[zaloguj się]
[pdf]

DZIWNIE (878) av

dziwnie (681), dziwno (172) [w tym: w funkcji orzecznika (105) — może N sg n (praed) od DZIWNY], dziwnie a. dziwno (25); dziwnie BielŻyw, KlerWes, KromRozm I, MurzHist (10), GroicPorz (2), KochZuz, OrzRozm, GrzegRóżn (6), OrzQuin (4), Leov Przep, GrzegŚm (3), HistLan, RejZwiercPodw, KochMon (2), WujJud (10), RejPosWstaw, MycPrz, WierKróc, Calag, KochPs (5), StryjKron (5), KochPhaen, WerKaz, KochSob, PudłFr, ArtKanc (11), KochWr, ZawJeft, Calep (7), GórnTroas (2), KochAp, LatHar (20), RybGęśli (2), KmitaSpit, PowodPr (2), GosłCast, KlonWor, ZbylPrzyg; dziwno BierEz (3), PatKaz III (2), MiechGlab, BierRozm, WróbŻołt (2), KromRozm II (2), SarnUzn (11), SkarJedn, WerGość, WiszTr, SzarzRyt; dziwnie : dziwno PatKaz II (1 : 1), TarDuch (1 : 2), FalZioł (2 : 1), RejPs (22 : 5), RejRozpr (1 : 3), RejJóz (47 : 7), RejKup (17 : 18), MurzNT (4 : 3), KromRozm III (1 : 1), (108 : 1), RejWiz (82 : 29), Leop (4 : 1), RejFig (1 : 1), RejZwierz (6 : 5), BibRadz (3 : 1), BielKron (4 : 2), Mącz (19 : 5), SienLek (1 : 2), RejAp (18 : 3), GórnDworz (18 : 3), RejPos (77 : 10), RejZwierc (43 : 13), BudBib (5 : 2), ModrzBaz (7 : 1), Oczko (1 : 2), SkarŻyw (25 : 1), CzechEp (15 : 8), NiemObr (1 : 2), KochFr (2 : 1), KochPieś (2 : 1), GórnRozm (2 : 2), ActReg (1 : 1), WujNT (3 : 4), SkarKaz (23 : 2), PaxLiz (2 : 1), SkarKazSej (7 : 1).

e oraz o jasne (w tym w e 3 r. błędne znakowanie).

comp i sup (21 + 4) (nå)dziwniéj; -éj (1) KochFr, -ej (1) ForCnR, -(e)j (23). sup nå- (2). na- (1) n(a)- (1); nå- BielKron; nå- : na- SkarŻyw (1 : 1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Niezwykle, osobliwie; nie tak jak zawsze, w sposób szczególny; mirabile Mącz, admirabiliter, mirande, mire, miris modis, mirum in modum Cn (169): KlerWes Av; Nuſz co koſztuie piwnicá Toć więc boża táiemnicá A iákie pićia náſtáią Co ie dziwno przezywáią RejRozpr G3, H4; Bom ſlyſzał czo tu pani dzywnie powiedała RejJóz Hv, C8, K, K6, L7, M5v, N8v; RejKup d6, q8; Krzyk/ huk/ kłopot/ roſtyrki/ dziwno ſie coś dzyeie RejWiz 185, 18, 20v, 24v, 77, 93v (9); Leop Iudic 15 arg; BielKron 98; Mirabiles imagines obrepunt in animos dormientium, Dźiwne fántáſiye ná oczy lázą ſpiącym przes ſen/ Márzi ſie dźiwnie/ bywa też mówiono. Mącz 352c, 203c, 475c; Kthorzy [apostołowie] będą oblecżeni wormi/ to ieſt proſtym odzieniem á nie onymi złotohławy áltembáſy/ y dziwnie wymálowánymi pſtroćinámi ſwemi ták iáko to dziś ocżymá ſwymi widamy. RejAp 90v, 53v, 199; GórnDworz D5, E, E7v, E8v; RejPos 37; GrzegŚm A2v; Albo też owy rozliczne á dziwnie przypráwne kolebki z wywieſzánemi kobiercy/ z áltembáſowemi wezgłoẃmi/ s ſzárłatnemi poponámi/ z owemi pozłoćiſtemi lewki. RejZwierc 58v, 116, 203v, 242; StryjKron 240, 320; CzechEp 252; NiemObr 133.
Przysłowie: RejWiz 47; Wſzyſtko ſye dźiwnie plećie Ná tym tu biédnym świećie KochPieś 10.
a. Wyraża stan zdziwienia ‘dziwię się’ po stwierdzeniu, że coś jest inne, niż się kto spodziewa (125):
α. W funkcji orzecznika [w tym: dziwno (108), dziwnie (3), dziwniej (13); z elipsą łącznika (57), z podmiotem wyrażonym zdaniem (29), bezokolicznikiem (6)] (124): RejKup Pv; Bo ieſzcże nie ták dziwno gdy máły ſtan zbłądzi/ A iż go przedſię cnotá s pocżćiwoſcią rządzi. RejWiz 5v; nam nędznikom pátrzáiąc cżęſto ná takie rzecży dziwno nie ma ſie widzieć/ dáleko więcey że to thák może być w rzecżach niebieſkich SarnUzn B6, B6; RejZwierc 58, 175v; A to ieſzcże dźiwniey [Illud etiam magis monstrosum]/ iż kto chodźiwſzy po ránu w kápie Włoſkiey/ tenże záſię w wiecżor chodźi w Tureckiey fáłſzurze. ModrzBaz 51, 140v; KochFr 43.

