v nich nowiná. RejZwierc 242v, 10v, 32v, 47v, 58v, 108 (9); BielSpr 53 marg, 54; Abowiem y poki tu Pan ná źiemi w cżłowiecżeńſtwie obcował/ y chlebá pożywał/ on chleb/ ktorego Pan pożywał/ w ćiáło ſie iego przemieniał WujJud 174v, 195v, 257v, 258, 259; BudBib Gen 25/34, Ios 9/5, Iudic 8/6, 15, Ruth 2/14 (19); HistHel Bv, B2; BudNT Matth 7/9, 14/17, I9 [2 r.], 15/33, 34 (8); CzechRozm 29, 29v, 266; ModrzBaz 33v, 112, 142; SkarJedn 254; KochPs 115, 151, 155; SkarŻyw A3, 35 [3 r.], 51, 98 [4 r.], 102 (47); MWilkHist K2v [2 r.]; StryjKron 161; CzechEp 189, 201 [2 r.]; KochDz 107 [2 r.]; ReszHoz 125 [2 r.]; ReszList 167, 168, 170 [2 r.]; A potym z chlebem gárniec mleká ziadſzy/ iábłek z kopę/ [...] kápuśćie kwáśney potym dorobił/ máło iuż o żábki włoſkie dbał. WerGośc 242, 216; BielSen 10 [2 r.]; Chleb/ ſzperká/ ſyr ná łęku/ dobre dla przygody/ Kázeatę vcżyniſz z ſerá/ z chlebá/ z wody. BielSjem 33; ArtKanc T10; Subcineritius – Chlieb w popielie pieczoni. Calep 1015a, 474a, [751]b [2 r.]; á mąki ná tárgi do miáſtá nie dopuſzcżáć: tákże chlebá przewoźnego. GostGosp 140, 8, 24, 74 [2 r.], 92; WyprPl C2 [2 r.]; LatHar 56 [2 r.], 57 [3 r.], 167 [3 r.], 186, 188, 536, [537]; WujNT przedm 36 [2 r.], Matth 4/3, 7/9, s. 57, Matth 14/17 (59); SarnStat 246, 248, 258, 373, 374, 378; GrabPospR M3v; KmitaSpit C2v; PowodPr 25, 82; SkarKaz 85a, 160a, 278b, Ooooa; Lecż ieſzcże nád to/ coby iedli náſzy Trzebá pomyślić o grochu o káſzy. Lecż chleb fundáment/ y wieprzowe ćiáło/ Miey go niemáło. KlonFlis F.

W charakterystycznycli połączeniach: chleb jadać, (z)jeść (65), (na-, u-, s-)piec (26), (u)pieczony (7), (wy)pieczenie (7), wsadzać w piec (2); jeść z chlebem (5); chleba pożywać (8).

chleb z czego (18): Takieſz chleb z noweno [!] żyta/ ſyci cżłowieka. FalZioł V 89v, I 148b, V 63v; GlabGad G7; bo dziáłáią chleb z migdałow BielKron 268; ſtráwem miał bárzo lichą/ chleb s proſa/ a wody trochę BielKron 458, 441v, 442v, 446 [3 r.], 447, 447v (14).

chleb z czym (14): Cżemu chleb z inſzą karmią iadaią. GlabGad G6, G7v; LibMal 1546/116; nádziáłał ſniey kołacżkow/ ſmaku iákoby chleb z Oliwą. Leop Num 11/8; BielKron 30; SienLek 43V; RejZwierc 104. Cf Szeregi.

Przysłowia: Kto gárdzi/ iada chleb twárdy. BierEz P.

Tho moy rim. chleb czieplj a maslo wniem. ZapMaz VII Z 17/85.

Lepyeyći ieść ſuchy chleb/ W dobrey przeſpyecżnośći/ Niżli w domu ſwarliwym/ mięſo w obfitośći. BielKom C.

Lepſzy chleb s ſolą z dobrą wolą/ Niżeli Márcypan zá niewolą. KwiatOpis A2v; Ale chléb (według przypowieśći) z ſolą/ Każę położyć prze ćię z dobrą wolą. KochFr 8.

Obieráią ná táki vrżąd/ gdźie ieſt rżąd/ nie pijánicę/ nie máchlerżá/ nie ták nędznego żeby z płomieniá chlebá chwytał/ ále obieráią człowieká bogoboynego GórnRozm G2.

Zwroty: »chleb łamać (a. rozłomić)« [szyk zmienny] (6): RejPs 79v; Y ták ſię długo cżeſtuiąc/ chleb ná poły rozłomili y iedli SkarŻyw 51, 51 [2 r.]; A wźiąwſzy ono pięcioro chlebá/ y dwie rybie: weyrzawſzy w niebo/ błogoſłáwił/ y łamał chleb [fregit panem]/ y dawał vczniom ſwoim WujNT Mar 6/41, 8/19.

»na chlebie przestawać« (7): nie dopuśćił żołnierzom ſwoim roſkoſznych ſtołow: chcąc áby ná chlebie y wodźie przeſtawáli [pane et aqua contentum esse] ModrzBaz 113v; á inych dni raz iedząc/ pośćili ná ſuchym chlebie/ ábo ziárnách pod miárą przeſtaiąc. SkarŻyw 571, 46, 52, 454, 471, 573.

Wyrażenia: »biały chleb« = panis candidus, panis niveus Cn [szyk 16 : 15] (31): BierEz N2v; Panis triticeus vel siligineus, Weyſfen brot Chleb byały. Murm 157; Chleb biały ieſt nalepſzy z cżyſtey mąki pfzenicżney zdrowey FalZioł V 63v, I 39d, III 15a, V 36v, 62v, 72v (9); RejFig Cc4; RejZwierz 137; BielKron 435; Similaginaceus, panis, Z miáłki mąki pſzeniczney vcziniony/ zemłá/ biały chléb. Mącz 393d, 275d; SienLek 43v, 50, 64v, 67v, 86v (9); RejZwierc 111; Chleb máią biały y cżarny/ zową ij Etmek BielSpr 54, 69; SkarŻyw 331, 414; BielSjem 21.

»bochen(ek) chleba« (12): FalZioł IV 35b; Leop Ier 37/20; rozdawał káżdemu po bochenku chlebá y po piecżeniey báwoley y po kołacu. BielKron 70; Mącz 260d; BudBib Gen 18/5, Iudic 8/5, 1.Reg 2/36; SkarŻyw 35, 51, 414, 575; MWilkHist K2v.

»chlebica chleba« (1): Nabierż iagod bzowych zmieſzay ie z gliną prziſypawſzi ſoli, nadziałayże iakoby chlebice chleba FalZioł IV 2c.

»chleb ciepły« [szyk 7 : 2] (9): Chleb ciepły wyjąwſzy z piecza: przikładać oſrzodki na priſzcż. FalZioł V 71v, IV 35b, V 75, 118; LibMal 1546/116; SienLek 179, 183v; ZapMaz VII Z 17/85; BubBib Ios 9/12.

»chleb czarny« [szyk 5 : 1] (6): FalZioł V 63v; GlabGad G7v; BielKron 290v; Panis ater, Czarny chleb/ Borys. Mącz 275d; BielSpr 54; SkarŻyw 580.

»czeladny chleb« [szyk 4 : 1] (5): Panis secundus, Czeládni chléb álbo pierwſzy po pańśkim. Mącz 378a, 52d, 275d, 378b; Calep 42a.

»domowy chleb« (2): Panis cibarius vel secundarius, Domowy álbo czeládni chleb. Mącz 275d; Calep 192b.

»chleb gruby« [szyk 4 : 1] (5): FalZioł V 63v; BielKron 397v; SienLek 9v; Agelaus panis ‒ Chlib gruby, albo cżeladni. Calep 42a; Autopyros ‒ Chlieb grubi napołi z oſcziami. Calep 119a.

»grzanka z chleba« (6): Też grzanka z chleba w oczet wmocżona/ ma być cżęſto v vſt trzymana. FalZioł V 42v, II 8b, V 62v, 75v, 92; SienLek 98v.

»chleb jęczmienny« = panis hordeaceus Vulg, PolAnt [szyk 13 : 2] (15): Ieſt tu iedno dziécię/ ktoré má pięcioro chleba ięcżmiennégo/ a dwie rybie. OpecŻyw 52v [idem MurzNT Ioann 6/9, Leop Ioann 6/9, RejPos 80v, WujNT Ioann 6/9]; Zaſię Ięcżmienny chleb ieſt cirpki przeto więcey wyſuſza niżli tucży GlabGad G6; MurzNT Ioann 6/9; Leop Ioann 6/9, 13; BielKron 50, 157; Mącz 470c; SienLek 47, 163v; RejPos 80v [2 r.], 183; WujNT Ioann 6/9, 13.

»kawalec chleba« (1): Ná to mieyſce wolałbych iuż káwálec chlebá. RejFig Dd3.

»kęs (a. kąsek) chleba« (18): OpecŻyw 94v; FalZioł V 48, 90v; A gdy przydzye máſzkárnik co ná nim ſto płátow/ To mu wrzucą kęs chlebá á ogryzłych gnatow. RejWiz 19; Leop Prov 28/21; BibRadz 1.Reg 22/27; BielKron 260v [2 r.]; Mącz 470c; HistRzym 43; RejPos 81v; BielSat [I4]; zyadſzy kęs chlebá s ſyrem polezie do oney ſmierdzącey pierzyny. RejZwierc 104, 59v, 81v, 92, 95; BielSjem 14.

»kinienie [= rośnięcie] chleba« (1): Kinienie chlebá gdy yuż ná bochny ſzczinią álbo przilepká. Mącz 332d.

