Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CHWYTAĆ

Następne hasło: CHWYTANIE »

CHWYTAĆ SIĘ (37) vb impf

chwytać się (86) chfytać się (1) SienLek.

sie (54), się (33).

Fleksja

indicativus
inf	chwytać się
praes
	sg	pl
1	chwytåm się	chwytåmy się
2	chwytåsz się	chwytåcie się
3	chwytå się	chwytają się

praet
	sg		pl
3	m	chwytåł się	m pers	chwytali się

fut
	sg		pl
1	m	będę się chwytåł	m pers	będziem się chwytać
2	m		m pers	chwytać się będziecie
3	m	będzie się chwytåł	m pers

imperativus
	sg
2	chwytåj się

conditionalis
	sg		pl
1	m	bym się chwytåł	m pers
2	n		subst	byście się chwytały
3	m	by się chwytåł	m pers	by się chwytali

inf chwytać się (15). ◊ praes 1 sg chwytåm się (2). ◊ 2 sg chwytåsz się (4). ◊ 3 sg chwytå się (17). ◊ 1 pl chwytåmy się (2). ◊ 2 pl chwytåcie się (2). ◊ 3 pl chwytają się (15). ◊ praet 3 sg m chwytåł się (1). ◊ 3 pl m pers chwytali się (1). ◊ fut 1 sg m będę się chwytåł (1). ◊ 3 sg m będzie się chwytåł (1). ◊ 1 pl m pers będziem się chwytać (1). ◊ 2 pl m pers chwytać się będziecie (1). ◊ imp 2 sg chwytåj się (5). ◊ con 1 sg m bym się chwytåł (1). ◊ 3 sg m by się chwytåł (2). ◊ 2 pl subst byście się chwytały (1). ◊ 3 pl m pers by się chwytali (1). ◊ part praes act chwytając się (14).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (XVII) – XVIII w.

Znaczenia

1. Ujmować, brać w rękę, przytrzymywać się, dotykać się (40)
- a. Pośpiesznie wykupywać, rozchwytywać (1)
2. Ogarniać, przyjmować się na czymś (o ogniu) (1)
3. Przyjmować za wytyczne postępowania, kierować się czymś, brać za wzór, powoływać się (46)

1. Ujmować, brać w rękę, przytrzymywać się, dotykać się; prensare Cn (40):

chwytać się czego (2): RejPos 135v; máſztow ſie álbo żaglow chwytháią RejZwierc 163v.

chwytać się za co (4): Więc ſie chodząc zá bok chwyta RejRozpr 12; BibRadz Ier 30/6. Cf »za mieszek się chwyć«.

Przysłowie: Wierę ná potym będzie skromnieyſze ręce miał/ nie będzie ſie chwytał gdzie nic nie położył. Mącz 447a.

Zwroty: »za mieszek się chwytać« = płacić, wydawać pieniądze (2): Iedno iáko oná chce zá mieſzek śię chwytay. BielSat B4v [idem] BielRozm 14.

»rękoma się chwytać« [szyk zmienny] (2): nátychmiaſt pocżęli wſtępowáć na mury/ niektorzy po drábinach niekthorzy też rękomá ſie chwytáiąc. HistAl C; áno káżdy mąż chwyta ſię zá biodry rękomá [habentem manus suas super lumbos suos] BibRadz Ier 30/6.

W przen (31):

chwytać się czego (21): BielKron 46; RejPos 176; RejZwierc 183; WujJud 92; przećiw śilney wodzie, Niechcąc ia płynąć, nawy ſie twey chwytam GrochKal 2; KochFrag 24; CzahTr Cv. Cf Zwroty.

Przysłowie: By mi náwet ná brzegu ſtoiąc żerdkę wydał/ Ktoreybym ſię tonący nieboracżek chwytał. CzahTr Cv.

Zwroty: »brzegu, za brzeg się chwytać« [szyk zmienny] (5 : 1): Abyś ſie nie ochynął/ zá brzeg ſie wżdy chwytaſz. RejWiz 47, 47, 120v, 132v; RejZwierz 52v; Iednoby ſie trzebá pilnie pytáć/ Mądrze pływáć á brzegu ſie chwytáć RejAp Cc8v.