dziwno komu (86), czemu (3): Dziwno mi iż śię nie ſromaſz BierEz G2, G2v, A3v; RejPs 81v; Miła pani toć mi dzywno A barzo mi iuż ſprzećiwno RejJóz D5v; Toć mnię dzywno miły panie Iakoż ći y głowy ſtanie RejJóz H7v; Dzywno mię temu ſłudze ktoregom w cznocie znał RejJóz Iv; RejKup d6v, d8v, R, X, x7, dd6v; MurzNT 116; KromRozm II b4, 14v; KromRozm III O8; Dziwno więc nam gdy piorun ná klaſztor vderzy RejWiz 141, 127, 128, 130v, 132/ 144v (8); Leop Gal 1/6; RejZwierz 6v, 112v; BielKron 208v, 379, 451; Mącz 223c, 475a, 484d; Dziwno nam thedy/ że niedoſmiewáią trzech bogow wyznáć? SarnUzn H, B7, Ev, E7v [3 r.], F2v, F3v, G8v; SienLek 12v; RejAp 84, 125v, 176v [2 r.], Dd3; GórnDworz V, X4v; RejPos 9v, 32, 85v, 151, 270v, 272, 331v; RejZwierc 2v, 99, 154; BudBib C, I 214c marg; Oczko 23v, 30v; NiemObr 9; KochFr 24; WerGośc 245; WisznTr 30; z Tátárámi wyiezdzaſz na plác/ á dźiwno mi/ żeś y Láponow nie wſpomniał. GórnRozm L4v, L4v; ActReg 101; SkarKaz 519b [2 r.]; PaxLiz C3v; Dźiwno nam/ iżeć vmrzeć kiedy dopuſzczono. SzarzRyt D. Cf dziwno komu czemu, komu; komu na kogo.

dziwno komu czemu (10), komu komu (2) [podwójny dativus]: Y dziwno mi wam ſproſni ludzie iż ſie ſtáraćie tego zániſſczyć/ kthorego ſobie vpodobał bog RejPs 90; RejRozpr B2v; Leċ mię temu barzo dzywno I wiele ynem ſprzecziwno RejKup y3v; K temu y temu mi dźiwno/ że y tych cále wſzytkich nie wypiſał CzechEp 365, 57, 66, 175, 226, 333, 356, [400]; NiemObr 147.

dziwno komu na kogo (1): Nuż miły kſięże Opácie/ Wierę mi to dziwno ná cie/ Dármo tuczyſz tłuſte woły/ A niedbaſz o przyiacioły. RejZwierc 233v.

