Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: (DŹWIĘKAĆ)

Następne hasło: DŹWIGAĆ SIĘ »

DŹWIGAĆ (40) vb impf

Fleksja

indicativus
inf	dźwigać
praes
	sg	pl
1	dźwigåm	dźwigåmy
2	dźwigåsz
3	dźwigå	dźwigają

praet
	sg
3	m	dźwigåł

fut
	sg
1	m	dźwigać będę

imperativus
	sg
2	dźwigåj

inf dźwigać (9). ◊ praes 1 sg dźwigåm (5). ◊ 2 sg dźwigåsz (2). ◊ 3 sg dźwigå (5). ◊ 1 pl dźwigåmy (2). ◊ 3 pl dźwigają (4). ◊ praet 3 sg m dźwigåł (2). ◊ fut 1 sg m dźwigać będę (1). ◊ imp 2 sg dźwigåj (1). ◊ part praes act dźwigając (9).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Nieść, przenosić ciężar podtrzymując go własnym ciałem (31)
2. Podnosić z upadku, przywracać do pierwotnego stanu, odnawiać, naprawiać; pomagać, wspierać (8)
3. Ruszać, poruszać (1)

1. Nieść, przenosić ciężar podtrzymując go własnym ciałem; attollere humeris Calep, Cn; allevare, subrigere, sustollere Calep; baiulare, subire humeris, succollare, tollere Cn (31): Allevo – Podnaſzam, dzwigam. Calep 53b, 112a, [1020]a, l038b; Nádźieiá więźniá ćieſzy choć iuż ledwe źiewa/ Láncuchy brzmią koło nog/ wżdy dźwigáiąc ſpiewa. RybGęśli B; Ia nieborak pod ratuſz wſtawſzy ráno bieżę, To noſzę, to ſzrotuię, to dzwigam, to robię: A co zárobię, tym cię karmię, tym cię żywię CiekPotr 33.

dźwigać kogo, co (15): OpecŻyw 138v; Wodka barzo pozyteczna Ludziom ſthłuczonym/ [...] albo brzemię dzwigaiącz: vrazonym. FalZioł II 18b; RejKup t5v; RejWiz 84; Cięſzkie rzecży wymiotáć/ áby ſie vlżyło/ Z okrętu roſkazano/ ieden żonę wziąwſzy/ Pocżął ią pilnie dźwigác/ w ſuknią vwinąwſzy. RejFig Dd4v; FAbricius gdy k niemu Epirocki poſeł/ Przyſzedł/ dźwigáiąc złoto/ iáko iny Oſieł. RejZwierz 32v, 120; Mącz 46b; Zá nim tuż onę ſkrzynię też chłopi dźwigáią HistLan C4v, D3v; StryjKron 250, 607; CzechEp 183, 184. Cf dźwigać co z czego.

dźwigać co z czego (4): Iuż y wolność y gárdło w niewolą záprzeda/ A nie raz woz dźwigáiąc ze błotá zábieda. RejWiz 13.

Zwrot: »ramiony dźwigać« (1): O Iezu [...] ienżes dla mnie [...] krzyż twoy wielmi cięſſki wláſnymi ramiony ſwymi/ dzwigatz ij noſitz rácżyles OpecŻyw 138v.

Szereg: »dźwigać i nosić« (1): OpecŻyw 138v cf Zwrot.

W przen [kogo, co] (10): RejPos [219] [2 r.], 289; O płáwiácżko Sármácka/ Polſkich rzek głowo/ [...] Ty ſzkutę/ lichtan/ batę/ y náwy rozne/ Traffty/ komięgi/ dźwigaſz nigdy nie prozne. RybGęśli D2v.

dźwigać z czego (3): RejPos 227; Choćiażby ſię tedy/ iákom iuż rzekł/ y przyoſtrſzym co mowiło: iáko ſię godźi mowić/ prawdę gwałtem z zniewolenia ná iáśnią dźwigáiąc CzechEp 10; GrochKal 4.

dźwigać na kim (1): [do Rycerstwa] Iuż tedy łácno przez coniecturi W. M. baczyćie/ iáko to páńſtwo tureckié niezwyciężoné bydź rozumiécie/ ktore bráćia wáſzy ná ſobie dźwigáią OrzJan 47.

Zwroty: »na jaśnią, na światło dźwigać« = wyjawiać (1:1): CzechEp 10; To moy vrząd ieſt/ y to mam w ſwey mocy/ Ná świátło ludźie dźwigác z ciemney nocy GrochKal 4.

»dźwigać na ramiona« (1): [O nędzna owieczko] Cżemu ſie mu dopuśćiſz dzwigáć [!] ná rámioná iego/ á nie idzieſz dobrowolnie zá ſtádem á zá towárzyſtwem ſwoim? RejPos 168v.

Szereg: »tłoczyć a dźwigać« (1): Iż iednom ſie ſam vprácował/ tłocżąc á dźwigáiąc tę práſę winną ſwoię/ á nie nálazł ſie żaden/ ktoby mi był pomogł tákowey wielkiey pracey moiey. RejPos 210v.

2. Podnosić z upadku, przywracać do pierwotnego stanu, odnawiać, naprawiać; pomagać, wspierać (8): Ać nam będżie czieżko dzwigać Syłny brzuch mą RejKup cc6, bb2v, bb8v.

dźwigać kogo, co (4): Láſká Páńſka iednák/ która niewinne záwſze dźwiga JanNKar A3. Cf dźwigać kogo, co z czego; kogo czym.

dźwigać czego (po przeczeniu) (1): [Piast] Rząd piękny czyniąc w kráiu páńſtwá ſwego, Dzwigáć nie przeſtał Kśięſtwá vpádłego. KlonKr B3.

dźwigać kogo, co z czego (2): Dzwiga [!] cie z nędznego vpadku twoiego/ podáiącći miłoſierną rękę ſwoię/ ofiaruie cie Bogu Oyczu ſwemu RejPos 166; Ten od źiemie podnośi niedoſtátecżnego: á z gnoiu dźwiga vbogiego [de stercore erigens pauperem Vulg Ps 112/7]. LatHar 334.

dźwigać kogo czym (1); [Bóg] owé záśię ktorzy ſpráwiedliwości/ y pobożność popiéráią/ nigdy nieopuſcza: záwſze przy nich ſtoi/ záwſze ie ręką ſwą dźwiga/ by nieupádli. OrzJan 33.

3. Ruszać, poruszać [co] (1):

Zwrot: peryfr. »dźwigać nogi« = iść (1): Nieboże ſtradny/ dzwigay ſpieszno te nogi GórnDworz P2.

Synonimy: 1. nieść, podnosić, wynosić; 2. podnaszać, wznaszać.

Formacje współrdzenne: wydźwigać; dźwignąć, poddźwignąć, podźwignąć, powdźwignąć, udźwignąć, wydźwignąć, wzdzwignąć; wydźwigować.

Cf DŹWIGANIE