[zaloguj się]

FORTUNA (478) sb f

o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl
N fortuna fortuny
G fortuny fortun
D fortunie
A fortunę fortuny
I fortuną
L fortunie fortunach
V fortuno, fortuna
inne pl A (lat) - fortunas

sg N fortuna (174).G fortuny (113).D fortunie (50).A fortunę (45).I fortuną (40).L fortunie (26).V fortuno (9), fortuna (1) KochWr.pl N fortuny (1).G fortun (9).A fortuny (1).L fortunach (8); -åch (4) LubPs, RejAp, HistRzym, RejZwierc, -ach (3) Mącz (2), GostGospSieb, -(a)ch (1).A pl (lat) fortunas (1).

stp brak, Cn notuje, Linde XVIXVIII w.

1. Los, przeznaczenie, przypadek; fortuna Mącz, Modrz, JanStat, Cn; casus Mącz, Vulg; occasus Vulg; fors, sors Cn [fortunaszczęście, przygoda tak zła jako i dobra Mącz 134d; – szczęście Calep; powodzenie dobre, złe; trefunek, traf, trafunekfortuna Cn] (446):
a. Niezależny od woli ludzkiej splot wydarzeń, ślepy traf przynoszący powodzenie i niepowodzenie (197): A ták dziwno ſie ſwiat toczy Krzywe ma fortuná oczy RejRozpr H4; RejJóz E7v; w prętkiey chwili tho przychodzi/ iż ludzie áż do obłokow podwyſzſza fortuná/ á zás wyſokie áż do ciemnoſći pogrąża w głębokoſć. HistAl F5, D8v; BielKom D8; Gdyż ieſt ſlepa fortuná á nie pátrza thego/ Opuśćiwſzy godnego nátka nicżemnego. RejWiz 97; (marg) Fortuná Czo Yeſt. (—) Iedni zwáli fortuną komu ſie ſzcżęśćiło/ A iż tho ták s przypadku wſzytko ſie ſporzyło/ Ze drudzy zá tho mieli by to iáka páni/ Ták ná ſwiecie ſzydziłá tu wſzytkimi námi. Málowáli ią wzgorę oná kołem tocży/ Iedny w zacność wywyzſza drugie ná doł tłocży. Ze ią potym niektorzy zá boginię zwáli/ Ofiáry/ vpominki/ y ſwiecżki ſtáwiáli. Drudzy tho zwáli fátum/ po polſku przypadkiem RejWiz 127v, 10, 87v, Cc5v; Ku doſtátku/ tym go ieſzcże fortuná zdobiłá/ Ze Zuzánná/ poſlubiona iego żoná byłá. KochZuz A2, A3v; Náturá wzroſt/ vrodę/ Więc y rozum dáłá/ Fortuná też do ſwego/ nic nie zámieſzkáłá. Bo opátrzyłá ſtanem/ zacnoſcią/ y worki RejZwierz 56v, 3, 41v, 56; muśim iecháć gdzye Pan Bog s forthuną powiedzye. BielKron 413, 81v, 256v, 338v, 400v; Cedere fortunae, Nie przećywić ſie fortunie. Mącz 43b; Si voto fortuna subscripserit, By fortuná chćiáłá folgowáć/ by ſie wedle moyey żądliwośći ſtáło. Mącz 375d; Quencunque casum fortuna invexit hunc apte et quiete ferat, Iákąſzkolwiek przigodę fortuná prziniosłá táką muśi skromnie cierpieć. Mącz 477c, 289a, 309d, 417c; GórnDworz D2, D3, M5v; tho ieſt wola boża: áby pod tą klobą fortuny tu żywiąc/ przez ty przypadki docześné byłeś polerowan. BiałKat 208v; Nie wierz ſwieckim przypadkom/ nie dufay fortunie/ Bo cie tá w lás záwiodſzy ni wzwieſz kiedyć dunie. RejZwierc B4; Ale thy ſkárby czo od fortuny przypadáią/ y rdzá ie ſnádnie pogryzie/ y w niwecż ſie obrácáią RejZwierc 133; ſwiát ani fortuná wziąć nie może co mu cnotá dáłá. RejZwierc 134v; Fortunę trudno kto ma vwinowáć/ Ten winien kto iey nie vmie ſpráwowáć. RejZwierc 