Frazy: »dziwno (to) (nie) jest, bywa, może być, nie ma być« [szyk zmienny] (29 : 2 : 2 : 1): Y tobieć to niema dziwno być Iże cżłowiek pocżął mowić. BierEz A3v; FalZioł IV 48c; RejPs 174; RejKup d6v, Pv, x7; MurzNT Matth 21/42; RejWiz 130, 130v, 185v; RejFig Cc7v; BibRadz Matth 21/42; BielKron 379, 451; Eo fuit mirabilius quod ab eo non expectabatur, Dla tego dziwniey było yż ſie go nie nádziewáli. Mącz 104b, 475a, 484d; SarnUzn B7, G8v; Bywaćiem niegdy tho ludźiem dźiwno/ gdy vźrzą iż ktho młody/ kraſny/ rumiány/ á oplwity vmrze SienLek 12v; RejPos 32, 250v; RejZwierc 99, 175v; BudBib C; SkarJedn 313; Oczko 23v; SkarŻyw 252, 580; NiemObr 9; Od Pánáć ſię to sſtáło: y dźiwno ieſt w oczách náſzych [est mirabile in oculis nostris]? WujNT Matth 21/42 [przekład tego samego tekstu RejPs 174, MurzNT, BibRadz, RejPos 250v, SkarJedn 313], Mar 12/11, Ioann 9/30; SkarKazSej 657b.

»dziwno się (to) zda, widzi« [szyk zmienny] (15 : 12): MurzNT 116; Nyebędźyeć ſye widźyáło dźiwno/ áni przećiw ſlowu bożemu/ gdy to wywyodę á ná oko pokażę KromRozm II b4, 14v; RejWiz 25, 127, 128; RejZwierz 6v; SarnUzn Ev, E7v [3 r.], F2v; Abowiem ſie to Więc dziwno zda dobrym á cnotliwym iż bywaią w vdręcżeniu RejAp 125v, 84, 176v [2 r.], Dd3; RejPos 9v, 85v [2 r.], 151, 270v, 272, 331v; BudBib I 214c marg; co niéchayći ſye dźiwno niezda/ pomniąc ná óno coſmy wyżſzéy powiedźieli Oczko 30v; WujNT 180.

Wyrażenie: »co(ś) (jeszcze) (na) dziwniej, dziwno«(7 : 1): ForCnR B; FalZioł IV 48c; Wſzák o tym rozmyſláiąc áż coś dziwno w głowie. RejWiz 115; A co ieſzcże dźiwniey [Nam res mirabilissima]/ iż ogień miał ták wielką moc nád wodámi BibRadz Sap 16/17; A co było nádziwniey z onego płynieniá łez/ bolu żádnego y ſuchośći mozgu nieznáłá. SkarŻyw 580, 1, 317, 582.
Szeregi: »dziwno abo niepodobno« (1): Wierzmyż tedy Bogu wſzędy/ a nie ſprzećiwiaymy ſię iemu/ choćiaby ſię zmyſłom y myſlom náſzym dziwno ábo niepodobno zdáło/ co on mowi. WujNT 180.

»dziwno i straszno« (1): áż dziwno y ſtráſzno o nich [dziwnych płaszczach] mowić RejZwierc 57v.

»trudno a dziwno« (1): bo ſie to trudno á dziwno niewiernemu widzi/ chocia ieſth wdzięczna/ ſmácżna/ a pocieſzliwa náuká Páná náſzego. RejPos 85v.