»cienia, za cień się chwytać« (1: 1): Tákież oni cieniá ſie chwytáią/ rzecż właſną opuśćiwſzy. BielKron 46; CzechRozm 83v.

»des(zcz)ki się chwytać« = szukać jakiegokolwiek ratunku (2): A gdyby też záſępione ocży á ſmętną á lękliwą poſtháwę vkazał/ pewnieby ſie też iuż każdy deſzcżki chwythał RejZwierc 96v, 67.

»jako płotu [czego] się chwytać« (1): Nie wywiodą s tych błędow márnego nędzniká. Ktory ſie iáko płotu ledá cżego chwyta RejWiz 11.

»za słowka, słow(ek) się chwytać« [szyk zmienny] (9 : 2): ſłowek ſie chwytáiąc/ ſámę rzecż opuſzcżaćie. WujJud 92; CzechRozm 63, 132v, 135v; Co ſię też chwyta zá ſłowko pánuiący/ iákoby to tylko Bogu ſłużyć miáło: tedy ſię y ná tym myli CzechEp 301, 300, 301, 304; NiemObr 45, 49; KochFrag 24.

»wiatru się chwytać« (1): Y ledá wiátru głupi chwytáć ſye będźiećie? KochPs 6.

»wiszu, za wisze się chwytać« = opierać się na czymś błędnym, złudnym (2 : 2): á nie iáko then ktory ſie wyſzu chwyta ná byſtrym a głębokim mieyſcu MycPrz II A; CzechRozm 20v; woli ſię zá wiſze omylne filozowſkie/ ná ſwe złe chwytáć. CzechEp 68, 123.

a. Pośpiesznie wykupywać, rozchwytywać [czego] (1): rzadko więc pytáią Tákich/ nawięcéy młodych [koni] teraz ſie chwytáią WyprPl B4.

2. Ogarniać, przyjmować się na czymś (o ogniu) [czego] (1): Fomes ‒ Prochno y wſselką materia ktorey ſsie ogien chwita Calep 432v.

3. Przyjmować za wytyczne postępowania, kierować się czymś, brać za wzór, powoływać się (46):

chwytać się czego (27): RejRozm 399; Chwitayacz ſię zynad Pjſmą Dawno ym s pamieczi wyſla Ich Swjęta Euangelia RejKup x5; ponyeważ około tych rzeczy nyemáło ſporu myędzy ludźmi/ ktorzy ſye nowinek chwytáyą KromRozm III K7; LubPs H3v; A tzemuſz ten Zakon przeſtępuiećie/ á otzyśćienia ſie chwytaćie? KrowObr 226; RejWiz 140v; boiąc ſie by z proznowánia cżego złego ſie nie chwytał. BielKron 270v, 26; Prot B2; SarnUzn F7; RejPos 133v, 197v; BielSat G3v; Ták rádzęć w káżdey ſpráwie rozumu ſie chwytay RejZwierc B4, 20; WujJud 36, 73; PaprPan P3v; SkarŻyw 458; CzechEp 212, 316; KochFr 84; że ſye dróg inſzych/ niż poſpólſtwo/ chwytam. KochMuza 25; WisznTr 23; WujNT 526; SiebRozmyśl Mv; PowodPr 17.

chwytać się za co (19): Ale ſie záś zá iákąś bytność oblicżną y ſkutecżną ſyná Bożego/ przed wſzyſtkimi wieki iuż będącego/ chytáią [errata: chwytáią] CzechRozm 12v, 5, 37, 79v, 101, 134; zá práwdę y świátłość Chryſtuſowę/ mocnie ſię chwytáli. SkarŻyw 231; lecż ſię zá plotki y wymyſły Filozowſkie chwytáią CzechEp 147; toż ſię też potym y zá podobieńſtwá ony chwyta/ ktorych ſam Pan Chriſtus vżywał CzechEp 168, 31, 51, 73, 96 [2 r.], 109 (11); NiemObr 49.

W charakterystycznym połączeniu: chwytać się za to i (to) za owo (5).

Synonimy: 1. dzierżeć się, imać, łapać, trzymać się, ujmować.

Formacje pochodne cf CHWATAĆ SIĘ.

Cf CHWATAĆ SIĘ, CHWYTANIE SIĘ, CHYTAĆ SIĘ