226, Bv, B4, B4v, 22, 71 (32); BielSpr 35v; Fortunie nie vfáią bo co iedno dáłá/ Wſzytko záraz przepili by záś nie pobráłá/ Ale ſławę á cnotę máią w pilney piecży PaprPan H3, E4, G3, K4, L4, Q4 (10); ModrzBaz 73v; KochOdpr B2; Oczko A3v; KochPs 59, 73; Táć ieſt władza fortuny/ móy namiſzy [!] ſynie: Ze nie ták vſkárżáć ſye/ kiedy nam co zginie/ Iáko dźiękowáć trzebá/ że wżdam co zoſtáło: Bo to wſzytko nieſzczęśćié w ręku ſwoich miáło. KochTr 24, 16; StryjKron 255; KochJez A4v; Y fortuná nie záwżdy groźno ſię nam ſtáwi: Bywa też czás/ że dobrą myśl w człowieku ſpráwi. KochEpit A2, A2v; PRzy iednym ſczęſćiu dwie ſzkodźie bóg dáie: Głupi nie widźi/ Więc fortunie łáie. KochFr 35, 18, 35 [2 r.], 49, 107; Fortunie przypiſuią ród powinowáctwá/ Doſtoięńſtwo/ máiętność/ ſkárby/ y bogáctwá KochDz 105, 109; Lecż teraz niechay fortuna pokaże/ Komu przyſądzić krolewnę dziś każe. KochSz A4; Kogo fortuná ſrogim nie pobiłá Tego łáſkáwym okiem nie zmamiłá. KochSz C3v; Oſtátek/ iáko zácznie/ Ták fortuná niech kona: raczyli łáſkáwie/ Raczyli też ináczéy: my śiedźiém w iéy práwie. KochPieś 10; Iam tylko ſámá bez mężá zoſtáłá/ Sroga fortuná tá mi go záyźrzáłá. KochPieś 19, 10, 35 [2 r.], 41 [3 r.], 42; KochTarn 74; PudłFr 28 [2 r.], 58, 63, 71; GórnRozm A2; Fortuná nawy ná morzu ſpráwuie/ Fortuná w bitwách zwyćięſtwem ſzáfuie KochWr 16, 33; PaprUp A2; ZawJeft 30; Calep 431b; GostGospPon 169; GostGospSieb +3; Phil M4; Im ćię wysſzéy podnieśie/ y w możność vſtroi Fortuná/ tym ſie tobie niżéy kłáść przyſtoi. GórnTroas 22; O boże/ iáko dźiwnie fortuną ſzáfuieſz/ Co dáléy/ to więtſzé złé ná nas wynáyduieſz. GórnTroas 64, 7, 23, 36, 61, 64 (8); GrabowSet Yv; KochFrag 30, 39, 44; RybGęśli Bv, C, C4; SarnStat 952; KlonKr C4 [2 r.]; KmitaSpit C2, C6; FOrtuna dobrym mieniem iák Bogini rządźi/ Wſzem pánuie/ leć bárzo z kreſu ſwego błądźi. Zdrádliwa nieſtátecżna bo ná kole ſtoi/ Przewrotnym CzahTr L4v, Bv [2 r.], L4v; Fortuná rádniey ieſt wicher á niżeli wiátr: bo z pewnego kątá nie wieie/ ále ſię záwſze w około wije y kręći/ okrętem náſzym rozmáićie obrácáiąc y wichrząc. Raz pogodna/ drugi raz ſzalona y nieſtátecżna/ raz matká/ drugi raz mácochá/ raz bogáta/ drugi raz nága/ raz iezdna/ drugi raz pieſza/ raz kroluie/ drugi raz żebrze/ raz páni/ drugi raz błaźnicá. KlonFlis B, E; SapEpit A4v; Zyłám doſyć ná ſwiecie iák fortuná chciáłá/ Teraz záſię pod ziemią iuż będę buiáłá. PudłDydo B6, A2, B6; SzarzRyt B3, B3v, D2v, D4.
Przysłowia: Abowiem ták fortuná ſwe kołá obráca/ Ni ſámá wzwie/ bo ſlepa/ gdzye kogo námáca. RejWiz 100v; uważył ſobie odmienność fortuny iáko ſie oná dziwnym kołem tocży RejZwierc 66; Fortuná záwżdy ná kole ſie tocży RejZwierc 229v; Tákći fortuná zártkim kołem biega, Kochánych mija, zániedbánych śięga. KlonKr Ev; Dobry zyſk pewny á prętki choć rowny/ Stráſzny ow głowny Co nim Fortuná ſzáwia ná ſwym kole KlonFlis E2v. [Ogółem 5 r.]

