[zaloguj się]
[pdf]

CZAPKA (239) sb f

czå- (167), cza- (2); czå- : cza- ModrzBaz (8 : 1), BielRozm (2 : 1); końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl du
N czåpka czåpki
G czåpki czåpek czåpku
A czåpkę czåpki czåpce
I czåpką czåpkami
L czåpce czåpkach

sg N czåpka (37). ◊ G czåpki (35). ◊ A czåpkę (86) [w tym: -ą (18), -e (1)]. ◊ I czåpką (22). ◊ L czåpce (17). ◊ pl N czåpki (6). ◊ G czåpek (9). ◊ A czåpki (15). ◊ I czåpkami (1). ◊ L czåpkach (7); -ach (5), -åch (2); -ach GliczKsiąż, Leop, Mącz, SarnStat; -åch StryjWjaz; -ach: -åch BielKron (1 : 1). ◊ du G (cum nm) czåpku (1) ZapWar 1542 nr 2556. ◊ A (cum nm) czåpce (2) LibMal 1543/75, 1547/136.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Nakrycie głowy różnych kształtów i z różnego materiału noszone przez mężczyzn i kobiety; pileus Mymer1, Mącz, Calep, Calag, Cn; galerum Murm, BartBydg, Mącz, Cn; pileum Murm, Mącz, Cn; galerus BartBydg, Mącz, Cn; petasus Mącz, Calep; cidaris, tiara Mącz; capitium Calep; albogalerus, albus galerus, apex, calantica, galera, galeria, mitella, mitra, pellitum galerum, semimitra, tutulus Cn (239): Iakom ya nyeprzyszeth do lasza yasyonovego gdzye pasyono bydlo owcze y kosy anym wsyal slvszebnykovy szyekyerky czapky pasza y Kalethy ZapWar 1505 nr 2007; Iakom ya nyewssial sdomu twego [...] dw kossul dw obrussu syedmy obrusczow dw Czapku yedney czarnei a drugiey szarey ZapWar 1542 nr 2556, 1505 nr 2007, 1517 nr 2240, 1520 nr 2257 [2 r.], 2258, 2259 (15); Murm 153; Mymer1 [312]; thedy mu potrzeba głowkę zakrić cżapką/ albo cżym ciepłym FalZioł V 35, I 141d; MetrKor 59/76v; RejRozpr F3, H2, I3; Item wthorunyv vkradl lyathoſz na trzi krolye czapką wydrzana thą przedal thamze za poloſſma groſcha LibMal 1547/127; Naymye plaſcz trzi ſuknye mąſzkye yedną czerwona a dwye modre, dwye czapcze mąſzkye LibMal 1547/136, 1543/75, 1544/78, 78v, 86v, 87 (24); RejKup 14v, q8; BielKom F4; Obyes vcżyniwſſy dwá liſtki w ktore włożył po ſſelągu/ zátknął ye zá okrągłą cżapkę GliczKsiąż H8v, H8v [3 r.], Iv; Sentencyą Sędźiemu przes ſwoie porządne votá/ náyduią/ pod tym zwirzchnim kſtałtem/ niemáiąc głowy nákrytey czapką GroicPorz dv; tedy Sędźia potwierdzáiąc ono kupno/ bierze czapkę od tego ktory przedáie/ á kłádźie ią ná głowę tego/ ktory ono imienie kupuie GroicPorz 12v, 12v marg; To ſą rogi obudwu Teſtámentu/ iáko Moizeſz rogáty chodził/ y Aaron był w tzapkę przybrány. KrowObr 129, 130v [4 r.]; RejWiz 4v, 16v, 53v, 55v, 89v (10); da mu Krol Dáryuſz dáry wielkie/ [...] woz z vzdámi złotemi y cżapkę z biſioru Leop 3.Esdr 3/6; RejFig Bb3v, Bb8 [2 r.], Ee [3 r.]; WyprKr 20, 92v [3 r.], 93v [3 r.], 94 [3 r.]; BibRadz Ex 28/4, Eccli 45/13 [12]; OrzRozm T3; BielKron 34v, 261, 275, 320v, 402v, 464v; KochSat A4v; Tiara, Nięyáki [!] zawoy álbo czapká Perskich białych głów/ potym tilko od królów á kápłanów noſzona/ zawóy álbo kiwior turecki. Mącz 455c, 53a, 76b, 142a [2 r.], 225a, 295a [2 r.] (12); GórnDworz L7v, R8v; BielSat C2 [2 r.], C4; RejZwierc 53, 61, 72v, 126v [2 r.], 159v; BudBib Ez 21/31 [26], I 419a marg [2 r.]; Strum E2v, I; To ieſt/ ieſli powſtał/ cżyli vśiadł: miał cżápkę ná głowie/ cżyli ią zdiął ModrzBaz 56v, 56, 57v, 109v; Doſtánie ſie y w piorecżku Zá cżapką ná páchołecżku. MWilkHist E4v; KochFr 40; BielSen 10; PudłFr 39; BielRozm 18 [2 r.], 21; PaprUp L3; ActReg 85; Pileatus ‒ Czapka nakriti. Calep 805b, 163b, 795b, 805b, 999a; KochFrag 28; SkarKazSej 668a; KlonFlis A2; KlonWor 41; Napierwey głowę mieway pięknie vmuſkaną/ [...] Kiedy domá/ ſtátecznym czepcem ią okryway/ A w kuchni y ná dworze czapkę ná niey mieway. ZbylPrzyg Bv, Bv, B3.