β. W funkcji wykrzyknienia (1): Widźimi ſię/ te rzecży ktorem teraz wylicżył/ ſą tákowe/ że ſię ich każdy bárzo łácno okrom Miſtrzá ábo Vcżycielá náucżyć może/ á one ktorem powiedźiał pirwey/ potrzebuią długiego ćwicżenia/ y pilnych Vcżycielow? Dźiwnie: Lecż daymy temu pokoy ModrzBaz 15.
2. Cudownie, w sposób nadprzyrodzony; mirabiliter Vulg, Cn; mirifice Modrz Cn; prodigiose Mącz (194): PatKaz II 70v; PatKaz III 105, 105v; Iezu ienżes był na ſwadzbę wezwan á wodę w Wino dziwno przemienił. TarDuch B2; A thy panie [...] z miłoſci twey okrutną męką Ray ze krwią twoią drogą dziwnies kupił TarDuch D3, D6v; WróbŻołt aa4v; RejPs 105v, 150v, 152, 160, 161 (14); ACh wſzeclimoczny panie/ dziwnie wſzytko ſprawuieſz RejJóz A5, B2, B7, I6, O6v, 08; Dzywnie nas tu Pan Bog chować ráći RejKup Ov, b2v, p4v, p5, p7, ſ4 (9); KromRozm I I; MurzHist M2v; MurzNT 31; Iáko dziwnye lud Boży przeſzedł przez morze cżerwone/ á Fáráon z woyſkiem zginął. LubPs dd5 marg, B3, B6v, H2, H4v, M (37); RejWiz 10, 10v, 34v, 87, 112 (21); Leop Ps 75/5, Sap 19/5; Miedzi inymi Proroki nadziwniey ſie z nim [Ezechijelem] Pan Bog obchodził BielKron 95v; GrzegRóżn N2, N4; Prodigiose, Dźiwnie/ przećiw przirodzeniu. Mącz 324d; OrzQuin X3 [3 r.]; SienLek 28; LeovPrzep H4; RejAp 9, 14, 113v, 128, 180v (11); iż to ieſt práwy Prorok á práwy Meſyaſz/ gdy ie dziwnie mocą Boſtwá ſwego tylko pięciorgiem chlebá nákarmił. RejPos 80, 18v, 24v, 33v, 42v, 83 (33); HistLan D2v; RejZwierc 116, 125v, 126, 128v, 174 (11); BudBib Is 28/29, 29/14, Ioel 2/26; ModrzBaz 68; KochPs 94, 117; Lecż P. Bog dziwnie go obronił. otworzył y vzdrowił/ oko żołnierzowi onemu. SkarŻyw 452; Ale zniego [więzienia] Anioł ie dziwnie ták iáko Piotrá S. wywiodł/ y okowy wſzytki znich ziął. SkarŻyw 531, 456; KochPhaen 17; ArtKanc A19, 13, S7v; GórnTroas 64; LatHar 232, 401, 414, 567; WujNT Aaaaaa3v; PowodPr 20; SkarKaz 580a.

W charakterystycznych połączeniach: dziwnie objawić (2), objawion, obronić, okazować (12), (po)stanowić (4), (po)stanowion(y) (3), przepatrować (2), przeźrzan, ratować, rozszafować (7), sprawi(a)ć (10), sprawiony (13), sprawować (21), sprawowan (1), stworzony (3), stworzyć (4), uczyniony, wybawić (8), wybawiony, wywodzić (9), zachowywać (2), zbawić, zjawi(a)ć (2), żywić.

Wyrażenie: »dziwnie narodzony (a. urodzony, a. zrodzony)« (6): okazał ſie on błogoſłáwiony Pan á wſzechmogący Syn iego/ dziwnie s pánny narodzony. RejPos 152v, 105v [2 r.]; BiałKaz G4; LatHar 336, 400.
Szeregi: »dziwnie a boską mocą« (1): Pyerue począczye przeſz grzechu, pyeruego członyeka adama ſtalo ſyą dzywnye a boſką moczą PatKaz II 71v.

»dziwnie a nieczłowieczeńską mocą« (1): ktore [dziwy] on [pan] dziwnie á niecżlowiecżeńſką mocą wielekroć iuż przed tym okázáć był racżył RejPos 347v.

»dziwnie i przedziwnie« (1): Dla tego oto ią przycżyniam dziwnie obchodzić ſię z ludem tem/ dziwnie y przedziwnie [mirabile et miraculum] BudBib Is 29/14.

3. Dziwacznie, monstrualnie, potwornie; monstrose Mącz, Calep, Cn; monstrifice Mącz, Calep (8): Ktorzy zábijáią dźieci dźiwnie ſye rodzące/ nie wedle wyobrażenia ludzkiego/ ále ná kſtałt iákiey Beſtyey. GroicPorz mmv; Monstrose, Dźiwnie/ ſzkárádźie/ nie xtałtownie. Mącz 231c, 231c, 233c, 314d; Monstrose ‒ Dziwnie, przeciw przirodzeniu. Calep [673a], [673]a [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: dziwnie rodzący się, straszliwy, urodzony.