fortuná błędliwemi drogámi chodzi. BielKron 130v.

Fortes fortuna adiuvat, Smiáłym fortuna folguye Mącz 134d.

Frazy: »czas z fortuną się (od)mieni(a)« [szyk zmienny] (5): Grekowie ięli ſwe páńſtwá rozſzyrzáć/ ále ſie cżás s fortuną mieni/ záſię miedzy nimi wnętrzne walki pocżęły być BielKron 117; Co dziś iednemu to potym drugiemu bywa/ ták cżáſy s fortuną ſie mienią BielKron 129v, 116v, 129, 325.

»fortuna się odmieni(a)« (2): radáć ſie fortuná cżęſtokroc odmienia BielKron 256v; Fortuná prętko rádá ſie odmieni/ Vźrzyſz go w ſzárzy czo chodził w zieleni. RejZwierc 229v.

»fortuna (roz)pieści; pieszczota fortuny« [szyk zmienny] (6; 1): Wiem żeć to dziwniey będzye iż cżáſem dobrego/ Marna podká przygodá/ á onego złego/ Náwſzem pieśći fortuná/ wſzytko mu przypada RejWiz 130v, 5v, 6, 6v, Cc8v; RejZwierc 21v, 144.

»wszytko w ręku ma fortuna« (1): wſzytko tho w ręku ma fortuná BielKron 256v.

Zwrot: »kusić fortunę« (1): Pan Kanclerz widzę content ex prae senti statu rerum niechce daley kusic fortuny ActReg 103.
Wyrażenia: »koło fortuny« (3): Abowiem gdyż wſzyſcy w kole prętkim fortuny obcuiemy/ cżęſthokroć z bogactw w vboſtwo / z weſela w ſmęthek/ z wyſokoſći ná niskoć [!] y tám y ſam ſie przemieniamy HistAl C5, C5; Rota fortunae, Koło fortuny Mącz 358d.

»los fortuny« (1): Dla tego zdrowie ſwe pod wſzeláki los fortuny wydawam. BielKron 306v.

»niepewna fortuna« (2): Siłá nieſczęśćié może: á náſzé rozmyſły/ Ná wyroku niepewnéy fortuny záwiſły. KochPam 83; RybGęśli Bv.

»nieustawiczność, niestałość fortuny« (2 : 1): Tu ma káżdy bácżyć iákie przemiennośći ná ſwiecie/ á nieuſtáwicżność fortuny/ ten ktory mnimał wſzytek ſwiát zwalcżyć mocą ſwoią/ przyſzedł ná niewiáſtę mizerną ktora go zwalcżyłá BielKron 113, 254; iżbyś go cieſzył á rozwodził mu odmienność cżáſow á nieſtałość fortuny/ á przywodził go kthemu áby ſie nie fráſował/ á cieſzył ſie nádzieią/ á Pánu Bogu wſzytko porucżał. RejZwierc 150v.

»fortuna odmienna (a. przemienna)« (2): rádzę káżdemu/ áby ſie nie ſádził Nikt pewnie ná twey łáſce/ bo by ſie ſam zdrádził. (marg) Forthuná odmienna. (‒) RejZwierz 3; O fortuno przemienna przecżeś mię opuśćiłá? HistRzym 78.

»odmienność (a. odmiana) fortuny« [szyk 3 : 2] (5): RejZwierc 21, 66; Płácząc wzdychał Krzyżakow pobitych żáłuiąc/ Przygody/ ſmierć/ odmienność fortuny ſzácuiąc StryjKron 532, 66, 225.