»kwaśny chleb« (1): Panis fermentatus, Kwaśny chliéb cuius contrarium est panis Azymus, Niekwáſzony chlieb. Mącz 12lc.

»chleb litewski« = panis acerosus, cibarius, sordidus Cn (1): Chleb Litewſki. MiechGlab *7.

»miąszy chleb« (1): Furfureus panis, Miąſzy chlieb. Mącz 141a.

»chleb miękki« (2): Pothym w tych ſokoch rozmocż ſztucżkę chleba miękkiego FalZioł V 113v, 96v.

»migdałowy chleb« (1): Maza, Migdałowy chleb álbo kołacz. Mącz 212a.

»chleb niekwaszony« = azymus BartBydg, Mącz, Calep [szyk 10 : 5] (15): BartBydg 17; MurzNT 121 marg; BibRadz Ex 23/15, Lev 8 arg, 8/2, 23/6, Iudic 6/20; á chleb nie kwáſzony iedzą ná pámiątkę iáko ná puſzcży Mánnę iedli. BielKron 465, 30 [2 r.], 50; Maza, [...] Velalias, Niekwáſzony chleb/ plácek s winem á oleyem vcziniony. Mącz 212a, 121c; SienLek 63; Calep 120b.

»nowy chleb« (2): Panis sitanius, Brot von newem korn. Nowy chleb. Murm 158; BartBydg 143.

»obroczny chleb« (1): Cibarius panis, Czeládny/ albo/ obroczny chléb. Mącz 52d.

»chleb z ościami« (2): Acerosus panis, Chleb s ościami s plewámi. Mącz 2b; Calep 119a.

»ośr(z)odka chleba, z chleba« [szyk 6 : 1] (6 : 1): FalZioł I 39d, III 15a, V 94, 98v, 108; Albo ośrzodkę chlebá białego/ w ługu mocz kilká godźin SienLek 127v, 181v.

»otrębny chleb« (1): Canicaceus panis, Otrębny chléb. Mącz 33c.

»pański chleb« (1): Panis primarius, Páński biały chleb. Mącz 275d.

»párteka chleba« (2): KrowObr 76; A nędznicżek drugi przed zbytki twemi nie może ſie doćiſnąc/ áby ſobye doſtáć mógł párteki chlebá ku żywności ſwoiey. RejPos 192.

»chleb pośledni« (1): Secundarius ‒ Wtori. item, Chlieb poſliedni. Calep 96Ib.

»chleb prosty« [szyk 2 : 2] (4): GlabGad G6v; ia ná vbogiey ſukniey/ y proſtym chlebie á wodzie/ przeſtáię: ćiężaru mnie tego nie trzebá. SkarŻyw 454; LatHar 200; SkarKaz 156a.

»chleb przasny« = azymus BartBydg, Calep [szyk 6 : 6] (12): aby mogli krom pokáleniá pożywatz przaſnego chleba/ ij też wielkonotznégo baranka OpecŻyw 117v; BartBydg 17; Leop Lev 8/2, 26 [2 r.], Num 6/15, 17; BibRadz Gen 19/3, Iudic 6/19; BielKron 37v, 47; Azymus — Przaſni chlieb, niekwaſſoni. Calep 120b.

»przeżegnany chleb« (2): SkarŻyw 354; ták że niektorzy przeżegnánym chlebem chorob zbywáli LatHar 57.

»pszeniczny, pszenny chleb« = panis triticeus Mymer2; farreus panis Mącz [szyk 3 : 2] (4 : 1): FalZioł I 148b, V 118; Cżemu chleb pſzenny lepiey tucży niż ięcżmienny. GlabGad G6; panis triticeus. weyſzbroth pſfeniczny chleb Mymer2 43; Mącz 118a.

»rżany, żytny chleb« = siligneus panis Mącz [szyk 6 : 3] (8 : 1): Panis cibarius, furfuracius vel secundarius. Speiſzbrot ader ruckenbrot. Rzány chleb. Murm 157; FalZioł III 25b, V 75v, 83, 92; Mącz 393b; z chlebá żytnégo wierzchnią ſkorę miáłko ſkrobią SienLek 158v, 179, 181v.

»skiba chleba« (1): przynieś mi proſzę ſkibę chlebá [buccellatum panis] wręce twey. BudBib 3.Reg 17/11.

»skora chleba« (2): Theż ſkora rżanego chleba vpiecżona v ognia [...] ſthanowi wraczanie. FalZioł V 83; SienLek 158v.

»suchy chleb« = twardy, nieświeży [szyk 2 : 1] (3): FalZioł V 36v; Bo wypráwili poſły do Iozuego w złych ſukniách/ wzdártych botách/ y z ſuchym chlebem SkarŻyw 503, 503.

»suchy chleb« = sam chleb, bez niczego [szyk 3 : 2] (5): BielKom C; Drudzy iáiec nie iedzą: á drudzy tylko chleb ſuchy WujJud 195v; SkarŻyw 571; BielSjem 31; Nie záwżdy potraw trzebá záżywáć oſpánych. Nie wádźi wodá z cżoſnkiem/ nie wádźi chleb ſuchy KmitaSpit A4.

»sztu(cz)ka chleba« (15): Murm 160; FalZioł V 113v; LibLeg 11/154v; Leop Ioann 13/30; BibRadz Ioann 13/26; Buccella panis, Sztuká chlebá. Mącz 27c; Crustum. Sztuká yedzącey rzeczy yáko chlebá/ ſérá/ też kołaczá. Mącz 69d, 26a, 260c, d [2 r.]; Iáko mogąc nieborak odgryzał ſie nędzy. Acż s płácżem łzámi cżęſto oblał ſztucżkę chlebá HistLan Bv; BudBib 1.Reg 2/36; WujNT 358, 360 marg.

»chleb świeży« [szyk 2 :1] (3): lekarze radzą ludziem zwłaſzcża chorim chleb ieſć ſweżi albo tego dnia piecżony. GlabGad G6, G6v; SkarŻyw 89.

»chleb święcony« (1): powyada yſch czirwowey do Mlyeka naprawyenya dala, pokrziwą kthora przeſz ploth roſzczie, voſzku yarzeczego Szwyenczonego y chlieba Swyenczonego LibMal 1549/149.

»chleb twardy« (4): BierEz P; BielKron 47v; pátrzćie iako ſuchy chleb mamy/ y twárdy/ ktoryſmy świeży zdomu wzięli. SkarŻyw 503, 580.

»(za)kwaszony chleb« (2): Dla tego ták to święto nazywano iż onego dniá żadnych nie iedli zakwáſzonych chlebow. BibRadz Luc 22/1, Ex 23/18.

Zestawienie: »chleb panny Maryjej« = może na Rusi chleb poświęcony w święto Matki Boskiej (1): tám s przygody gdy wiáthr zátrząſnął namiotem/ ſpadł chleb s ſtołá ktory oni zowa [!] pánny Máryey BielKron 435.
Szeregi: »chleb i (a, ani) woda; chleb z wodą« [szyk 52 : 2] (51 : 3): OpecŻyw 160; Leop Gen 21/14, 1.Reg 30/11, 12, 3.Reg 18/4, 13; BibRadz Gen 21/14, Deut 9/9, 18, 23/4, 1.Reg 22/27 (8); OrzRozm M4; BielKron 12v, [842]; obiecał [... ] ſobotę káżdą/ w chlebie ſámym/ a w wodzie pánnie Máriey ku cżći/ á chwale/ do ſmirći ſuſzyć. GórnDworz T3v; HistRzym 37v, 43, 108 [3 r.]; RejPos 81v [2 r.]; BielSat [I4]; BudBib 3.Reg 18/4, 2.Esdr 13/2, Ez 4/17; Iákom zebrał ſto mężow [...] Y zákrył rozdzieliwſzy/ w dwie iáſkinie ciemne. Zywiąc chlebem y wodą HistHel B4; ModrzBaz 113v; Chleb tylo iadł á wodę pił SkarŻyw 166; Winá wobec wſzyſcy nie piją/ y mięſa nieiedzą ani tego co ſię rucha. do chlebá zwodą/ ſol á Izop to ich przyſmák. SkarŻyw 362, 29 [3 r.], 56, 57 [2 r.], 89, 160 [2 r.] (18); ReszHoz 130; WerGośc 259; BielSjem 14; W téy [wolności]/ by śiadł człek o chlebie/ a o źimnéy wodźie/ Smákuie wſzytko rádo w nadobnéy ſwobodźie. PudłFr 12; WujNT Luc 7/33.

»chleb z solą, sol i (a) chleb« (4 : 2): BierEz P4; Ale ty nędzny mrzygłodzye/ Chleb s ſolą iadaſz po wodzye BielKom F; RejWiz 92; BielKron 431; KwiatOpis A2v; KochFr 8.

W przen (23): Abowiemći wiele nas ieſt iednym chlebem / y iednym ciáłem/ gdyż wſzyſcy iednego chleba ieſteſmy vcżeſtniki. BibRadz l.Cor 10/17 [idem KarnNap D3v, WujNT 1.Cor 10/17, s. 604]; BielKron 18V, 81v; ktorim pośila nędzną duſzę náſzę onym pięciorgiem chlebá/ oną piącią ran ſwoich/ ktore vſtáwicżnie ofiáruie zá nas Bogu Oyczu ſwemu RejPos 82, 185, 186 [2 r.]; KarnNap D3v; SkarJedn A2v; SkarŻyw 26; Iużem ią nie z iednégo iadł mącznégo woru/ Aleć wſzytko chléb á chleb/ kęs grubſzy v dworu. WyprPl A3; Sam kośćioł kátholicki prawdę ma, ták w mleku iáko y w chlebie ſwym: to ieſt ták w náuce doskonáłych, iáko y w niedoskonáłych. WujNT 583 marg [idem Zzzzz2v], 1.Cor 10/17, s. 604, Zzzzz2v; SkarKazSej 672b [2 r.].
Wyrażenia: »chleb czeladny« (1): Tu chleb płákánia/ chleb czeládny gruby/ y twárdy: á tám zgotowano wſzytkie roſkoſzy ſynowſkie/ y wieczne do wiecznego pokoiu.SkarKaz 551b.