W charakterystycznych połączeniach: czapka aksamitna (6), futrem podszyta, kitajczana, kołpata, letnia, lisia (2), męska, okrągła, popielicza (2), sobola (2), wydrzana; czapką nakryty; głowa nakryta czapką; zakryć (okryć) głowę czapką (2).

Zwroty: »włożyć czapkę; włożenie czapki« [symboliczny akt przekazywania własności] [szyk zmienny] (2 : 1): Potym Sędźia włoży czapkę ná kupuiącego iáko wyſzſzey powiedźiano/ y thym znákiem ono kupno/ dar/ álbo odſtępek vtwirdźi y vmocni. GroicPorz 13; Obyczay zdawánia Imienia ſtoiącego przes włożenie czapki álbo podánie źieloney rozgi. GroicPorz nn3v, 14.

»włożyć czapkę« [w tekstach biblijnych] = imponere mitram Vulg; ponere cidarim PolAnt [szyk zmienny] (5): Leop Lev 8/13; BibRadz Lev 8/9; BielKron 37v; Y rzekłem/ niech włożą cżapkę cżyſtą ná głowę iego I włożyli cżapkę cżyſtą ná głowę iego BudBib Zach 3/5.

»czapkę wzdziać« (1): Cżapkę wzdziać. Imponere pileum. Calag 291b.

»z(d)jąć (a. z(d)ejmować), wznieść czapkę; czapki z(d)ejmowanie (a. zjęcie)« = removere cidarim PolAnt; caput nudere, pileum deponere, capitis denudatio Modrz [szyk zmienny] (18 : 1; 5): Cżapkę tylko z głowy wznieſie/ A ſerce będzye gdzyeś w leſie BielKom G3; BYł Ceſarz ieden Rzymſki/ co cżapkę zeymował/ Gdy miyał ſzubienicę RejZwierz 111; BibRadz Ez 21/26; BielKron 102v, 464v; Aperire caput, Siąć czapkę. Mącz 278d, 164c; GórnDworz M, Q4; RejZwierc [782], 151; Ale teraz izaż nie ſą godni przynamniey tey cżći/ ktorą Krolom álbo Biſkupom wyrządzamy? tho ieſt zięćia cżapki/ y pokłonu WujJud 48v; StryjWjaz Dv; CzechRozm 7; á dla vcżćiwośći zdiąwſzy cżapkę [pileo honoris causa deposito]/prośił o nocleg Hetmánowi. ModrzBaz 47, 15, 40, 60, 66; MWilkHist B2; StryjKron 782; WujNT 456; KmitaSpit C4; Gdy będźieſz w cechu/ Zá łáſką/ co ſłowo/ Mow cżapkę ziąwſzy. KlonFlis F.

Wyrażenia: »czapka biskupia« = infula, mitra Mącz [szyk 4 : 2] (6): Czapkę Byſkupią ták tzáruią. KrowObr Rrv, 129 marg; BielKron 155v; Infula, Biskupia czapká którey we mſzy vżywáyą/ Infułá. Mącz 170b, 225a; wſzyſczy w vbiorach y w cżapkach Biſkupich z láſkámi páſterſkiemi/ idą Proceſsią s Koſciołá ſwięthego Stániſłáwá do páłacu Krolewſkiego StryjWjaz C4v. Cf »bez czapki«.