»fortuna omylna« [szyk 2 : 2] (4): RejJóz E7v marg; Y fortunie omylney też nie záwżdy dufay/ Rádſzey cnego rozumu s poććiwoſcią ſłuchay. RejZwierc B4, 124, 178v.

b. Przypadek, traf (16): wſtąpił ná gorę z ludem ſwoim pátrzyć ktorey ſtronie ſie lepſza fortuná powiedzye BielKron 101v; Alea, Káżda grá/ która ná fortunie wiśi/ yáko ſą Koſtki/ Kárty/ Warcaby. Mącz 6c; Nam fors significat Szczęście/ Fortunę/ Przigodę. Mącz 134d, 485d; KochSz C2v; KlonWor 72 [2 r.].
Szeregi: »fortuna a przygoda« (1): Contingens, dicitur quod aeque accidere et non accidere natura comparatum est, Przigodna rzecz z fortuny á przigody wiſząca. Mącz 440a.

»trafunek albo fortuna« (1): Partae opes non casu, sed ingenio, Oſięgnione bogáctwá nie z tráfunku álbo fortuny ále z doſćipu y z pilnośćy. Mącz 278c.

Wyrażenia przyimkowe: »z fortuny« (1): Stámtąd wiátrem gwałtownym záiecháliſmy ku págorkowi [...] s fortuny ſie tráfiło. BielKron 449.

»na fortunę« (6): Ieſt tá źiemia od Kráiny caput viride ſiedḿ ſet mil álbo ośḿ/ bo iuż byli pobłądźili Aſtronomowie álbo żeglarze w kompáſiech/ ták ná fortunę iecháli BielKron 444v; Mącz 479b; Calep 145b;

~ Zwrot: »na fortunę się (s)puścić« [szyk zmienny] (3): Mącz 279a; gdy ſie powrozy porwą/ máſzth ſie złamie/ ábo obáli/ żagle rozerwáne ſpádną/ puśći ſie ná fortunę/ nie vżywáiąc iuż ani ſtyru /áni Compáſu GórnDworz Ff4v; Gdyż igránie vcżćiwe ná fortunę zgołá Puſzcża ſię: nie wykracża z iey właſnego kołá. KlonWor 72. ~