»chleb jary« (1): Albo ty Páni/ co w dźieży trzy miáry Kwáśiſz: chcąc ábyś z niey miáłá chleb iáry/ Gdyż mnie w dźieży maſz/ ktorą znam być świátem/ A wiárę świętą/ kẃáſem mienię zá tem GrabowSet O2.

»chleb przasny« (1): gdźie chleb przaſny ſumnienia niepokalánego? LatHar 215.

»skora chleba« (1): Bá wiele nas/ cochmy ich przedtym niewidáli/ Aż dopiéro gdy náſze ſnopki wytrząſáli: Ták/ że drugi nie zoſtał y przy ſkórze chlebá WyprPl A2.

»chleb twardy« (2): Piſmo S. chleb twárdy łamánia potrzebuie. SkarŻyw 257, A5.

a. Przeznaczony na ofiary w Starym Zakonie (65): A gdy byś offiárował offiárę piecżoną wpiecu: z białey mąki/ tho ieſt/ chleby bez kwáſu pokropione oleiem/ y ćienkie płácki przáſne oleiem pomázáne. Leop Lev 2/4, Lev 2 arg, 2.Par 13/11, 2.Mach 1/8; Z domow wáſzych przynieście dwoie Chlebá pieczonego ku podnoſzeniu/ ze dwu części z dźieſiąci mąki czyſtey kwáſzoney zá pierworodne zbożá Pánu. BibRadz Lev 23/17, Lev 23/18, 1.Reg 22/13; y iedli z nimi chleby báłwánom ofiárowáne RejAp 27; BudBib Ex 29/34, Lev 21/8, 17, 21, 22, 1.Reg 22/13; LatHar 214 [2 r.];WujNT Hebr 9/2.
Wyrażenia: »chleb kościelny« (1): I then Achimelech kápłan/ ktory Dawidowi y iego dziećiam/ chlebá kościelnego odmawiał KrowObr 226.

»chleb obliczności« (1): A będzieſz záwżdy kładł ná ſtole chleby oblicżnośći [panes propositionis; Wujek: pokładne] Leop Ex 25/30.

»chleb offeltorzyjny« (1): Wſſedwſſy w dom boży iádl chleb offeltorziyny/ ktorego nikt niemiál ieſtz iedno ſami kaplánij OpecŻyw 59v.

»chleb ofiarowny« = panis propositionis Vulg (3): iáko wſzedł do domu Bożego/ y chleb pokłádny (marg) chleb ofiárowny (‒) iadł: ktorego ſię mu nie godźiło ieść WujNT Matth 12/4, Luc 6/4, s. 132 marg.

»chleb pokładny, chleba pokładanie« = facierum panis, dispositionis panis, propositio panis PolAnt; panis propositionis Vulg [szyk 8 : 5] (11 : 2): Y ſpráwuią Pánu ofiáry palone ná káżdy zaránek [...] y máiąc pokłádne chleby ná ſtole czyſtym BibRadz 2.Par 13/11, Ex 35/13, 1.Par 23/29, Hebr 9/2; BudBib 2.Mach 10/3, 2.Par 2/4; Ale też w onych ofiárách/ ktore Bog na ten dźień roſkazał cżynic/ y z pokłádánim ná każdy ſzábát nowego chlebá CzechRozm 72, 100v; LatHar 200, 245; WujNT Matth 12/4, Luc 6/4, Mar 2/26.

»chleb poświęcenia« (1): Chleby też poświęceniá [panes consecrationis] iedzćie Leop Lev 8/31.

»chleb przełożenia« (2) : Ná ten ſtoł ma być kłádzyon chleb przełożenia (to ieſt ſwięty) przed oblicżnoſcią moią. BielKron 33, 35v.

»chleb (staro)zakonny« [szyk 1 : 1] (2): Dáwida głodnego pokłádnym onym zakonnym chlebem opátrzono LatHar 200, 245.

»chleb święty« (5): Rzekł kápłan/ nie mam proſtego chlebá iedno ſwięty (ktory zwali propoſitionis) BielKron 66, 33, 35v, 66; OrzQuin V2v.

»chleb ustawiczny« (1): Tákże y ſtoł oblicżny nákryią ſuknem modrym [...]/ a chleb vſtáwicżny [panis iugis] ná nim będzie BudBib Num 4/7.

»chleb wykładanny« (2): iako wſzedł do domu Bożego za Abjathara Biſkupa i iadł chleby wykładanné [panes propositionis]/ ktorych śię niegodźi ieść iedno kapłánum MurzNT Mar 2/26, k. 53v

Szeregi »chleb i wino« (22): PatKaz II 44v; WróbŻołt 118; Abowiem nieukázuie nam tego hiſtorya ſwięta/ áby Melchiſedek miał offiárowáć/ chleb y Wino Bogu oycu/ iáko ty vſtáwitznie offiáruieſz KrowObr 180, 180 [3 r.], 183v; BibRadz Gen 14/18; BielKron 7, 11v [2 r.]; WujJud 150 [2 r.]; SkarŻyw 284; CzechEp 193; oná to ieſt ofiárá/ ktorą kápłan nawyżſzy przed Zakonem Moyzeſzowym Melchiſedech w chlebie y w winie figurował LatHar 75; SkarKaz 156a [6 r.].
b. Przeznaczony na ofiarę w Nowym Zakonie; eucharystia (789): OpecŻyw 168; Ten wierſzyk. ſie też rozumie o ciele bożym ktorego w chlebie pożywamy. WróbŻołt hh8v; SeklKat C2, Y2 [2 r.]; MurzNT Luc 24/30; Ku Ogniu teſz [...] przynależą Lámpy/ ktore przed kámieniem/ przed drewnem/ przed Oleiem/ przed chlebem w kośćielech wáſzych ſtáwiaćie KrowObr 90v; Noſzenie chlebá w ſloykach do niemocnych [...] poſtánowił y roſkazał z zwonkámi Honoryus trzeći KrowObr 197v, 47v, 48, 61, 158, 190 (10); y on chleb ná oſtátniey wiecżerzy/ poświęcáć racżył/ gdy ij w ręce ſwe ſwięte wźiąwſſy błogoſláwił Leop *A3v, Matth 26/26, Mar 14/22, ZZ3v; iż to co Kápłani v nas (po tych ſłowách: Hoc est corpus meum) podnoſzą we Mſzy/ ieſth ſzczery chleb OrzList bv; Ná koniec/ Ciáło Páńſkie chlebem proſtym zowie OrzList d4, b2 [3 r.], b2v [2 r.], cv, c3, d3v, e2, e3; BibRadz Luc 24/30, 1.Cor 10/16, Act 27/35; BielKron 149, 203v, 206v; GrzegRóżn E3 [2 r.], F4, Iv [2 r.]; LeovPrzep G2v; RejAp 16v, 114, 121; RejPos 82 [3 r.], 82v, 88 [4 r.], 89v [2 r.], 111v; RejPosWiecz2 91, 95v [2 r.]; Acżkolwiek też to Páweł s. przydawał/ że Pan Kryſtus tenże chleb ciáłem ſwoim názwał RejPosWiecz3 97, 96 [3 r.], 96v [9 r.], 97 [8 r.], 97v [5 r.], 99 [2 r.]; A będąc théy Chryſtus poſtáci człowieczéy wźiął chleb/ y wyznał być tenże chléb Ciáłem ſwym BiałKat 276, 268v [2 r.], 271 [2 r.], 276 [2 r.], 288v, 291 [2 r.] (19); KuczbKat 175 [2 r.], 180; á Luterani ácż wierzą pod oſobą chlebá prawdźiwą bytność Chriſtuſowę: á wſzákże iedni wykłádáią że w chlebie/ drudzy że pod chlebem/ trzeći że z chlebem etć. ieſt ćiáko [!] Boże? WujJud 33, 163v, 164 [4 r.], 164v, 165 [3 r.], 172 (50); WujJudConf 172, 175v [3 r.], 241 [2 r.], 253v [5 r.], 254 (18); BiałKaz M4; BudNT Mar 14/22, Ioann 6/34; Mniemánie Papieskie y Luterskie o ćiele Chriſtuſowym z chlebá vcżynionym ábo do chlebá prżywiązánym nie zgadża ſie I. z właſnoſćią inſzych Sákrámentow. CzechRozm 263 marg; Chriſtuſá w chlebie ſzukaią/ y chlebowi ſie kłániáią. CzechRozm 265v, 261 [4 r.], 261v [5 r.], 263 [3 r.], 264, 264v [2 r.] (45); SkarJedn A2v, 345 [2 r.]; Gdyſz ſam Chryſtus to mowi o chlebie: to ieſt ćiáło moię/ á kto nápotym śmie wątpić? SkarŻyw 278, 36, 337 [5 r.], 536, 545; MWilkHist Kv, K2v, K3; ony chleby w kleſzcżách rozpalonych tworzył/ ktore poſpolicie opłátkámi zową. CzechEp 66, 192, 193 [2 r.]; Ia naprzod muſzę ſię záprzeć ſiedmi Sákrámentow/ á cżáſowi kwoli troie tylko położyc/ Chrzeſt/ Pokutę/ Chleb ReszPrz 56, 19; ArtKanc N16; Z Strony naświętſzego Sákrámentu [...] Samże Pan/ zbáwićiel twoy/ názwał go prawdźiwym pokármem y práwym napoiem/ chlebem żywym y chlebem z niebá sſtępuiącym. LatHar 185; Bo chlebem ſię cżáſem ten Sákráment názywa/ miedzy inſzymi przycżynámi dla tego/ iż to w duſzy duchownie ſpráwuie/ co chleb w ćiele ćieleſnie. LatHar 185, 188 [2 r.], 193 [2 r.], 197, 201, 384 (13); RybGęśli B4v; A ták prośimy tu [...] wſzelkiego pokármu duchownego/ á zwłaſzczá chlebá naświętſzego Sákrámentu WujNT 26, przedm 32, 36, s. 30, 109, 114 (47); WysKaz 25; SkarKaz 155b [3 r.], 159a, b, 160a.