4. Bardzo, więcej niż się można spodziewać; mirabiliter Mącz, Modrz, Cn; mire, mirabile Mącz, Cn; supra modum Modrz [w funkcji wzmacniającej] (494):
a. Z czasownikiem i imiesłowem (388): Też łayno żaięcże z ciepłem winem pite/ dziwnie kłocie wſzelkie z ielit oddala. FalZioł V 85, V 78; BielŻyw 46; MiechGlab 48; A wiedzcie iże pan bog dźiwno vcżcił ſwiętego ſwego WróbŻołt 4/4; RejPs 72, 94, 158v [2 r.], 160, 161, 219; Tobiech my powiedzieli iż go zwierzę żiadło A lecz nam tey niecznoty iuż dzywnie przeſiadło RejJóz P4v, A3v, A5v [2 r.], D4, D4v, E7v (33); Wiecz tu iedny dziwno dręczy Drugie doma ſrodze męczy. RejKup b8v, g6v, h5v, q4v, r2v, y2 (14); MurzHist Bv, C3, D4v, E2, K3v, T3v; MurzNT 46, 51; KromRozm III L3v; dziwnie á ſrodze bywał vtrapiony/ vćiśniony/ a przeſládowány. LubPs A4; A dziwnye Pan ich podnyoſłe myſli záwżdy kroći LubPs H3; Nád grzbyetem mym tu grzeſſnicy dziwnye hárcowáli LubPs cc6v, A4v, B2v, B4v, C2v, D4 (65); GroicPorz i3; Vćiśnion wſzędy nędznik dziwnie od możnego/ A pátrz gdzye ma podeprzeć vpadku ſwoiego. RejWiz 122, 26v, 33v, 54, 67v, 82v (57); Leop Sap 18 arg; RejFig Cc6v; Aiáx był w Greckim woyſku/ Hektor w Troiáńſkim był Więc ſie ieden przed drugim dziwnie męſtwem chłubił RejZwierz 16v, 4, 6, 16v, 27, 33v (9); BibRadz I 273v, 281a marg, Ez 30/16; OrzRozm Kv; BielKron 245v, 299, 465v; Bo ie zgodá w ich boſtwie ták dźiwnie złącżyłá Ze iednemu przed drugim nic nie vſzczerbiłá GrzegRóżn Nv, N2; Mirandum in modum gaudeo, Dźiwnie ſie weſelę/ bárzom temu rad. Mącz 223c; Cum eorum vita mirabiliter pugnat oratio, Dzywnie ſie nie zgadza ich żywot s ich słówy. Mącz 330a, 85d, 236c, 394a; Dźiwnieśćie mi łeb zákręcili. OrzQuin X2; SienLek 80v; RejAp 128v, 175, 196; co iedno [ludzie] pocżną wſzyſthko im dziwnie przyſtoi GórnDworz D2, E8v [2 r.], G, Nv, Cc4v, Ii6v; RejPos 5v, 7v, 8v, 11, 18v (42); GrzegŚm 30, 57; Gdy kto dobrze Pánu wierzy/ Hoynym funtem wſzytko mierzy/ A nacż ſie kolwiek oborzy/ Dziwno mu ſie wſzytko ſporzy. RejZwierc 231v, 33, 60, 82v, 121, 125v (23); RejZwiercPodw 183v; ludzi młodych myśli dziwnie się wahają KochMon 22, 21; wbłędach ſwoich ſámi ſie ſobie dźiwnie podobáją WujJud A6, 42v, 52v, 113, 192v, 198v (10); RejPosWstaw [213]; BudBib Iudith 5/16; MycPrz II A2; WierKróc A2v; A ktorzi ſię bez przyśięgi nie nienáucżyli mowić/ ći ieſliby im łeż zadano/ dźiwnie [supra modum] bywáią obráżeni/ choćia iey niebywáią prożni. ModrzBaz 60; wſzytkę ludzkość zwlekli zſiebie że iym ludźie dźiwnie ćierpią ModrzBaz 144v, 50v, 135, 136; SkarŻyw A3v, 193, 325, 371, 372 (10); StryjKron 