c. Czyjś los, koleje życia (23): ForCnRWiet Av; Y poznałem ia że iednáka fortuná wſzytkim przychodzi/ y pomyſliłem iż táż fortuná przydzye mnie co y błaznowi BielKron 79v; poſłał do niego miáſto ſiebie ſługę iednego vbrawſzy go w ſwe ſzáty krolewſkie/ áby mu powiedział co go ma zá fortuná potkáć. BielKron 163, 122v, 246, 260v; Stare meliore loco, W lepſzey fortunie być. Mącz 417b, 21d, 379d, 384c; WerKaz 289; Prżeto nie o teráźnieyſzeyby fortunie wáſzey rádźyć trżebá/ ále o prżyſzłey/ która prżiydżie z niedoſtátkiem. GórnRozm I4v; GostGospPon 169; GórnTroas 14; SzarzRyt Dv.
Przysłowie: mądry ſam fortunę záwſze ſobie tworzy, Ztądże czemuby nierad nic nań nie przychodzi. CiekPotr 25.
Fraza: »fortuna się mieni« (2): Od tegoż cżáſu pocżęłá ſie fortuná Grekom mienić BielKron 60v, 325 marg.
Zwrot: »[z kim] fortunę podjąć, cierpieć, używać« [szyk zmienny] (1 : 1 : 1): tę ſwámi podeymę fortunę co y wy BielKron 227; ktorzy winni ſnámi iednáką fortunę ćierpieć/ roziecháli ſie precż nic nieucżyniwſzy BielKron 228, 244v.
Wyrażenie: »oboja fortuna« (1): człowiek [...] Przeſzłych rzeczy nie wśćiąga/ przyſzłych vpátruie: Y ſerce ná oboię fortunę gotuie. KochTr 25.
d. Powodzenie, sukces, pomyślność, szczęśliwy los; successus Mącz, Calag; fortuna Mącz, Cn; occasio Mącz; felicitas Cn [szczęśćie; szczęśliwość, dar Boży do częstego dobrego powodzenia w sprawachfortuna Cn] [w tym pl (5)] (199): ForCnRWiet Av; Dobrze ſie nam przi oyczu wodziło/ Boże by tak y przi ſinie było: Wſzitcy byſmy na to przizwolili/ Byſmy długo w tey Fortunie byli. KlerPow [7], [5]; WróbŻołt G2; Dziekvye tesz Krol yego m. polsky [...] yz mv V. C. m. dal znacz o zdrowiv fortunach y zwicziestwie swoym LibLeg 11/32, 10/148v; SeklKat L2v; Iedno ſie gráiąc nie lękay/ A gráć s káżdym nie odrzekay/ Smiáłość fortunę podpyera/ Kto mężnie komu dociera BielKom F2, D5; GliczKsiąż I4; Fortuná cżęſtokroć niewinnego opuſzcża/ ále dobra nádzyeiá nigdy. BielKron 102v; pánował lat XXXVII z wielką cżcią/ powagą/ y fortuną. BielKron 181v; Oni pierwſzy Turcy vſłyſzawſzy o iego fortunie/ przyſtáli kniemu BielKron 239v; Then dziwną ſwą fortuną [...] kroleſtwo ku Heleſpontowi áż do brzegow morzá Euxińſkiego rośćiągnął. BielKron 239v; rozumiem że maſz ſpráwiedliwość/ przetoć Bog fortunę dáie BielKron 253; Bárdilus Kſiążę z Pánnoniey zhárdział był z ſwey fortuny BielKron 296; Kronikarze náſzy [...] więcey y dłużey piſáli o przeciwnym ſzcżęśćiu ſtárſzych náſzych/ niżli o fortunie ich. BielKron 334, 10v, 55, 102v, 109v, 125 (31); Mącz 45a, 90a, 95c, 123c, 180b (9); [Bog by] mu przymnażał wſzytkich fortun ták cżáſu woiny/ iáko też cżáſu pokoiá. GórnDworz Hh6v; A też ia fortuny nie pátrzę kiedi przychodzi/ ále kiedy odchodzić ma RejZwierc 13; Bo fortuny trzebá żeglarzowi/ oracżowi formánowi/ tákże y káżdemu rzemięſnikowi/ ktho ſie ią para álbo kto iey ſzuka. RejZwierc 22, 21v, 22, 135, 146 marg, 178v (14); PaprPan Cv, Aa, Dd4v; ModrzBaz 51v; Niechay iáko chce człowiek w ſzczęśćiu pływa/ [...] Ieſli z fortuną rozum ſye nie ſprzęże/ Tákiéyże śmierći co bydło podlęże. KochPs 74; KochSz B3; A ći co ztobą teraz przeſtawáią/ Twéi ſye fortunie/ nie tobie kłániáią KochPieś 35; KochTarn 74; PudłFr 13; GostGospSieb + 4v; Bućim ſie/ iż fortuná z niebá ná nas ſpádłá/ To mieyſce Gréczyn trzyma/ zkąd Troia vpádłá. GórnTroas 23; KochCn B4v [2 r.]; RybGęśli C2, C3v; KlonKr D4v; Ale iże fortuná z wielkośćią przeſtáie/ Niechay przedśię śmiáłośći gnuśny nikt nie łáie. KmitaSpit Cv; KlonWor **6v.

fortuna w czym (4): FalZioł V 22c; GlabGad M5; Boże pomnoż ye ná ſwyecye/ á day im łáſkę a fortunę we wſſytkich rzecżách. GliczKsiąż C; Pan Bog dawa [...] fortunę w zebrániu ſkárbow y dobrego mienia BielKron 79v.

W przeciwstawieniach: »fortuna ... nieszczęście (5), niefortuna (2)« (7): O milá fortuno ty nam mnogo dobrego cżyniſz/ Ale przeklęté Nieſſcżęſcie tego nienáwidźiſz. ForCnR E3v, E3v [2 r.]; Od tegoż cżáſu pocżęłá ſie fortuná Grekom mienić/ iáko wielką fortunę mieli/ ták záſię wielką niefortunę BielKron 60v; Plus ad miseram quam ad beatam vitam momenti, Więcey pomaga ku nieſzczęśćiu niżli ku fortunie. Mącz 230b; pan Bog/ niekiedy poſyła fortunę cnotliwym/ áby ye z niebeſpiecżeńſtwá wyrwáłá: á drugdy theż poſyła nieſzcżęſcie/ áby w dobrym bycie cżłowiek nie záſnął GórnDworz Hh6v; RejZwierc 146.