W charakterystycznych połączeniach: chleb pospolity (2), prawy, prosty (30), prożny (2), szczery.

Fraza: »chleb się przemienia (a. odmienia), przewierzga; przemienienie (a. odmienienie) chleba; przemienion(y) chleb; przemieni(a)ć chleb« [szyk zmienny] (20 : 1; 15; 3; 5): KromRozm I G3; Przemienienie álbo przewierzgnienie chlebá w ciáło y winá w krew/ naprzod wymyſlił [...] Innocentius trzeći Papieſz KrowObr 197, 123v, 124v; BielKron 236; RejPos 89v; RejPosWiecz2 95; RejPosWiecz3 97; KuczbKat 165, 175; WujJud 71v,174 marg, 174v, 175 [2 r.], 175v (10); WujJudConf 174; CzechRozm 262 [2 r.]; Záſie chleb y wino w ciáło y krew [... ] Iezuſa Chryſtuſa niepokalánym poświącenim przemieniwſzy: wſtąpił ná kázálnicę SkarŻyw 511, 511 marg; ReszPrz 58 [3 r.]; WujNT 115 [3 r.], 116, 180 marg, 281, 297 (14); SkarKaz 243b [2 r.].
Zwroty: »chleb i wino (kielich pański) brać« [szyk zmienny] (4): RejPosWiecz2 95v; ieſliże ſámi wierni Kryſtuſá prziymuią cżyli wſzyſcy bez żadney roznice/ ktorzy iedno on Chleb y Kielich Páńſki biorą. WujJudConf 260v, 249v; iuż onego chlebá y winá nie bierzemy tym vmyſłem y ku temu końcowi/ áby ſie głod y prágnieńie od żołądká zágnáło CzechRozm 261v.

peryfr. »być uczestnikiem iednego chleba« = być chrześcijaninem (1): Abowiemći wiele nas ieſt iednym chlebem/ y iednym ćiáłem/ gdyż wſzyſcy iednego chleba ieſteſmy vcżeſtniki [omnes de uno pane participamus]. BibRadz 1.Cor 10/17.

»chleb, z chleba jeść« [szyk zmienny] (10 : 8): Ilekolwiek kroć będziećie ieśc chleb ten/ y ſkielichá thego pic/ ſmierć Páńſką opowiedáć będziecie KrowObr 48, 202 [2 r.], 202v [2 r.], 205v; RejPos 88; Niechayże ſie tedy doſwiádcży cżłowiek/ á ták s tego chlebá niechay ie RejPosWiecz2 95, 95v; RejPosWiecz3 96 [2 r.]; BiałKat 271, 218v, 318v; WujNT 1.Cor 11/26, 27, 28, s. 607.

»łamać (a. rozłamować) chleb; łamanie chleba; łamany chleb« [szyk zmienny] (10; 23; 1): Y onij pocżęli ijm wypowiedatz tzo ſie dziálo s nijmi na drodze/ a iako poznali go w lámaniu chleba. OpecŻyw 168; PatKaz III 137; TarDuch C8; KromRozm II v; Chleb Wemſzy ná thrzy tzęśći rozłámowáć KrowObr 197; Leop Act 2/42, 46; BibRadz Luc 24/35; RejPos 111v; BiałKat 268v [2 r.]; Lamániem chlebá zwáli ſtárzy ſtoł Páńſki/ ábo wiecżerzą Páńſką. RejPosWstaw [1434], 143v, [1432] [2 r.]; CzechRozm 236v, 261v, 263, 266 [2 r.], 267v; SkarŻyw A5; Nie zápominay y tego/ że zá Apoſtolſkich cżáſow/ trwano (przez cżęſte vżywánie) ná łamániu chlebá. to ieſt [...] ſzáfowániu tego to Sákrámentu albo Eucháryſtyey. LatHar 252; Iáko y ono wſzytko co ſię dzieie przy ofierze Mſzey S. zową Lamániem chlebá. WujNT 453, 294, Luc 14/35, s. 297, Act 2/42, s. [405] (11).

»pożywać chleba« [szyk zmienny] (23): A tako pożywali onégo chleba/ ij pily z onégo kielicha wſſytcy OpecŻyw 93v; SeklKat X4v; RejPos 88v; RejPosWiecz2 91, 95, 96 [2 r.]; RejPosWiecz3 97, 99; BiałKat 276; KuczbKat 170; WujJud 249, 259; WujJudConf 259; CzechRozm 262v, 268; SkarJedn A2v; SkarŻyw 26; WujNT Ioann 6/51, 58, s. 332, 607; SkarKazSej 672b.

»używać chleba, z chleba; używanie, używający chleba« [szyk zmienny] (2 : 1; 1 : 1): BiałKat 316; CzechRozm 261v; KarnNap D3v; Gdyż vżywáiący tego chlebá/ oto ma żywot wieczny. WujNT 332, 1.Cor 10/17.

Wyrażenia: »chleb anjelski« [szyk 4 : 3] (7): BiałKat 288; GrabowSet I2v; ábym ten Anyelſki chleb/ Krolá nád krolmi [...] mógł przyiąć/ iáko potrzebá zbáwieniu duſze moiey. LatHar 208, 253, 382; WysKaz 25; á sſtał ſię z niego inny niebieſki Anyelſki chleb/ ktory ieſt ćiáło iego. SkarKaz 159b.

»istność chleba« [szyk 11 : 1] (12): KuczbKat 165, 175 [2 r.]; Bo ſie wſzyſtká iſtność chlebá mocą ſłowá Bożego/ á poſtánowienia Chriſtuſowego/ odmienia w iſtność ćiáłá. WujJud 164v, 26v, 176v, 263 [2 r.]; WujJudConf 250v; SkarŻyw 91, 337; WujNT 604.

»pod kształtem chleba« (2): PatKaz II 38v; Y przetoż ſię żaden niechay nie dziwuie/ że ieſt pod kſztałtem ábo oſobą chlebá w naświętſzym Sákrámenćie. WujNT 186.

»kwaśny (a. kwaszony) chleb« [szyk 4 : 3] (7): Myſmy około vżywánya chlebá kwáſſonego ku ćyáłu bożemu [...] odſtąmpili. KromRozm III L4v; KrowObr 122v, 197v; iſz ták wprzáſnym iáko w kwáśnym chlebie/ poświęcony Sákráment przenaświętſzy być może SkarJedn 274, 244, 247, 272.

»chleb nadistotny« (2): Ktory przeto názwan ieſt chlebem Nádiſtotnym/ iż przewyżſza wſzytkie iſtności/ y wſzytko ſtworzenie. WujNT 27, 26.

»chleb niebieski« [szyk 4 : 3] (7): Leop Ioann 6 arg; RejPos 82; LatHar 214; Pan czyni wielką rozność miedzy mánną/ á miedzy tym chlebem niebieſkim. WujNT 330, 325; SkarKaz 159b, 161b.

»osoba chleba« [w tym: pod osobą (84), w osobie (2)] [szyk 93 : 1] (94): PatKaz II 38v, 39v [2 r.]; WróbŻołt 117, 118; KromRozm I K4; Abowiem oſobá chlebá/ ciáło vmárłe ná krzyżu rozmáićie zbite známionuie KrowObr 200v, 205v; BielKron 203v [2 r.], 206v; RejPos 67v, 82; To ieſt ciáło moié/ o ktorym ia wam iáſnie powiádam: ábyście ié pod oſobą chlebá bráli BiałKat 301, 288v, 313v, 348v, 361; KuczbKat 180; RejZwierc 196v; WujJud 33, 71v [2 r.], 150 [2 r.], 164v, 171v [2 r.] (22); BiałKaz B2v; SkarJedn 345; SkarŻyw 28, 165, 168 [2 r.], 203, 278, 284 [2 r.], 337; ReszPrz 17, 40 [2 r.], 58; WerGośc 259; LatHar 194; Stąd widzimy/ że przyimowánie S. Sákrámentu pod iedną oſobą chlebá/ doſyc ieſt ku zbáwieniu y ku żywotowi wiecznemu. WujNT 332, 60, 115, 116, 147, 186 (21); SkarKaz 156b [2 r.], 157a, b [3 r.], 158a, 160a (14).

»chleb pański« (1): Nie pożywáią ciáłá Páná Kryſtuſowego/ ále tylko chlebá Páńſkiego: nie ſámego Páná/ ále tylko ſwiątośći RejPosWiecz2 95.

»przasny chleb« [szyk 18 : 6] (24): OpecŻyw 93; KromRozm II x3v; Chleb przaſny y Opłatki Papieſz wymyſlił. KrowObr 122v marg, 122v, 197v, Rrv, Ttv; BielKron 149 marg, 472v; Iż w przáſnym służą Rzymiánie/ to ieſt iż chlebá przáſnego do ſpráwowánia Sakrámentu ciáłá Bożego vżywáią. SkarJedn 232, A*, 241, 244, 247 marg, 272 (9); SkarŻyw 337 [2 r.], 456 [4 r.].