»czerwona czapka« = kardynalskie nakrycie głowy (1): Ale iſz ieſztze niemieli żadnego vbioru od ludzi roznego/ przeſto tzwarthy Innocentius Papieſz/ ty rzetzone Kárdynały tzerwonemi tzapkámi nádárzył áby ſię kośćioł Antykryſtow Swiećił KrowObr 35v.

»czapka fornalska« (1): Byalokurowathi ma glową kądzierzawa czapką fornalſka zielona, a ſzvknya ſwyathlomodra wſkornyach czarnych. LibMal 1544/81.

»czapka hetmańska« (1): [Uffy] máią tákich znákow wiele mieć y wiedzieć o nich/ nie thylko przes trąby ále y przes bębny/ y przes podnieſienie chorągwie/ y przes kiwánie cżapki Hetmáńſkiey/ álbo chorągwie z Helmem BielSpr 16.

»kaniasta, czapka« (2): Caussia, Kániáſta czapká/ álbo yáka yna która promieniow słonecznych do twarzy broni/ yákie teſz słomiane bywáyą. Mącz 43a; Petasus, Wyſoka á ſzeroka czapká/ kániáſta czapká/ tez kołpak álbo kiwiór może być zwan. Mącz 295a.

»czapka kardynalska« (3): Frederyk Krolewic Biſkup Krákowſki [...] od Papieżá Alexándrá ſzoſtego Kárdynałem zoſtał/ wſzákże mu cżapki nie poſłał Kárdynálſkiey áż we dwie lećie/ ſnadź zá vpominkiem. BielKron 399, 234v; ztąd zemu tez podobno y z Rzymu niedopusczono y Czapka Cardinalska iuz go mineła. ktorą mu było naznaczono ActReg 69.

»czapka kozacka« (3): Stach maſurek [...] chodzi wdziky zupiczy wkarwathcze ſcharey mithwiſchowey wczarney czapcze kozaczky podſchithey LibMal 1554/183v, 1547/125, 128.

»czapka książęca« (3): StryjWjaz Cv; Ponieważ Olelko álbo Alexander Kśiążę Kiiowſkie y Kopylſkie/ od ktorego te zacne Kśiążętá piſzą ſię Olelkowicżámi/ był wnuk Olgierdá Gediminowiczá Wielkiego Kśiędzá Litewſkiego/ y przetoż Pogonią y Columny herby/ z Czapką Kśiążęcą ſłuſzne noſzą. WysKaz 40; Wybrány zá Xiążę roku 780. gdy napierwey do ſłupá przybieżał/ ná ktorym byłá czapká Xiążęca położoná. KlonKr B.

»czapka usarska« (1): zakradſchi ſzią wdomu Nanocz skthorey 26 cząpek vſſarſkych Czarnich wyall the przedall wpobyedziſkach kramarzevi yednemu LibMal 1550/154.

»czapka żołta« = nakrycie głowy noszone przez Żydów [szyk 2 : 2] (4): y ták znácżni ſą yáko w żołthych cżapkách żydowye. GliczKsiąż B2; W zółtych czapkách [Glaucis mitris JanStat 1127] Zydowie niech chodzą po vlicách, pod winą pułkopkową: wyiąwſzy zeby ná dródze byli. SarnStat 262, 262 [2 r.].

»czapka żydowska« (1): ZYd [...] ma ſtać boſso ná iednym ſtołku przyoblókſzy ſie płaſczem ábo ſuknią/ á czapkę Zydowſką [pileum Iudicum JanStat 1129] ma mieć ná głowie. SarnStat 264.

[Zestawienie: »czapka bodatna [= spełniająca życzenia]«: cżapkę Bodátną wdźiał/ á ſkoro ſam w ſobie rzekł: O bodayżem ia w Klaſztorze był/ [...] álić ſie vźrzał w onym Klaſztorze HistFort N8v.]
Szeregi: »czapka, (albo) kłobuk« (2): Galerus, galerum, czapka, klobuk BartBydg 63; Ieſztze teſz tzapkę rogátą albo kłobuk/ ktory wy Infułą zowiećie/ áby byłá Swięta/ tymi ſlowy żegnaćie. KrowObr 129.