16, 250, 567; CzechEp 11, 157, 172, 175, 213 (13); KochFr 15; WerKaz 294; KochPieś 25; Roſpuſzczą nań ięzyki/ dźiwnie go ſzkáluiąc Cnot mu onych bez wſtydu wſzetecznie vymuiąc. PudłFr 41; ArtKanc H18v, K6, 015, R19, S8, S17v; ZawJeft 37; ActReg 85; KochAp 8; LatHar 476, 478, 550, 580, 596; RybGęśli D, D4; WujNT 313; A ieśli też pogonią w zad zá ſobą cżuie/ W tyłogońcy kámieniem dźiwnie vmiárkuie. KmitaSpit B4; PowodPr 46; SkarKaz ) (4, 40b, 154a, 244a, 456b (11); Iedni więc ſwé roſkoſzy dźiwnie przekłádáią/ Nád wſzytkié dobré cnoty GosłCast 31; PaxLiz C2v, C3v; SkarKazSej 679a, 683b, 686b, 688a [2 r.]; KlonWor 6; ZbylPrzyg A3v.
Przysłowie: kotki dziwno we łbye kryſlą. RejWiz 60.
b. Z przymiotnikiem i przysłówkiem (106): O muſzyl to bycz y był dzywno czyſty zyuoth PatKaz II 45v; PatKaz III 92; FalZioł IV 52a; BierRozm 6; Bowiem widzimy iako to ieſt dziwnie dobrotliwy pan RejPs 146v, 208, 213v; RejRozpr K4; RejJóz F6, G2, K3, K3v, N4v, P4v; Wroſkoſach niemyſly zadny Iż to ieſt ſwiat dzywno ſdradny. RejKup f3v, n4; MurzHist I2v, O4, Q2; MurzNT 21, 103v; DZiwnie wdzyęcżny á przyiemny ieſt ten Pſalm/ kthory w ſobye zámyka opowiedánie wielkich dobrodzyeyſtw páńſkich LubPs F3, B6, F2, X3v, bb, cc [2 r.]; RejWiz 3, 25v, 36, 52v, 111v (11); KochZuz A2; GrzegRóżn Nv [2 r.]; Mirabilem in modum iucunda, Bárzo czyſta/ dźiwnie weſoła. Mącz 223d; dziwnie ná nię miło pátrzyć. GórnDworz G2v, H2v, M6v, N8v, O5v, Q (10); RejPos 82, Ooo3v; RejZwierc 3; Oczko 9v; Kto kiedy z pánem tym porowna? który/ Dźiwnie wyſoko śiedząc/ przedśię z góry Y co na niebie/ y co ieſt na źiemi/ Oczymá widźi nieuchronionemi. KochPs 173, 157, 211; SkarŻyw 88, 112, 126, 208, 227 (12); CzechEp 167; KochFr 67; Dźiwnie to prawdy bliſko/ Ze człek Bożé igrzyſko. KochPieś 27; KochSob 60; ArtKanc I2v, Q15; GórnRozm F2, M2v; KochWr 32; Tu iedną rázą náſtał w źiemi ſzmér mrukliwy/ Zá którym drżenié źiemie/ ryk dźiwnie ſtráſzliwy GórnTroas 16; O Pánie Iezu Chryſte/ Krolu dźiwnie przyięmny y vćieſzny LatHar 294, 107, 143, 241, 244, 257 (9); WujNT 129; SkarKaz 5b, 205a, 274b, 421a, 456b (11); Ci ſą dźiwnie głupi/ ktorzy nie widzą iż cnotá nie pátrzy na zapłátę iedno ná ſwoię przyſtoyność. SkarKazSej 670a, 659a.
*** Bez wystarczającego kontekstu [w tym : dziwnie (11), dziwno (2)] (13): Mirum in modum et mirandum in modum, Bárzo dźiwno. Mącz 223c, 223c, 223d [5 r.], 233c; Calag 576b; Admirabiliter ‒ Dziwnie. Calep 25b, 664b [2 r.], 665a.

Synonimy: 1. niezwykle, osobliwie, rozmaicie; a. straszno, trudno; 2. cudownie; 3. szkaradzie.

Cf PRZEDZIWNIE

SB