Tytuły (2): Fortuny ij Cznoty Róznoſtz/ w Hiſtorij o niektorym młodźieńczu vkázaná ForCnR kt; Piſał theż [Mikołaj Rej] dla białych głow Zátárgnienie Fortuny s Cnotą RejZwierc Aaav.

Frazy: »[komu] się ku fortunie jest« (1): yedno my ſye tesch kv fortunye yeſth yz yednę wyesz w ktoreyem ſye ya kochal y mam nadzieye wmyloſczywim bodze y wthvreczkym Czarzv yz yą nam wroczy LibLeg 10/124v.

»fortuna (po)służy, prżestaje służyć« (2 : 1): GlabGad M3v; fortuná im poſłużyłá iż nieprzyiaćiele ſzkodniki ſwoie poráźili. BielKron 339v; Fortuną dilapsa devolant omnes, Iáko skoro fortuná przeſtánie służić rozlatáyą ſie wſziſci. Mącz 505d.

»fortuna na tę i na ową stronę przechodzi, skłania się« (2 : 1): bili ſie dobrze fortuná y nátę y ná owę ſthronę ſie ſkłániáłá BielKron 245, 256 [2 r.].

»(za)chwieje się fortuna« (3): Niech ſie chwieie fortuná/ przyidzieć k rozumowi. BielSat N [idem] BielSjem 36; GrabowSet Yv.

Zwroty: »mieć fortunę« [w tym: do kogo (1), ku czemu (1)] [szyk zmienny] (9): FalZioł V 52v; A tak za laſką boſką ktoram ya fortune theras mial. zaden Pan takowey fortuni. nygdj niemial any ſwiczieſtwa na przeczywko nieprzyaczielowy ſwemu yako my teras pan bog raczil dacz LibLeg 10/148; do oycow wielebnych nie miał fortuny/ ábowiem go Papież klął trzynaſcie lat BielKron 183, 102; Florere re bellica, Fortunę mieć ku walce/ Walecznym być. Mącz 131b; Y kiedy Stáw ſpucza [!]/ tedy go przekopuie/ ma wielką fortunę że mu Ryby nie wynidą z wodą. Strum K3v; Calag 250a; PudłDydo B4.

»pokusić, skosztować fortuny« [szyk zmienny] (3 : 2): Nakoniecz potym kazać oney Paniey na ſtolczu ſiedzieć á z nowotku fortuny w rodzeniu pokuſić. FalZioł V 22c; BielKron 108, 237v; Tentare fortunam, Skoſztowáć fortuny. Mącz 448d, 9b.

»szukać fortuny« (2): Item zeſnal iſch zukayancz fortuny na drodze Gdanſki nicz nyenalaſl LibMal 1543/67; RejZwierc 21v.

»fortun(y) życzyć, winczować, życzliwy« [szyk zmienny] (3 : 1 : 1): oddawſchi mv lyſth naſch. bendzye yemu ſzdrowya y wſchitkych fortvn na them nowem paniſthwye ymyenyem naſchem vynczowal. LibLeg 11/172; BielKron 412; Mącz 203a; Fortuny zycżyć. Scżęśćie winſzowáć. Gratulari. Calag 250b; IEy miłość Páni náſzá/ mátká miłośćiwa/ Ieſt żeńſkiemu narodu wſzech fortun życżliwa BielSjem 15.

Wyrażenia: »dobra fortuna« (3): GlabGad N4, P5v; Manca virtus sine accessione [fortunae], Cnotá króm dobrey fortuny mdła/ niedoſtáteczna yeſt. Mącz 206b.