»pod przykrycim chleba« (1): thák wierzyć maſz: że pod przykryćim chlebá ónego/ który widźiſz/ niewidomie/ ſzczyrą wiárą á nie wątpliwą maſz wierzyć BiałKat 276.

»sakrament chleba« (4): Niektorzy chcąc nágrodzić kielich dáią ludziom zmatzány Sákráment chlebá w kielichu KrowObr 207v; RejZwierc 197; LatHar 194; WujNT 765.

»chleb stołu pańskiego« (1): Ieſzcże y te gánimy/ ktorzy Sákrámentom Boſką pokłonę wyrządzáią/ á chleb święty ſtołu Páńſkiego zá Kryſtuſá chwalić roſkázuią. WujJudConf 176.

»świątość chleba i wina« (2): otoć zoſtáwił drugą ſwiątość ácż dziwnemi táiernnicámi zákrytą/ pod oſobą chlebá y winá/ ciáłá y krwie ſwoiey. (marg) Swiątość chlebá y winá. (–) RejZwierc 196v, Bbb2v.

»chleb święty« (5): wydzαcyα wtim chlyebye naſwyαtſſim yakoś bil wżiwocye dzyewycżim nacziſtſſim BierRaj 20; RejAp 58v; WujJud 176; WujJudConf 176; LatHar 194.

»chleb wieczerzy Pańskiej« (5): RejPos 82; RejPosWiecz2 95v; iż winni ſą ći Ciáłá Páńſkiego/ ktorzy niegodnie pożywáią chlebá Wiecżerzy Páńſkiey. WujJudConf 259; CzechRozm 261, 261v.

»pod wyobrażenim chleba« (1): Bierzcie ij pożywáycie/ bo to ieſt cialo moie/ ktoré pod wyobrażenim chleba widzicie OpecŻyw 93.

Szeregi: »chleb, (a, ani, i) kielich (pański)« (18): Podnoſzenie chlebá y kielichá wymyſlił y poſthánowił Honoryus trzeći KrowObr 197, 207v; RejPosWiecz3 96 marg, 96v [3 r.], 97 [4 r.], 97v, 99 [2 r.]; BiałKat 271; WujJudConf 260v; WujNT 155, 603, 604.

»chleb i napoj żywota wiecznego« (1): kiedy chléb y napóy żywotá wiecznégo ieść y pić będźieſz: pámiętay że pożywaſz Ciáłá y Krwie Páná twoiégo BiałKat 278v.

»opłatek abo chleb« (1): Y kuśiliſmy ſię raz o to/ ieśliby mogłá opłátek ábo chleb niepoświęcony/ ktory do ołtarzá noſzą/ przyiąć y ſtrawić SkarŻyw 583.

»chleb i (a, ani) wino« [w tym: osoba chleba i wina (46)] [szyk 200 : 1] (201): WróbŻołt 117, 118; SeklKat Y2 [2 r.] Y2v; KromRozm I G3 [3 r.], K4; Kryſtus dawáiąc widome znáki/ chleb y wino/ oddał theſz nam ćiáło y krew ſwoię/ odpuſztzenie grzechow/ łáſkę ſwoię/ y żywoth wietzny KrowObr 47v, 46, 119, 123v, 124v [2 r.], 181 (14); OrzList d3; BibRadz I 336b marg; RejAp I6v [2 r.], 17 marg, Ff2; RejPos 32, 67v, 82, 86v marg, 87v [2 r.] (13); RejPosWiecz2 95v [5 r.]; RejPosWiecz3 96 [6 r.] 96v [5 r.], 97 [3 r.], 97v [3 r.], 99; Widźiſz tedy z chlébá y z winá ofiárę w Kośćiele chrześćiáńſkim/ od Apoſtołów podáną BiałKat 351, 271 [2 r.], 273v, 291, 315v, 316, 348v, 361; KuczbKat 165 [5 r.], 170, 175 [3 r.], 180 [2 r.]; RejZwierc 196v [2 r.], 197 [3 r.], Bbb2v; WujJud 71v, 150 [2 r.], 162, 163v [3 r.], 164 [3 r.] (32); WujJudConf 71v, 163, 163v, 164 [2 r.], 180 (11); BiałKaz B2v; CzechRozm 261 [2 r.], 261v [4 r.], 262 [3 r.], 262v [7 r.], 264v (21); Iſz w ofiárze táiemnic ktore przy Mſzy Pánu ofiáruią/ Chleb tylo á Wino z wodą mieſzáne/ ná ofiárę kłáść ſię ma. SkarJedn 317; SkarŻyw 28, 91, 278 [2 r.], 284 [3 r.], 511; CzechEp 193 [3 r.]; iż tenże Pan Chryſtus nie roźdźielnie/ ále cále y zupełno/ ieſt oſobliwie pod káżdą oſobą/ ták chlebá iáko winá. ReszPrz 59, 17, 40, 46, 58 [2 r.]; WerGośc 259; LatHar 92 marg, 195; WujNT 115 [3 r.], 116 [2 r.], 319, 332, 333 (11); SkarKaz 156b [3 r.], 157a [7 r.], 158b, 243a [2 r.], 244b.

Przen: Chrystus (28): Ogniu niezgáſzony/ miłośći gorąca/ Słodki Chryſte IEzu/ dobroći płynąca/ Chlebie / co wſzech żywiſz/ [... ] Oświeć mnie GrabowSet O3v, L2v, O4.
Wyrażenia: »chleb anjelski« (2): BierRaj 20; chlebie Anyelſki/ kochánie ſerdeczne/ krolu y oblubieńcze twey mátki. Witay Pánie IEzu Chryſte LatHar 221.

»chleb boży« = panis vitae PolAnt; panis Dei Vulg (3): Chleb Boży ieſt ktory z Niebá s ſtąpił y dáie żywot światu GrzegŚm L5 [idem] BudNT Ioann 6/33; WujNT Ioann 6/33.

»chleb niebieski, z nieba« = panis de caelo PolAnt [szyk 3 : 1] (2 : 2): Sam to Pan dowodnie pokázuie v Ianá S. vj. káp. gdźie ſie chlebem niebieſkim miánuie WujJudConf 99v; BudNT Ioann 6/32; CzechEp 189; LatHar 209.

»święty chleb« (1): Swięty chlebie/ żywy/ ślicżny/ cżyſty ktemu/ Coś z niebá zſzedł/ [...] Wnidź w me ſerce GrabowSet O3v.

»chleb żywota« = panis vitae Vulg (6): GrzegŚm 5; BudNT Ioann 6/35; On [Józef] zbożá ludziom/ na świeckiego głodu vwiárowánie dochował: á ten chleb żywotá wiecżnego świátu wſzytkiemu wychował. SkarŻyw 245; WujNT 325, Ioann 6/35, 48.

»chleb żywy« = panis vivus Vulg [szyk 10 : 1] (11): BierRaj 20; Iam ieſt chleb żywy com z niebá sſtąpił. RejAp 28, 28; RejPos 82; GrabowSet O3v; PAſterzu dobry/ chlebie żywy/ o Pánie Iezu/ rácż ſię zmiłowáć nád námi. LatHar 98, 221, 386; WujNT Ioann 6/41, 51, s. 27.

c. Używany przy koronacji (6): wyſzli naprzod z káplice cżterzey pánowie cżelni dwa nieśli po bochnie chlebá/ ieden był pozłoćiſthy/ á drugi poſrebrzony BielKron 329, 329, 329v, 330; Krol ſzedł ku ołtarzowi z ofiárą gotową. S chlebem z winem/ ná ołtarz dawał po iednemu StryjWjaz C3, 02.
d. Suchary; buccelatum Calep (14): Zánieſli mu ſtácyie/ cżyniąc pokoy ſobie. Figi/ cukry/ rozynki/ przytym ſuche chleby/ On iedno chleb kazał wziąc RejZwierz 38v; BielSjem 34.
Wyrażenia: »dwakroć pieczony chleb« (1): Panis nauticus, Dwá kroć pieczony chléb. Mącz 275d.

»łodzienny, żeglarski chleb« (1 : 1): Murm 157; Nauticus panis, Lodzienny chlieb. Mącz 242c.

»suchy (a. suszony) chleb« [szyk 4 : 1] (5): RejZwierz 9v, 38v; S kuchniey Ceſárſkiey biorą zá pieniądze ſtráwę komu trzebá/ gdzieby cżego nie doſtháło/ máią doſyc ſuchych chlebow/ ſerow/ mięſá BielSpr 53v; Iam ſwé rzeczy odpráwił/ co było potrzebá/ Tylkom ieſcze zápomniał ſuſzonégo chlebá. WyprPl B2v; KmitaSpit A2v.

»wojenny chleb« [szyk 3 : 1] (4): Panis militaris Heerbrot. Woyenny chleb Murm 158; Mymer1 41; BartBydg 106b; Buccelatum ‒ Chleb woienni dwa razi pieczony. Calep 141a.