»czapka albo mycka« [szyk 1 : 1] (2): Czapka albo Miczka, z vſzema Axamitna czarna. popieliczamy zbobrem podszita WyprKr 93; Vſtáwiamy/ áby ná wieki było chowano/ żeby wſzyſcy y káżdy z oſobná wſzędźie w króleſtwie náſzym Zyd znáki/ to ieſt biéretki/ álbo mycki/ álbo inné czapki żółté [Bireta aut Capellos, seu aliud capitis tegmentum coloris glauci JanStat 1128] ná káżdych mieyſcach nośili SarnStat 262.

Wyrażenia przyimkowe: »bez, przez czapki« (6 : 1): A ty poglądáy iako ſám idzie iedyny krol nieba ij ziemie/ boſymi noſſkami/ bez cżápki. OpecŻyw 38v; Ci Mniſzy bes tzapek/ bes botow/ bes ſſukien chodzili/ tylko ſie w grube koſzule obłotzyli. KrowObr 137; przeto go Grekowie przez cżapki biſkupiey málowáli miedzy biſkupy. BielKron 155v, 36v, 249, 261; BudBib Bar 5/30.

»w czapce« (16): LibMal 1543/75, 75v, 1547/128 [3 r.], 1554/183v [4 r.]; GliczKsiąż B2; Y ná tychmiaſt oni mężowie związáni/ y ſpłaſzcżámi ſwemi/ y w cżapkách/ y w boćiech/ y w ſzátách/ wrzuceni ſą w pośrzod piecá ogniá goráiącego. Leop Dan 3/21; BielKron 145; Pileatus, W czapce chodzący. Mącz 299d; StryjWjaz C4v; KochPieś 21; SarnStat 262.

W przen (3): Cżyrwone zawoie ná głowie noſzą/ Słońce być powiadáią Cżapką Bożą/ przeto mu wielką cżeść wyrządzáią kiedy wſchodzi. BielKron 267v.
Zwroty: »czapkę na kołek zawiesić« = odżegnać się od czegoś (1): ábo gdyby ſam nie mogł dla kápłáńſtwá ſwego ábo duchowieńſtwá/ tego rękomá ſwymi wykonáć/ tedy to przez inſze cżynić/ onych pobudzáiąc/ y onych w tym rozgrzeſzáiąc: [...] á iáko mowią cżapkę ná kołek záwieśiwſzy/ to przedśię z śiebie ſkładáiąc. CzechEp 16.

»wziąć w czapkę« = ponieść porażkę (1): Máchomet thák był zhárdział/ áż iuż był vmienił wſzytkę Europę wźiąć zá rok/ ále tho Pan Bog inácżey odmienił/ bo wźiął ſzpátnie w cżapkę gdy dobywał Biłágrodu w Węgrzech BielKron 251v.

Przen: Ukłon (2): ſam ſie o nye nye tylko pyenyądzmi/ ále cżapką/ wſtániem/ cżcyeniem/ y tudzyeſz rozmáitemi podárkámi á pokłonámi ſtára. GliczKsiąż N4.
Szereg: »czapka a ukłon« (1): vcżyć go yákoby ſie myał z oſobná ku káżdemu myeć/ thák ſlowy yáko cżapką á vkłonem. GliczKsiąż L8.
a. Insygnium władzy książęcej dynastii Przemyślidów w Czechach (2):
Wyrażenia: »Czechowa czapka« (1): KRok ſyn Helidow zá páná á ſprawcę poſpolitego ludu wybran/ á koronowan Cżechową cżapką BielKron 318.

»czapka Przemyslowa« (1): Włádicy á Lopotowie ziechawſzy ſie wybráli Borzywoiá ſyná iego zá Kſiążę/ ktorego koronowáli cżapką Przemyſlową BielKron 322.

2. [Przedmiot przypominający kształtem czapkę, służący do przykrywania czegoś; tu o przykryciu na ptaki łowieckie: á gdy ie [sokoły] weźmieſz ná rękę/ tedy noś pilno/ cżapek z nich nie zyimuiąc/ tylko ieno ná noc. CygMyśl E4v, E4.]

Synonimy: 1. bieret, kiwior, kłobuk, kołpak, kornufas, mycka, rąbek, siatka, zawicie, zawoj.

Cf CZEPEK, CZEPIEC

ZZa