»mała, średnia, wielka fortuna« [szyk 13 : 2] (2 : 2 : 11): FalZioł V 51; Ocży małe á okrągłe cżłowieka znamio. mgłego [...] ktory też małey ieſt fortuny. GlabGad N6v, M5, N6v; MiechGlab 18; Też mu o wielkiey fortunie ná walki powiedzyał/ ále nie długi żywot. BielKron 125, 60v, 111v, 116v, 438v, 242 (9); In coelo esse Proverbium, Fortuny wielkey vżiwáć. Mącz 167a.

»nieustawiczna fortuna« (2): Wargi nie rowne [...] też głupiego znamionuią, wſzakoż nieiako chciwego chwały, á nie vſtawicżney fortuny GlabGad Ov, M3.

»szczęśliwa fortuna« (1): Stella Iovis coniuncta cum luna ad ortus puerorum salutaris, Fortuná ſzcześliwa Mącz 366a.

Szeregi: »fortuna, (a, i) cnota; fortuná z cnotą« [szyk 5 : 5] (6; 4): ForCnR kt; ForCnRWiet Av; Iáko cnotá z rozumem y fortuná roznemi gośćińcy chodzą. RejZwierc A5v; Cnotá s Fortuną rozno s ſobą chodzą A nigdy w iednym gmáchu ſie nie zgodzą. RejZwierc 211v, 21v, 22, 211v, [275]v, Aaa4; SzarzRyt D3v.

»szczęście, (a, i) fortuna« [szyk 5 : 3] (8): wiele ieſt ijnych mędrczow [...] ktorzi o Sżcżęſciu a o Fortunie ludſkié piſali ForCnRWiet Av; Successus, Fortuná Szczęście. Mącz 45a, 43d, 133a, 327c; Calag 248b, 250a; Ale ſzczęſcie y fortuná máiąc wielką moc w ſkutku woyny/ częſto z ledá máluczkich przyczyn vmysły y porády ludzkie [...] ináczey y opák obraca y odmienia. StryjKron 175.

»fortuna a wodzenie« (1): Cum omnia mea causa velles mihi successa, Ządałeś mi wſzelákiey fortuny y wodzenia. Mącz 45a.

Wyrażenia przyimkowe: »na więtszą fortunę« = szczęśliwym zbiegiem okoliczności (1): A w ten czas na więthſzą tich poſlow fortunę był w krakowie v kxiążęcia Vaſiłko kxiążę Ruſkie MiechGlab 18.

»za fortuną« (2): Malzonkom z ſobą w oſobnoſci dobrze zchodzic ſie, bo tak plod za fortuną może richlo być. FalZioł V 54; Thamze Mathká pogimana [...] za fortuną oſſoblywa ſynovy zapamyethalemv potayemnye yeſth vſchla. LibMal 1546/111.

Personifikacja (40): ForCnR E3v [3 r.]; ForCnRWiet Av; Ten ſumnienie czną zonę miał Potem ſię żdrugą pobratał. Czo ia fortuną nazywał Onę ſlachetną przecz wygnał RejKup b3v; Iuż y zyſk ſyn moy ſfortuną Chodza ſobie jnſſą ſtroną RejKup p3, b4, d4, d5v, d7 [2 r.], E [2 r.] (15); BielKom B4; udaſzli ſie zá fortuną á zá márſzałki iey/ thák iákoś o nich ſłyſzał/ pewnie ſie ſzpetnie obłądzić muśiſz. RejZwierc 126v, [121]v [4 r.], 122 [4 r.], 122v [2 r.], 135v, Aaa3v.

Wyrażenie: »pani fortuna« (7): Bo ieſli ſobie wſpomniſz cżáſy młodośći ſwoiey/ żeś zá tą pánią fortuną y zá iey dworem po wſzytki cżáſy ſwoie biegał/ nie może być iedno iż záwżdy przeſtráſzone ſumnienie w ſobie ználeść muśiſz. RejZwierc 124, 23 [3 r.], 122 [2 r.], 127v.
e. Niepowodzenie, zły los; res adversae, asperae Mącz [nieszczęśliwy znak, nieszczęścia znakfortuna Cn] (10):
Zwroty: »przeciwić się fortunie« (1): Res adversas immoderate ferre, Przećiwić ſie fortunie/ nie skrómnie cierpieć złey przigody. Mącz 228c.