2. Pożywienie, jedzenie; alimentum, cibus, esca, panis Vulg (370): BierEz N4; y dał ym dzyeſięc oſlow iż na nie wżyęly bogacztw z Eiptu y tyle oſlyc ktore by noſiły pſſenicę y chleb wdrodze HistJóz E, E2v; WróbŻołt 52/5; RejPs 115; RejJóz L; SeklKat S3v; MurzHist 14v; Nie burſuy z zazdrośćiwym choć ſie ſam przymawa/ [...] Wſzákże go nákarḿ chlebá ieſli cie oń prośi BielKom C2, D6v, G3; LubPs D2, K2, X5v, Y, dd2v, ff, hh2; KrowObr 149v, 207, 214v [2 r.]; Nędznieyſzemu nie żáłuy nigdy chlebá ſwego RejWiz 191, 18, 18v; Leop 4.Reg 4 arg, 4.Esdr 15/58, Tob 4/18, Ps 131/15, Eccli 34/26 (10); RejFig Cc8; Ieſliby dał łáknącemu chlebá ſwego/ á nágiego przykryłby odźieniem. BibRadz Ez 18/16, Ruth 1/6, Ps 132/15, Ier 11/18, Ez 14/13, 18/7 (10); OrzRozm N4 [3 r.]; BielKron 2v, 16v, 17v, 31 [2 r.], 40v (11); tho muśi być nicz dobrego/ á ſnadź niethelko miłośći nie godzien/ ále áni chlebá/ kthorym ſie karmi GórnDworz Cc7v; RejPos A2v, 71v, 73v, 144, 159v, 280; BielSat D4v; RejZwierc 140, 235v; Potym vmył oblicze ſwoie/ y wyſzedł/ y zátrzymał ſię y rzekł: kłádzćie chleb. BudBib Gen 43/32; zmocnił ſię głod w mieśćie/ że nie było chlebá [alimenta] ludowi (oney) ziemie. BudBib Ier 52/6; Nie będą offiárowáć Iehowie winá/ áni mu słodnąć będą offiary iych/ iáko chleb płácżących [panis lugentium] (będzie) v nich/ wſzytcy ktorzy iy będą ieść zmáżą ſię BudBib Os 9/4, Gen 28/20, Iudic 19/19, 3.Reg 11/18, Iob 22/7, Ps 135/25 (16); iáko mnodzy naiemnicy oycá mego obfituią chlebámi BudNT Luc 15/17, 2.Cor 9/10; PaprPan Z4v; ModrzBaz 52v, 53 [2 r.]; Kośći/ iáko głownia/ moie wygorzáły. Ná chléb nie pomyślę: á téż ſerce moie Vſchło KochPs 151, 212; SkarŻyw 52, 335, 336, 349 [2 r.], 458 [3 r.] (15); á hoynośćią ſtan ſwoy zdobiąc práwie wſzyſtkę Sláchtę Zawiliyſką chlebem był zhołdował/ iż ſie przy nim iedząc y pijąc wſzyſcy báwili/ [...] á zá chlebem Ludzie idą. StryjKron 355; MIlczyćie w obiad/ móy Pánie Konraćie/ Czy tylko ná chléb gębę ſwą chowaćie? KochFr 12; KochMarsz 154; KochSob 57; Wielki by czás nákręćić/ Aſtrologu/ niebá/ Bo dobrym będźie duſzno pochwili przez chlebá. PudłFr 8; ArtKanc M15v, T11; BielRozm 11, 27, 32; GórnRozm A4v; A Pan wielki muśi mieć záwżdy zbytnie ſługi/ na wiele chlebá. GostGosp 2, 16, 30; GrabowSet Gv; LatHar 6, 186, 201, 505; Iać dla wabnych Kruſzcow/ y biedney Mámmony/ Bądź dla chlebá/ bądź też z inſzey ſtrony/ Pocżćiwośći nie z háńbię RybGęśli B3v, B4; WujNT Matth 15/26, Mar 6/8, 7/27, Luc 9/3, s. 604, 2.Cor 9/10; WysKaz 8; Láknącym dał ſyt chlebá SiebRozmyśl F4; PowodPr 72; widźiſz iż bliźni twoy potrzebuie chlebá/ ſukniey/ pieniędzy/ rády y pomocy twoiey: day mu SkarKaz 279a; CzahTr L4; Káżdy w gránicách oycżyzny ſwey chlebá Może doſtáwác ile mu potrzebá. KlonFlis Cv, C3, D3; KlonWor ded **3, **3v, s. 45, 47 [2 r ].
Przysłowia: Kto cudzemu pſu chlebá dawa żadney zapłáty nie vznawa. March1 A4 [idem] March3 V3.

że iáko ono zdawná poſpolićie mowiono/ W iedneyći ręce chleb podáią/ drugą kámieniem ſię na cię zámierzáią LatHar +4v.

Sine Cerere et Baccho friget Venus, Króm pywá y chlebá nie ſtroyi fyrleyow bábá. Mącz 137a, 271b.

Piſano ieſt/ ijż nieſamym telko chlebem żywie cżlowiek/ ale ij ſlowem ktoré pochodzi z vſt bożych. OpecŻyw 37v; MurzNT Luc 4/4, s. 168v; Leop Luc 4/4; RejPos 63v, 69v; BudBib Deut 8/3; SkarŻyw 50; ArtKanc T12; WujNT Matth 4/4, Luc 4/4 [ogółem 11 r.].

Fraza: »szkoda. [komu] chleba« = nie jest wart chleba, nie jest wart nic [szyk zmienny] (6): BierEz A4; Kiedy widzę pokorę/ á cżegoż mi trzebá/ A kto ſie mśći nád tákim/ ſzkodá mu y chlebá. RejZwierz 30v, 72v, 77v, 109v; PudłFr 60.
Zwroty: »darmo, prozno chleb jeść, pożywać itp.« [szyk zmienny] (8): SeklKat X3v; Pan Kryſtus vſtáwitznie kazał y vtzył/ A Wikárij iego/ prożnuie/ y dármo chleb ie? KrowObr 11, 36v, 140; Ale iako to prawdá/ ták by tego trzebá/ Abyſmy tu nie dármo vżywáli chlebá. Prot C3; Wyżeńmyſz tę ſzáráńcżą/ bo prozno chleb iedzą/ Nie nie robią/ ni rádzą/ á w pokoiu śiedzą. BielSjem 25; WujNT Thess 3/8, s. 712.

»chleba (nie) dosta(wa)ć« (4): a wſfakoż wżdy cżęſto ſie ijm przydáwalo ijż ijm chleba niedoſtáwalo. OpecŻyw 29v; BielSat D4v; Wiele ich ieſt co im chlebá ledwie do pułrocża doſtawa [panis in medium annum sufficit] ModrzBaz 124; BielRozm 32.

»łamać chleb« (3): Ani (chlebá) łámáć [non frangent panem Vulg] dla nich przy płácżu (będą)/ poćieſzáiąc kogo przy martwym BudBib Ier 16/7; WujNT Act 2/46, s. 419.

»mieć chleb; mieć dosyć (a. dostatek), spotrzebę (a. ile trzeba) chleba« = abundare pane PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (4; 4 : 2): Nędzny człowiek chlebá niemiał/ wſſak że ſobye pſá nábywał. March1 A4v [idem] March3 V5v; Bo mi tey praczey nietrzeba Bo też iuż mam doſyć chlieba. RejKup e4; MurzNT Luc 15/17; BudBib 2.Reg 9/10; WerGośc 222; KTó ma ſwégo chlebá Ilé człeku trzebá/ Może nic niedbáć o wielkié dochody KochPieś 5; Kto tráfi w to/ á Bog mu błogoſłáwi z niebá/ Ten może mieć ſpotrzebę y złotá y chlebá. GostGospGroch kt; WujNT Luc 15/17; CzahTr D4.

»najeść się (a. najadać się) chleba« [szyk zmienny] (7): Ktory ſpráwuię źiemię ſwoię/ ná gie ſie chlebá [satiabitur panibus] Leop Prov 28/19, Ier 44/17; Mącz 403a; BudBib Prov 20/13; KochPieś 36; GostGospSieb +3; Pogáńſtwu náymowáliſmy ſie ná zaćiąg/ żebyſmy ſie iedno chlebá náiedli. PowodPr 10.

»prosić, przyzwać na (swoj) chleb« [szyk zmienny] (2 : 1): y mniemaiąc áby byli gośćie/ proſił ich pilnie ná ſwoy chleb SkarŻyw 285; przyzwać kazáł Moyżeſzá ná chleb. SkarŻyw 479; WerGośc 269.

»prosić chleba, o chleb« = petere panem PolAnt [szyk zmienny] (2 : 1): SeklKat S3v; BudBib Thren 4/4; pierwey mátkę poznáć/ toſz dopiero chlebá z iey reku prośić potrzebá. SkarJedn 7.

»ułomić (a. ułam(ow)ać) [komu] chleba« [szyk zmienny] (8): SeklKat I4v; KrowObr 62v; A niebędą vłámować między niemi płácżącemu chlebá [non frangent inter eos lugenti pαnem] ku poćieſſeniu nád vmárłym Leop Ier 16/7; będzyeſz też nędznieyſzym vłámował chlebá twoiego. RejPos 171v, 83, 211; RejZwierc 140v, 190.

»(z)jeść (a. jadać) chleb; pożywać (a. używać), pożywanie chleba« [szyk zmienny] (43; 25 : 1): Y ći chleb iedzą/ co domu niewiedzą. BierEz Ov; HistJóz A2v, D; RejKup k2; MurzNT Mar 7/2, 5; LubPs X3v [2 r.]; KrowObr 225, 226v; Y prźyſſlo [!] święto nowego Mieſiącá/ thedy ſiadł Krol áby iadł chleb. Leop 1.Reg 20/24, Ex 2/20, 3.Reg 13/8, 9, 15, 16 (14); A poczniećie vżywáć chlebá oney źiemie/ tedy z niego maćie oddáć ofiárę Pánu. BibRadz Num 15/19, Gen 3/19, Ps 102/5, Am 7/12, 2.Thess 3/12; BielKron 2, 28v, 45, 81v, 97v; HistRzym 106; Y Przytráfiło ſie że wſzedł Pan w dom niekthorego kſiążęciá Fárizáyſkiego w dzyeń ſobothni/ ku pożywániu chlebá RejPos 224v, 71, 71v, 81, 347v; GrzegŚm 1; A Mefiboſzet ſyn páná twego będzie ieść záwżdy chleb [comedes panem] v ſtołu mego. BudBib 2.Reg 9/7, Gen 43/32, Ex 2/20, Deut 8/9, Ps 68/7, Ier 41/1; BudNT Luc 14/1; CzechRozm 196; Pan Bog ták ná pocżątku ſwiátá poſtánowił/ áby wſzytcy chleb iedli wpoćie cżołá ſwego [vescantur pane cum sudore vultus sui] ModrzBaz 37, 13, 52v, 83; ábo wdomv práwego oycá vżywa ſynowſkiego chlebá/ ábo w głodney ſtronie v kmiećia plewámi ſię karmi. SkarJedn 38; SkarŻyw 262; StryjKron 320 marg; WerKaz 291; PudłFr 43; GórnTroas 56; Pośiecżony ieſtem iáko śiáno/ y wyſchło ſerce moię: iżem zápomniał pożywáć chlebá mego. LatHar 166; KołakSzczęśl B; ábowiem nie vmywáią ręku ſwych gdy chleb iedzą [panem manducant]. (marg) biorą pokarm. (‒) WujNT Matth 15/2, Mar 3/20, 7/2, 5, Luc 14/1, Thess 3/12; WysKaz 24; SkarKaz 387a.

Wyrażenia: »chleb anjelski« = manna (1): Y zebrał płodné chmury/ y otworzył niebá/ Y ſpuśćił im doſtátek niebieſkiégo chlebá. Chléb Anjelſki człowiek iadł KochPs 116.

»z gębę chleba« (3): Alem Bogá prośił o to/ Bych żyiąc miał z gębę chlebá/ Po śmierći nieminął Niebá RybGęśli B2v, C2; PaxLiz D.

»kęs chleba« (6): RejKup 13; Emergere e mendicitate, Wybrnąć z żebrániny/ Doskrobáć ſie kęſá chlébá. Mącz 218c; á on gdzye przydzye tu zye kęs chlebá cżáſem v żydow/ cżáſem v pogánow. RejPos 301, 68, 163, 219v.

»nasycenie chleba« (2): Tá byłá złość Sodomſka: hárdość/ náſycenie chlebá/ y doſtátek/ y prożnowánie SkarKazSej 705a, 675a.

»chleb niebieski, z nieba« = manna; panis de caelo PolAnt, Vulg [szyk 10 : 1] (6 : 5): chleb niebieſki w obfitoſći zobłokow pádał przed namioty ich. RejPs 155v; LubPs R6v, Yv; iako ieſt nápiſano/ chleb z nieba dał im ieść. BudNT Ioann 6/31 [przekład tego samego tekstu WujNT], 32; KochPs 116; CzechEp 189; ArtKanc L; LatHar 382; WujNT Ioann 6/31, 32.

»chleb powszedni« — panis cotidianus (quotidianus), panis supersubstantialis PolAnt, Vulg [w tym w moditwieOjcze naszi parafrazach (18)] [szyk 24 : 7] (31): Chleba naſzego powſzedniego dai nam dzis SeklKat C, S3, S3v; GliczKsiąż G7v; KrowObr 149v; Leop Luc 11/3; BibRadz Matth 6/11, Luc 11/3; BielKron 438; Owo iáko baczę/ doſyć tobie Okſza Oycowſka/ á Trąbá Máćierzynſka/ á ktemu Chléb powſzedni/ z Paćierzem domowym: á iż o náſze Tytuły y Iurgelty nie nie dbaſz. OrzQuin H; BiałKat 208v; KuczbKat 405 [2 r.], 410 [3 r.]; Abowiem iedne były o rzecżách źiemſkich y docżeśnych/ iáko o źiemię Chánáán/ o zwyćięſtwo nád nieprzyiaćioły/ iákie y dźiś mamy/ o chleb powſzedni/ y wſzyſtki potrzeby ćiáłu należące. WujJudConf 79; ArtKanc M17, M19, N2, T10v, T12; LatHar 2, 5, 252, 254; WujNT Matth 6/11, s. 26 [3 r.], Luc 11/3.

Szeregi: »jeść chleb i obiadwać« (1): bowýem ſlyſzeli iż tam mýeli ieſć chleb y obyadwać HistJóz D.

»żywność albo chleb« (1): Y widźim iáko ſie rozżarzyły chęći á prágnienia máiętnośći/ ták/ że choć żywotá y drogi przed ſobą máło máią/ żywnośći álbo chlebá názbyt ſzukáiąc/ ledwie ſie cżáſem w Indyach á w świátach nowych zoſtawáią. GostGospSieb +2v.

W przen (27): Dokądże będzieſz nas karmił chlebem złeż WróbŻołt 79/6; RejRozpr F3v; doſyć ci mám i nazbyt/ ku tego ciała pożywięniu/ ale cię proſzę o chléb łaſki twoiéi MurzHist I4v; BielKom B6v; Leop Eccli 34/25, Os 9/4; BibRadz Is 30/20; á ták żywot ſwoy rządzi że będzie miał chleb to ieſt kroleſtwo niebieſkie HistRzym 98; BudBib Eccli 15/3, Prov 20/17; KochPs 121; SkarŻyw 291; CzechEp 124, 416; KochFr 31; ArtKanc I16, M14v; GrabowSet N3v; LatHar 301; Chriſtus nie ſam przez ſię ále przez Apoſtoły y ich namieſtniki lud ſwoy karmi chlebem ſłowá ſwego y ś. Sákrámentow. WujNT 64; SkarKaz 551b.
Zwrot: »jeść chleb; pożywać chleba« = manducare panem Vulg (3; 1): KromRozm II o4; Leop Luc 14/15; O błogoſłáwionyż to cżłowiek/ ktory będźie pożywał chlebá w kroleſtwie niebieſkim. LatHar 52; Błogoſłáwiony ktory będźie iadł (marg) ie. K. (‒) chleb (marg) obiad. G. (‒) w kroleſtwie Bożym. WujNT Luc 14/15 [idem KromRozm II o4, Leop].
Wyrażenie: »chleb powszedni« (1): poſty gęſtymi y wielkimi trapił cżłonki ſwoie: á modlitwá/ byłá mu chlebem powſzednim/ wktorey ſię vſtáwicżnie zá ſwe y ludzkie grzechy/ Pánu Bogu ſkruſzonym ſercem korzył. SkarŻyw 353.
Szereg: »potrawa i chleb« (1): PIſmo święte zowie kośćioł Boży domem/ á ſłowo Boże zowie potráwą y chlebem/ ktorym ſię domownicy iednego goſpodarzá karmią. SkarJedn 6.
3. Środki utrzymania, sposób do życia, dobry byt, majątek, praca, sposób zarobkowania (131): RejRozpr D; Pokázuye mu też co by myał ná ſwyecye cżynić/ yáko á ktorym ſpoſobem chlebá/ pożywyenya/ á wychowánya myałby ſſukáć á ſobye gotowáć. GliczKsiąż N5; RejZwierz 100v; więźieniam dla ćiebie ćierpiał/ [...] ſwym właſnym chlebem niemáiąc drugdy pomocy od ćiebie żadney/ ſtrzegłem wſzytkiey kráiny Ruſkiey OrzRozm R4, H3v; Y was wielé z tąd naprzód dobré mienié máią. Aleśćie ten chléb ſobie teraz ohydźili/ A ná Skárby Korony ráczéy ſye rzućili. KochZg A4v; Prot B2; RejPos 23v; ábyſmy to rozumieli przez Chleb/ na cżymbyſmy doſyć mieli [...]. Bo widźimy iż Elizeus vżywał tego ſpoſobu mowienia/ kiedy vpominał Krolá áby Zołnierzom Aſirijſkim dodał chlebá: ktorym byłá daná karmi wielka obfitość. KuczbKat 406; ábo tu gdzie wyrabiaymy chlebá/ v iákiego wieśniaká SkarŻyw 356, 346 marg, 412, 413; KochMRot B; WerKaz 299; GórnRozm H2; PaprUp Cv; ActReg 23; To Krol kto Pan w miernym chlebie/ Pompy kłádźie niżey ſiebie RybGęśli C3; CzahTr H4; Nie przeſtánie ná twoim/ áż przeda y ćiebie/ Iák Iudaſz wytucżony ná Miſtrzowſkim chlebie. KlonWor 28, **.
Przysłowia: Ano thák poſpolicie bywa/ kiedy nawięcey chlebá nárobiemy/ áliśći zębow nie będzie. RejZwierc 65v.

Kto we żniwá pátrzy chłodu Náćierpi ſie źimie głodu: A kto ſie nie chroni znoiu/ Pożywie chlebá w pokoiu. BierEz Mv.

by był chleb nie rozbodł/ á do rebelliey y niezgody [...] nie przywiodł. GostGospSieb +4.

v wdowy chleb gotowy GliczKsiąż P5.

Zwroty: »być na chlebie« (1): DAwnośćie ná tym Chlebie/ á przećię niewiećie/ Iák drozde w brzuchu ieżdząc/ vćiſzyć możećie. PaxLiz E3v.

»chować na [czyim] chlebie; uchowany chlebem« [szyk zmienny] (2; 1): yakom ya nyechowal Czlowyeka nyesnayomego szczudzey szyemye (w) wszwoyem domu y naszwem Chlebe [...] thako my pomoszy Bog. ZapWar 1508 nr 2053; A ty będąc mym domowym/ Vchowány chlebem moim: Iżeś śię śmiał żdrády ważyć BierEz R4; SkarKaz 422b.

»chleb jeść« = utrzymywać się (2): Ręcżney roboty nieomieſzkáłá y zniey ſwoy chleb iádłá. SkarŻyw 581; PaprUp Cv.