»fortunę wycierpieć« (1): Iniurias malignae fortunae superare, Złą fortunę wycierpieć. Mącz 434b.

Wyrażenia: »przeciwna fortuna« (4): Retinere in rebus asperis dignitatem, Nic od poważnośći ſwey nieodſtępić w przećiwny fortunie. Mącz 89a; GórnDworz Hh2v; BiałKaz H4v; Oni przećiwnéy fortuny nie znáią/ Y w dobréy śile długie látá trwáią. KochPs 107.

»zła fortuna« (3): Nozdrza ciaſne á grube [...] vkazuią cżłowieka głupiego/ łgarza, pyſznego/ zwadliwego, á złey fortuny. GlabGad O, P2; Mącz 434b.

Szeregi: »fortuna albo nieszczęście« (1): Omen, Augurium quod fit ore. Est enim futurae rei pronuntiatio, ori hominis insidens, Sądzenie álbo prorokowánie ná fortunę álbo nieſzczęśćie które ſie ták z nienaczká yuż komu wyrwie. Mącz 263b.

»fortuna, przeciwności« (1): Wynurzy ſie cnotá ze wſzelákiey fortuny/ przećiwnośći. Mącz 218c.

2. Majętność, bogactwo, dostatek; fortuna Mącz [fortuna etiam significat divitias et bonarum multarum possessiones, praesertim in plurali numero, fortunaebogactwo, imienie, majętność Mącz 134d] [w tym pl (13)] (22): ſą niewierni od niego wywyzſzeni/ y w fortunach kwitnący. LubPs K; BielKron 60, 428v; Accessiones fortunae et dignitatis, Pomnożenie w fortunách y w doſtoynosći. Mącz 43d; Sospes, Zdrowy/ cziśćie ſie ná zdrowiu y ná fortunách máyący. Mącz 403c, 343d; RejAp 47v; GórnDworz Hh8, Ii [4 r.]; chociay widziſz ſtany ludzkie w przełożeńſtwiech y w inych fortunach pływáiące/ nic ſie ty tym nie obruſzay RejPos 281v; BiałKat 153v; Poslom y Comiſarzom [...] Láſki Bozey y rozmnożenia wſzelákich/ w dobrym zdrowiu/ fortun ná długie czáſy od Páná Bogá winſzuię KwiatOpis A2; RejZwierc 159v, 262; Skárbow więcey ſlubuięć záſtánieſz v niego/ Więc rozum y fortuná y porządek wſzelki PaprPan R4; KochPam 80; ActReg 31; KochCzJan A2v.
Wyrażenie:»fortuny dziedziczne« (1): day w dobrym zdrowiu długo pożyć Fortun dźiedźicznych: a tóż ſpełná záś odłożyć Dźieciom ſwoim KochEpit A4.
3. n-pers Bogini szczęścia, przeznaczenia w mitologii rzymskiej [Fortuna, bogini u poganFortuna Cn] (10): Wy ktorzyśćie opuśćili Páná kthorzyśćie zápámiętháli gory ſwiętey moiey/ ktorzy ſtáwiaćie Fortunie ſtoł/ offiáry cżynicie ná nim: Policżę was miecżem Leop Is 65/11; BielKron 25, 103, 110; Prot A3; RejZwierc 227; StryjKron 145; Y w błędźiech rozmáitych bárzo vwichłáni/ Fortunę boginią iákąś dobrą mieć chćieli WitosłLut A6.
Wyrażenie: »Fortuna bogini« [szyk 1 : 1] (2): ći wſzyſtek ſwoy żywot ſádzą w obronie fortuny Boginie ktorą oni zową Naſſub albo Tſuthara, o ktorey v nich poſpolite przyſłowie bywa/ [...] co mu bogini forthuná ná głowie nápiſze przy porodzeniu/ tego ſie żaden nie vchroni. BielSpr 51.

Synonimy: 1. a. przypadek, szczęście, trafunek; b., c. przygoda, szczęście, trafunek; d. szczęście, wodzenie; e. nieszczęście, przeciwności, przygoda; 2. bogactwo, imienie, majętność.

Cf NIEFORTUNA

AK