»chleb [czyj] jeść (a. jadać); pożywać (a. używać) [czyjego] chleba« = być na czyim utrzymaniu [szyk zmienny] (9; 4): OpecŻyw 92v; WróbŻołt 40/10; LubPs L3; Leop 2.Reg 12/3; ktore przodki twe/ ći ludźie źli [...] chleb ich iedząc/ háńbią OrzList ev, e, e2; RejZwierz 46; BibRadz Ps 41/10; Ktorzy vżywáią chlebá [edunt panem Vulg] mego zle o mnie mowią BudBib Eccli 20/18; iż pierwey muśi then domownikiem goſpodárſkim zoſtáć/ kthory chlebá iego chce vſtáwicżnie pożywáć. SkarJedn 7; Aż y ten/ któregom ia ták był vmiłował [...]. W którymem miał nádźieię/ który chléb móy iadał/ Ten w rádźie nieprzyiaćiół moich iáwnie śiadał. KochPs 61; SkarŻyw 292.

»nabawić chleba« (2): A zwyćięſtwu nie licżby bez męſtwá potrzebá/ Ktore zdobi cżłowieká y nábáwi chlebá. CzahTr F3; KlonWor 57.

»nabywać chleba« [szyk zmienny] (15): Przy cżym kotuyą á náſmyewáyą ſie z literakow [...]/ że ſie nye náłożyli robić y chlebá nábywáć GliczKsiąż G7, H; RejWiz 51v [2 r.]; HistRzym [89]v; RejPos 71 marg, 71v [2 r.], 81v, 82v, 239v, 240, 326; á nie widziałem tego nigdziey/ áby był kiedy ſpráwiedliwy opuſzcżon/ álbo potomſtwo iego áby nábywáło chlebá ſwego. RejZwierc 174v; KlonKr A4v.

»chleba prosić (a. upraszać)« (4): BielŻyw 73; Dármo teſz maſz mowić niechay ſtoią/ wſzák chlebá nie proſzą/ y nikomu nic niewádzą? KrowObr 116; KochPs 86, 168.

»szukać, szukający chleba« = quaerere panem PolAnt [szyk zmienny] (7 : 1): Swiatcży prorok o twey łaſcze/ iż ty nigdy wiernemu Nie dopuſćiſz chleba ſzukać/ ni iego pokoleniu RejJóz C4; LubPs K2; RejZwierz 123v; RejPos 71, 126v; RejZwierc 40; BudBib Ps 36/25; A chceſzli ieść/ ſzukayże pługiem w roléy chlebá. KochDz 107.

»udać się na lekki chleb« (1): Vdał ſie ná lekki chleb y Doktorem zoſtał PaprPan [Hh]5.

»wydzierać z gęby chleb« = panem ex faucibus eripere, ex ore cibum rapere Modrz [szyk zmienny] (2): A cżemuż ty tedy ludźiom chleb zgęby wydźieraſz? cżemu ie do vboſtwá przywodźiſz? ModrzBaz 99v, 48v.

»chleba nie zależeć« = dbać o swoje interesy (1): Lecż nie trzebá po nię ſłać/ boć tu wſkokiem bieży/ Znáć iż Pánná obrotna/ chlebá nie żáleży. PaxLiz C2.

»chleba zarobić« (1): Bo nie zawsze chłop nasz sobie chleba zarobi DiarDop 114.

»żebrać, żebrzący chleba; o żebranym chlebie« [szyk zmienny] (9 : 4; 2): Myć ſwoie dzieći vcżymy [...]Prace/ miáry/ áby miały/ Indzie chlebá nie żebráły.BierEz S2; SeklKat E3v, L4v; KrowObr 149; CzechRozm 231; KochPs 54; SkarŻyw 103, 462; ReszList 169; BielRozm 5; GostGospSieb +3; KołakSzczęśl B4; Vbodzy ſtáruſzkowie/ Lepiey ták być w niebie/ Vboſtwo mężnie ćierpiąc o żebránym chlebie KlonWor 44, 48.

Wyrażenia: »cudzy chleb« (7): In re aliena insolens, Ná cudzym chlebie ſobie roſpycha/ buyny á piſzny yeſt. Mącz 399a; RejZwierc [233]v; CzechEp 98; CiekPotr 54; Iemu być ná weſelu/ iemu ná pogrzebie: Iemu pierwey niż komu śieść ná cudzym chlebie. KlonWor 33, 56, 62.

»duchowny chleb« = sacerdotium Mącz, Modrz [szyk 12 : 4] (16): Myedzy duchowne nye nápądź tákyego/ áż by ſye w Rzymye odrodził/ ábowiem yeſliby go tám nye przecżynyono/ chlebaby duchownego doſtáć niemogł GliczKsiąż B5, O5; ſpuſtoſz/ zuboż Rycerſtwo ſwe/ iużechmy Duchowne chleby wyniſzczyli OrzRozm C4v, C4v [2 r.], O4; Sacerdotium, Duchowny chléb/ Kanonia/ duchowny dochód. Mącz 363c, 27a; OrzQuin G3v; ModrzBaz 6v [3 r.], 122; GostGospSieb +3; SarnStat 176; Drudzy bárzo ſyny miłuią/ gdy im iednáią z młodośći plebánije y chleb duchowny/ z ktorego ſámi pożytki biorą SkarKaz 421a.

»chleb kapłański« [szyk 1 : 1] (2): GórnDworz R4v; Doſtáłoby ſie téż było/ [...] Albo vrzędu iákiégo/ Albo chlebá kápłáńſkiégo KochMRot B3v.

»kościelny chleb« (1): á przedſie zá przysługą dworſką/ zá życżliwośćią y łáſką ludzką do Kośćielnego chlebá [in ecclesiam'] przyść táż kárność dopuſzcża. ModrzBaz 6v.

»chleb krolewski« [szyk 1 : 1] (2): Prot A3v; imienia ſynom przykupił. z Duchownego chlebá nic/ á máło z Krolewſkiego/ y to przed niewielą lat/ podpory máiąc. GostGospSieb +3.

»rycerski chleb« [szyk 3 : 1] (4): RejZwierz 60v; A ten Stániſław ociec tego tho Mikołáiá vdał ſie był ná Rycerſki chleb do zyeḿ Ruſkich/ thámże ſie z młodośći parał RejZwierc 273v; PaprPan I3v; niech doświádcży iego rády/ niech pozna iego ſpráwy/ ábo ná rycerſkiem chlebie/ ábo domá [aut militiae, aut domi]. ModrzBaz [41].

»zaduszny chleb« (3): Boby lepiey ſwych właſnych rąk prace/ y cżołá ſwoiego potu pożywáć: niż ſię ná záduſzny chleb: chytrze z nieopátrznych ludźi wyduſzony ſpuśćiwſzy: pod pokrywką zmyślonego nabożeńſtwá y długich modlitew [...] wdowie/ śieroćie y inſze domy wyżyráć CzechEp 65, 44, 98.

»żołnierski chleb« (2): RejZwierc 26v; Niekoſztowałżeś kiedy żołnierſkiégo chlebá? WyprPl A3.

Wyrażenie przyimkowe: »dla chleba« (3): Mącz 138b; rádził o ſobie y vmyſlił dla chleba iść do Egiptu SkarŻyw 283; GostGospSieb +2v.
4. Zboże; panis PolAnt (18): BibRadz Is 30/23; Permska Ziemiá albo Kráiná wielką ieſt/ [...] Chlebá w niey nie wiele dla mokrośći BielKron 434; RejPos 81v; BielSat G, G4v; Chleb wymináią ácż nie wiecżnie wyminániem wymináią go/ áni kołem wozowem tacżáią BudBib Is 28/28; BielSen 13, 18; Zelázá źiemięrzniącé na chléb poleruie GosłCast 9; My głodne Niemce po wodźie goniemy Z ſwym właſnym zbożem/ y cżęſto toniemy. Modląc ſię z Polſkim chlebem Angielcżykom/ Y zamorcżykom KlonFlis D3v, C2, D3v [3 r.], D4, D4v.
Fraza: »rodzi się chleb« = egreditur panis PolAnt [szyk zmienny] (2): BibRadz Iob 28/5; tylko kędy źiemiá tęga/ [...] na któréy ſye téż chléb bárzo nie rad rodźi. Strum N2.
5. bot. Lathyrus tuberosus L. (Rost); rodzaj ziela, gdula ziemna; cyclaminum Mącz; cyclaminus Calep (2):
Zestawienie: »chleb świni, świński« [szyk 1 :1] (1 :1): Cyclaminum, Herba, Ziele yeſt dwoyákie/ yedno poſpolicie bywa zwano. Panis porcinus, Swyński chleb Mącz 76a; Cyclaminus ‒ Chleb ſzwiny. Calep 282a.
6. bot. Ceratonia siliqua L. (Rost); rodaj drzewa (1):
Zestawienie: »świętego Jana chleb« (1): Ceratonia ‒ Swiętego iana chlieb. Calep 182a.
*** Bez wystarczającego kontekstu (7): SeklKat S3v; gdy s káżdego iednego ſłowá ſiedḿdzyeſiąt ſłow powſtáło/ to ieſt lehem chleb po Zydowſku/ każdy inácżey ſwoim ięzykiem miánował/ Syriani láhmá/ Grekowie arton/ Niemcy brot/ Słowacy chleb BielKron 7v; ábyſmy to rozumieli przez Chleb/ na cżymbyſmy doſyć mieli KuczbKat 405, 405 [3 r.].

Synonimy: 1. kołacz, placek; b. eucharystyja, hostyja; 2. jedzenie, pożywienie, żywność; 4. zboże.

Cſ CHLEBODARCA, [CHLEBODAWCA], CHLEBOJEDŹCA, CHLEBORODNY, PROŻNY CHLEB

HG